موانع اصلی در مسیر عادی‌سازی روابط آنکارا و دمشق کدامند؟

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: این روزها مقامات ترکیه، به طور مرتب درباره‌ اشتیاق و تمایل به عادی‌سازی رابطه با سوریه حرف می‌زنند. اما قدم نهادن در این مسیر آسان نیست و هنوز چالش‌ها و موانعی جدی وجود دارند. سوریه که از این همسایه‌ خود، ناملایمات و لطمات فراوان دیده، جانب احتیاط را رها نکرده و به دنبال محک زدن و اعلام پیش شرط‌های لازم برای اتصال مجدد روابط دیپلماتیک است.

تیم سیاسی – امنیتی دمشق، پس از مذاکره با هیات اعزامی ترکیه، ملاحظات جدی خود را با فرستادگان اردوغان، در میان نهاده و از شروط مهم دمشق، کوتاه نیامده است. شروط روشنی که از سوی سوریه برای عادی‌سازی رابطه با ترکیه اعلام شده، از مبانی سیاسی و حقوقی مستحکمی برخوردارند و موضوعاتی نیستند که بشود بر سر آنها چانه زنی کرد. به عنوان مثال، دولت سوریه خواهان آن است که همه ی نیروهای نظامی ترکیه از خاک سوریه و به ویژه از غرب فرات خارج شوند.

اشتیاق اردوغان برای دیدار با اسد

رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و رهبر حزب حاکم این کشور و وزیر امور خارجه کابینه اردوغان یعنی هاکان فیدان، بارها درباره‌ این موضوع صحبت کرده‌اند که «گشودن یک صفحه جدید در روابط آنکارا – دمشق» ممکن و میسر است. حتی اردوغان چنان اغراق‌آمیز درباره‌ این موضوع صحبت کرد که برخی رسانه‌های ترکیه انتظار داشتند در نشست سران شانگهای در آستانه قزاقستان، اردوغان و اسد با وساطت پوتین با هم دیدار کنند. اردوغان در بازگشت از آستانه به خبرنگاران گفته بود که هر آن ممکن است «جناب اسد»، به ترکیه دعوت شود. او در سفر به واشنگتن و حضور در نشست سران پیمان نظامی ناتو نیز یک بار دیگر اعلام کرد که آماده‌ دیدار با اسد است.

از تلاش برای سرنگونی، تا دستِ دوستی

این اولین بار نیست که ترکیه نشان داده که به خطا و شکست خود در سوریه پی برده است. مدت‌ها قبل از برگزاری انتخابات سال ۲۰۲۳، هاکان فیدان به دستور اردوغان، پروژه‌ تلاش برای عادی‌سازی رابطه با سوریه را با وساطت روسیه آغاز کرد. اما دمشق به این جمع بندی رسید که اردوغان صرفا انگیزه‌ انتخاباتی و استفاده‌ ابزاری در سیاست داخلی دارد. بنابراین به درخواست آنکارا وقعی ننهاد. ولی حالا تیم اردوغان، باز هم به دنبال این ماجراست. حالا سوال روزنامه نگاران و تحلیلگران این است: ترکیه به عنوان کشوری که بخشی از بحران سوریه بوده و علاوه بر تسلیح ده‌ها هزار نفر از معارضان مسلح علیه دولت رسمی اسد، مرزهای خود را به روی هزاران تروریست افراطی گشود تا به سوریه بروند، چرا به دنبال تغییر وضعیت است؟

در پاسخ باید گفت: طی چند سال گذشته، اردوغان در چرخشی سینوسی، سیاست خارجی در قبال یونان، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، مصر و رژیم صهیونیستی را تغییر داده است چرا که تیم اردوغان، به وضوح این واقعیت را دریافته که در تمام پرونده‌های منطقه‌ای، مرتکب خطاهای آشکاری شده و حالا باید با ضرر و خسارتی کمتر، از این وضعیت بیرون آید.

در همان ماه‌های نخست آغاز بحران سوریه، این ترکیه بود که با تشکیل یک گروه غیرقانونی و خطرناک به نام «ارتش ملی سوریه»، تعدادی از فرماندهان فراری سوریه را جلب کرد و میلیاردها دلار سلاح، مهمات، امکانات مالی، آموزشگاه و قرارگاه نظامی مرزی در اختیارشان گذاشت تا در میدان نبرد، دولت اسد را سرنگون کنند. البته ترکیه فقط بر روی نظامیان حساب باز نکرد و ده‌ها تن از معارضان سیاسی را نیز جمع کرد و حتی اجازه داد که یک پدیده‌ کاملا غیرقانونی و خطرناک به نام «دولت معارضان سوریه در خارج کشور» شکل بگیرد. بودجه و اعتبارات لازم برای این گروه‌ها به علاوه‌ ده‌ها ساختمان و دفاتر سیاسی آنها، همگی توسط ترکیه و با شراکت قطر پرداخت شد تا در دمشق، دولتی بر سر کار آید که به طور کامل، تحت الحمایه‌ آنکارا باشد. اما با وجود هزینه‌های چند میلیارد دلاری، این پروژه به فرجام نرسید و سیاست ترکیه شکست خورد.

انگیزه های اصلی اردوغان

آمار رسمی وزارت کشور ترکیه نشان می‌دهد که سه و نیم میلیون آواره‌ سوری ساکن شهرهای مختلف این کشور هستند. حالا که ترکیه در بحران اقتصادی گسترده قرار گرفته، ملی گرایان راست افراطی، بنزین بر آتش ترک‌ها می‌ریزند و به جای آن که تقصیر تورم و بحران را بر گردن دولت بیندازند، آوارگان سوری را مقصر اصلی معرفی می‌کنند. در نتیجه یک فضای تبلیغاتی و اجتماعی ضد مهاجران سوری در ترکیه به وجود آمده و مدتی پیش، مغازه‌ها و خانه‌های صدها آواره سوری در قیصری، غازی عنتاب، استانبول و خاتای مورد حمله ترک‌های افراطی قرار گرفت. براساس این تحولات، اردوغان است که می‌خواهد با عادی کردن رابطه با دمشق، زمینه‌ بازگشت آوارگان را فراهم کند.

یکی دیگر از اهداف و انگیزه‌های دولت اردوغان این است که می‌خواهد در سود عظیم بازسازی سوریه شریک شود و در عین حال، شهرهای سوریه را به بازار مصرف کالاهای ترکیه تبدیل کند. از سوی دیگر، معارضان سوری در مرز ترکیه، ده‌ها پرچم ترکیه را به آتش کشیدند و نشان دادند که از روند عادی شدن روابط دمشق – آنکارا نگران هستند. حالا ترکیه نیز از این گروه‌های خشن مسلح هراس دارد و می‌خواهد خود را از شر هزینه‌ها و دردسرهای آنان رها کند.

سوریه به طور رسمی اعلام کرده، تنها زمانی وارد روابط حسنه با ترکیه خواهد شد که نظامیان این کشور خاک شهرها روستاهای غرب فرات را ترک کنند و به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی سوریه احترام گذاشته و به حمایت سیاسی، مالی و نظامی از معارضان افراطی پایان دهند. بنابراین، مانع و چالش اصلی خود ترکیه است که هنوز به شروط سوریه عمل نکرده است.

نگاه موذیانه‌ آمریکا

دولت جو بایدن نشان داده که دل خوشی از رویکرد ترکیه به سوریه ندارد. در ظاهر، مقامات واشنگتن به طور علنی با روند عادی شدن روابط دو کشور مزبور، مخالفت نمی‌کنند اما لحن سیاستمداران آمریکایی نشان دهنده‌ این است که نگرشی خصمانه و ستیزه جویانه نسبت به دولت رسمی بشار اسد دارند. وزارت امور خارجه آمریکا رسما اعلام کرده که با عادی شدن روابط موافق نیست اما با اقدامی که از آلام مردم سوریه بکاهد، مخالفتی نمی‌ورزد! پیداست که آمریکا با این ژست به ظاهر انسان دوستانه، می گوید صرفا به شرطی با روابط ترکیه و سوریه کنار می‌آید که سطح این رابطه، صرفا در حد حل مشکل آوارگان و پناهجویان شد و از این بالاتر نرود.

بنابراین می‌توان حدس زد که در پشت پرده، نشانه‌هایی جدی از عدم همراهی آمریکایی‌ها با دولت اردوغان در زمینه عادی سازی روابط با دمشق وجود دارد. چرا که حل مشکلات و اختلافات سیاسی بین ترکیه و سوریه، فقط شامل دوستی و همراهی در غرب فرات نخواهد شد و دیری نخواهد پایید که دولت سوریه، خواهان کنترل کامل شرق فرات و نواحی شمالی و شرقی خواهد شد و در نتیجه، تمام گروه‌های تحت حمایت آمریکا از جمله گروه موسوم به «یگان‌های مدافع خلق» (YPG) و نیز گروهی که خود را «نیروهای سوریه دموکراتیک» (SDF) می‌خواند، باید منحل شوند.

هفته‌ها و ماه‌های پیش رو، می‌تواند میزان حُسن نیت دولت ترکیه درباره‌ عادی شدن رابطه با سوریه را نشان دهد. بشار اسد به عنوان رئیس جمهوری که در کنار ارتش و ملت خود، سالها با چندین گروه تروریستی و افراطی جنگیده، باتجربه‌تر از آن است که بدون فراهم شدن مقدمات و نیز اعلام پایبندی کامل ترکیه به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی سوریه، در مسیر عادی سازی روابط با آنکارا قدم بردارد.