غول خفته گاوخونی بیدار شد/ ۱۴ استان درگیر خواهند شد

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها- ندا سپاهی: اگر تا دو سه سال پیش ریزگردهای برخاسته از تالابِ برهوت شده گاوخونی، شهر ورزنه و روستاهای اطرافش را درگیر کرده بود اکنون دامنه نفوذ ریزگردها به مناطق مرکزی استان اصفهان کشیده شده و در بهار و تابستان که باد از سمت شرق به غرب استان می‌وزد میزان ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون در هوای شهرهای اصفهان، خمینی‌شهر، نجف‌آباد، شاهین شهر، لنجان و فلاورجان در برخی روزها به مرز هشدار می‌رسد.

ریزگردهای حاوی فلزات سنگین کادمیوم و سرب برخاسته از بستر خشک گاوخونی و دیگر کانون‌های گردوغبار شرق اصفهان طی دو سال اخیر نه تنها مناطق مرکزی که حتی به غربی‌ترین نقاط استان از جمله فریدن و نیز شهرضا و سمیرم در جنوب رسیده است.

این روزها، منطقه شرق اصفهان آبستن بحران‌های زیست محیطی است؛ از وجود ۱۰ هزار هکتار کانون‌های فوق بحرانی گردوغبار به ویژه در دشت سجزی، صدها معدن و کوره گچ و آجر، بستر خشک رودخانه زاینده رود و ده‌ها هکتار زمین بایر کشاورزی که حالا به کانون‌های جدید و نقطه‌ای خیزش گردوخاک تبدیل شدند تا پهنه ۴۷ هزار هکتاری خشکانده شده تالاب گاوخونی ریشه در سوءمدیریت منابع آب دارد.

بزم پرندگان مهاجر در سراب

حذف کامل حقابه گاوخونی از جداول منابع و مصارف، اداره کل محیط زیست اصفهان را وادار به شکایت قضائی از مدیران شرکت آب منطقه‌ای کرد، در نهایت با پیگیری قضائی، آذر ماه سال ۱۴۰۲ پس از سال‌ها، حقابه تالاب از محل سد زاینده رود به مدت محدود رهاسازی شد و طی حدود ۱۰ روز هفت تا هشت میلیون مترمکعب آب به تالاب گاوخونی رسید.

حقابه تالاب گاوخونی بسته به میزان بارندگی سالانه در سرشاخه‌های حوضه زاینده‌رود متفاوت است و سناریوهای مختلفی برای میزان تأمین نیاز آبی تالاب تعریف شده است؛ ۱۷۶ میلیون مترمکعب حداقل حقابه‌ای است که وزارت نیرو موظف است در سال‌های کم بارش و خشکسالی برای گاوخونی توزیع کند با وجود این، در شرایطی که در سال آبی کنونی بارش‌های حوضه زاینده رود در حد نرمال بوده است، شرکت آب منطقه‌ای اصفهان به اداره محیط‌زیست وعده داد که پس از توزیع نوبت حقابه تالاب در آذرماه بسته به میزان بارش‌ها، یک نوبت دیگر در بهار ۱۴۰۳ برای گاوخونی آب رهاسازی کند. اگر چه اواخر اسفند و آغاز بهار امسال به دلیل بارندگی‌ها سیلاب از سایر زیر شاخه‌های حوضه گاوخونی به سمت تالاب خروشید به آن جان دوباره داد اما نوبت دوم رهاسازی حقابه گاوخونی به فراموشی سپرده شد و بزم و زادآوری پرندگان مهاجر و فلامینگوهایی که بهار امسال به میهمانی سراب آمده بودند، ناتمام ماند.

اراده‌ای بر تأمین نیاز آبی گاوخونی نیست

در همین ارتباط احمدرضا لاهیجان زاده مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: بهار امسال توزیع آب برای اراضی کشاورزی شرق اصفهان از چهارم اردیبهشت آغاز شد و قرار بود تا سوم - چهارم خرداد آب برای آبیاری جاری باشد؛ طبق توافقی که ما با شرکت آب منطقه‌ای داشتیم، قرار بر این بود که یک هفته منتهی به بستن رودخانه، بند رودشتین را به سمت پایین دست باز کند تا آب به تالاب هم برسد اما بنا به دلایلی که شرکت آب منطقه‌ای در انتها آورد و مسائلی که با کشاورزان داشت این تعهد را اجرایی نکرد.

وی با اشاره به اینکه منبع اصلی گاوخونی، رودخانه زاینده رود است و چیزی حدود ۹۰ درصد آب تالاب از زاینده رود تأمین می‌شود و سایر منابع و زیرحوضه‌ها سهم ۱۰ درصدی در تأمین آب در حوضه تالاب دارند، خاطرنشان می‌کند: ما در محیط زیست معتقدیم که اگر اراده بر تأمین آب حداقلی می‌بود در این ایامی که آب برای کشاورزی شرق اصفهان باز می‌شد با اندکی افزایش دبی از بالادست نیاز آبی تالاب گاوخونی را هم می‌توانستند تأمین کنند.

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان می‌افزاید: به هر حال از اواخر اردیبهشت تا هفته اول خرداد بهترین فرصت بود که یک نوبت دیگر مرطوب سازی تالاب انجام شود که هم حیات پرندگان مهاجر به مخاطره نیفتد وهم گردوغبار این پهنه ۴۷ هزار هکتاری را مدیریت کنیم که سه ماه تابستان مشکلی نداشته باشیم اما این اتفاق نیفتاد.

لاهیجان زاده با بیان اینکه پیگیر تأمین حقابه تالاب هستیم، در خصوص نتیجه شکایت محیط زیست از شرکت آب منطقه‌ای برای حقابه گاوخونی، تصریح می‌کند: شکایت کماکان پا برجاست، پرونده قضائی مفتوح است و در حال حاضر دادگاه یک گروه کارشناسی تعیین کرده که مسائل مربوط به تالاب را بررسی و به قوه قضائیه گزارش کنند.

خیز ریزگردها از گاوخونی به اصفهان

همچنین حسین اکبری معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: بیشترِ غباری که در اصفهان طی تیرماه امسال درگیر بودیم به کانون‌های داخلی استان بر می‌گردد که بخشی از سمت مناطق شرق و شمال استان بوده است.

وی با اشاره به اینکه استان اصفهان بیش از یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار عرصه غبار خیز دارد، می‌افزاید: تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد در چهارم تیرماه کانون‌هایی در شمال استان اصفهان در منطقه اردستان و آران و بیدگل و جنوب سمنان فعال شده و ریزگردهای آن تا کلانشهر اصفهان و یزد هم رفته است؛ همچنین به صورت کانون‌های محلی، خیزش لحظه‌ای گرد وغبار را در شرق اصفهان از منطقه سجزی، برخوار و تالاب گاوخونی داشتیم.

عرصه‌های اطراف تالاب به سمت بیابانی شدن می‌رود

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان خاطرنشان می‌کند: در خصوص تالاب موضوع جدی تر است به این دلیل که تالاب گاوخونی یک سطح وسیع ۴۷ هزار هکتاری دارد و اطراف آن نیز عرصه‌ای بیابانی است.

وی می‌افزاید: گاوخونی در طول این سال‌ها حقابه های خود را دریافت نکرده و به سمت خشکی کامل رفته است و زمانیکه سطح تالاب خشک باشد هم خطر غبار خیزی دارد و هم به صورت مستقیم و غیرمستقیم باعث توسعه پدیده بیابان زایی می‌شود؛ به بیان دیگر عرصه‌های اطراف تالاب نیز به سمت بیابانی شدن می‌رود و اگر این خشکی تالاب گاوخونی ادامه دار بوده و جریان زاینده برقرار نباشد، بیابان زایی تشدید می‌شود.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط زیست اصفهان خاطرنشان می‌کند: تشدید بیابان زایی و ادامه خشکی تالاب گاوخونی باعث خیزش گرد و غبار می‌شود با توجه به اینکه در بهار و تابستان جهت باد در استان از شرق به غرب می‌وزد، از سمت تالاب گاوخونی و ورزنه به سمت اصفهان وزش باد را داریم و با کم‌ترین وزش باد غبار آن منطقه به سمت کلانشهر اصفهان خیزش می‌کند.

رسوبات بستر و غبارخیزی گاوخونی خطر جدی است

اکبری ادامه می‌دهد: سطح تالاب سال‌های سال از زمانی که کشاورزی و سکونت گاه در بالادست آن شکل گرفته و از صنایع انواع پساب‌ها و فاضلاب‌ها به سمت آن روانه شده به سموم مختلف آلوده است و اکنون رسوبات و غبار خیزی تالاب یک خطر جدی است که ما را به این نتیجه می‌رساند که حقابه تالاب گاوخونی هم برای استمرار خدمات اکوسیستمی وهم برای جلوگیری از تهدیداتی که خشک شدن یک تالاب دارد، ضرورت است زیرا گاوخونی که شرایط ویژه و پتانسیل غبارخیزی بالایی دارد.

وی تصریح می‌کند: حقابه گاوخونی یک ضرورت اجتناب ناپذیر است که باید با هم افزایی و همکاری بین بخشی و صنف کشاورزی، مردم و مسؤولان برای تالاب رهاسازی شود.

معاون محیط زیست و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان اضافه می‌کند: پس از حدود ۱۰ میلیون مترمکعبی که آذر ماه سال گذشته رهاسازی شد محیط زیست تلاش کرد که در بهار نیز یک نوبت دیگر حقابه برای تالاب دریافت کند ولی متأسفانه علی رغم پیگیری‌های فراوان و با وجود اینکه چندبار دیگر برای کشاورزی شرق اصفهان آب رها سازی شد متأسفانه وزارت نیرو برخلاف ضوابط عمل کرد و نیاز آبی تالاب را در جداول منابع و مصارف ندید و آبی تأمین نشد.

اکبری می‌افزاید: هم اینک سطح تالاب گاوخونی تقریباً خشک صد در صد است.

وی می‌گوید: چون احیای زاینده رود مطالبه ملی است، ما اگر استمرار جریان را در بستر زاینده رود و حرکت در مسیر احیای تالاب گاوخونی نداشته باشیم قطعاً با پدیده‌های خطرناکی مانند گردوغبار، فرونشست و بیابان زایی مواجه هستیم و این می‌طلبد که حقابه‌های زیست محیطی در جداول منابع و مصارف به عنوان یک محور تثبیت شده و به صورت جداگانه برای تالاب گاوخونی و پایداری جریان رودخانه زاینده رود از سراب تا پایاب به طور الزام آور دیده شود.

دستگاه قضا مطالبه‌گر مسائل زیست محیطی است

در همین ارتباط حجت‌الاسلام اسدالله جعفری رئیس کل دادگستری استان اصفهان درخصوص ورود دستگاه قضا برای احقاق حقابه‌های زیست محیطی حوضه زاینده‌رود به خبرنگار مهر می‌گوید: در رابطه با موضوع محیط زیست، ما به عنوان دستگاه قضا هم مکلف به اجرای قانون هستیم و هم در خصوص محیط زیست وظیفه داریم از متولیان امر مطالبه کنیم.

وی تصریح می‌کند: براساس ماده ۵۷۶ قانون مجازات اسلامی اگر مسؤول یا صاحب منصبی با سوءاستفاده از مقام و منصب تکالیف قانونی خود را انجام ندهد باید تحت تعقیب قرار گیرد.

رئیس کل دادگستری استان اصفهان خاطرنشان می‌کند: در همین راستا، تعدادی پرونده برای مدیران خاطی تشکیل شده و رسیدگی به پرونده مدیران در صلاحیت دادگاه مرکزی استان است ضمن اینکه در بحث اجرای قانون با کسی مماشات نداریم‌.

حجت‌الاسلام جعفری می‌افزاید: در زمینه محیط زیست، حیات و سلامت مردم در اولویت بوده و خط قرمز دستگاه قضا است و در صورت اطلاع مسائل پیگیری می‌شود.

به گزارش مهر، سوءمدیریت در تأمین و رساندن حداقل آب به گاوخونی، اکنون این غول خفته را بیدار کرده است. میان تأیید و تکذیب‌ها درباره خیزش ریزگردها از بستر این تالاب طی سالیان گذشته، گاوخونی با ۱۰۰ درصد خشکی به شرایط بی بازگشت رسیده و به کانون ریزگردهای سمی در فلات مرکزی ایران تبدیل شده است؛ شوربختانه طرح‌های کاغذی برای نجات این تالاب نیز هرگز ضمانت اجرایی نداشته و گاوخونی پس از دو دهه تحمل خشکی امروز بیابانی ۴۷ هزار هکتاری در جنوب شرق اصفهان شده است.

پیش‌تر احمد جلالیان استاد بازنشسته علوم خاک‌شناسی دانشگاه صنعتی و رئیس مرکز تحقیقات مبارزه با ریزگردها دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) در گفت‌وگو با خبرنگار مهر هشدار داده بود که اگر کانون گردوغبار تالاب فعال شود ریزگردهای سمی نه فقط شهر اصفهان بلکه منطقه وسیع و بخش قابل توجهی از استان‌های کشور حتی تهران را متأثر خواهد کرد.

به گفته این استاد دانشگاه، جنس خاک شرق و شمال گاوخونی که مصب تالاب است بافت ریز و رسی دارد که این ذرات رس قابلیت بالایی در جذب فلزات سنگین دارند و تا ارتفاع و فاصله بسیار زیاد منتشر می‌شوند.

احیای تالاب گاوخونی در فلات مرکزی ایران اولویت و اهمیت خاصی دارد و بنا به تاکید کارشناسان محیط‌زیست نه تنها نیاز آبی سالانه تالاب باید طبق میزان بارش‌های حوضه تأمین شود بلکه روان آب‌های حوضه گاوخونی باید به خود تالاب هدایت شود ضمن اینکه در پهنه ۳۶۰ هزار هکتاری حوضه گاوخونی که شامل عرصه‌ها و زیرشاخه‌های آن است، برای جلوگیری از خیزش گردوخاک باید نهال کاری و احیای پوشش گیاهی شود تا بتوان از تبدیل اکوسیستم تالابی به کویر جلوگیری کرد.