تهران شهر باغها و قناتها

به گزارش خبرنگار مهر، سابقه سکونت و تمدن در تهران البته به هزاران سال پیش باز می گردد. با این همه تهران هرگز به صورت شهری مستقل تا قبل از انتخاب آغا محمد خان قاجار در تاریخ نامش مطرح نبوده است واین شهر تا قبل از قرن دهم هجری شمسی همواره تحت الشعاع شهر ری قرار داشته است.

اولین حصار شهری را در اطراف تهران امروزی در دوران صفوی کشیده اند که در کتب تاریخی به نام  حصار صفوى معروف است که در سال ۹۶۱ قمرى ساختش آغاز شد و بعد در دوره ناصر الدین شاه این حصار خراب شد و حصار ناصرى به وجود آمد.

تهران را پیش از آن اغلب تاریخ نویسان منطقه ای خوش آب و هوا می دانستند که باغهای معروفی داشته است. باغهایی که البته بیش از 90 درصدشان قربانی گسترش زندگی صنعتی و ماشینی شده اند و همگی زیر خروارها سیمان و بتن مدفون گشته اند، با  این همه هنوز در تهران باغهایی هستند که هر رهگذری را به یاد ایام خوش این ابر شهر دود آلود بیاندازند.

در این باره یک محقق تاریخ تهران به خبرنگار مهر می گوید: بعضى از باغها مثل باغ «فیشر آباد» هنوز هم هست. این باغ الان هم وجود دارد و بالاى میدان فردوسى قرار دارد و در اصل متعلق به کامران میرزا پسر ناصر الدین شاه بوده است و علت نام گذارى آن به فیشر هم این است که او باغبانى داشته که اروپایى بوده و نامش فیشر بوده است و این باغ به نام او معروف شده و چون فیشر این باغ را آباد کرده است نام «فیشر آباد » را بر روى آن گذاشته اند. این باغ بعدها تبدیل به پادگان شد و خوشبختانه در چند سال گذشته آن را از پادگان به پارک تبدیل کرده اند که خانه هنرمندان هم در آنجا قرار دارد.

تا پیش از پایتخت شدن  تهران را در تاریخ به باغها و قناتهایش می شناختند

داریوش شهبازی

داریوش شهبازی که نویسنده فرهنگ 20 جلدی تاریخ تهران است در ادامه می گوید: سفر ناصرالدین شاه به اروپا فتح بابى مى شود براى باغ و باغدارى تهران. البته ایرانى ها در مسأله باغ و باغدارى صاحب نام و آوازه بوده و هستند و ایرانیان باستان مبدع باغهاى بى نظیرى بوده اند. ولى باغدارى در دوره ناصر الدین شاه در ایران و پس از مواجهه با سبکهاى غربى دچار تحول جدى مى شود و پس از سفر ناصر الدین شاه به فرنگ بحث باغدارى میان اعیان و اشراف تهرانى و ایرانى باب مى شود و برخى از شاهزادگان و حتى خود ناصرالدین شاه مبادرت به استخدام باغبانها و باغداران فرنگى مى کنند و از طرف دیگر با تأسیس سفارتخانه هاى فرنگى در تهران نظیر سفارت انگلیس و فرانسه و ایتالیا رقابت جدى بین باغداران ایرانى و فرنگى در طراحى هر چه زیباتر باغها صورت مى گیرد که ماحصل آن ساخت و پرداخت باغهاى کم نظیرى نظیر باغ سفارت انگلیس و پارک ظل السلطان و پارک امین الدوله که به نام پارک معروف شدند و اصلاً کلمه پارک در همین دوره در فرهنگ محاوره ما به وجود مى آید. در همین دوره است که طراحى و معمارى باغهاى ایرانى دچار تحول مى شود و یک سرى از گیاهان و گل هاى جدید در همین دوره است که وارد باغچه هاى ایرانى مى شود.

این محقق تاریخی می افزاید: گیاهانى نظیر آناناس در همین دوره وارد باغچه هاى تهران و ایران مى شود. جالب است بدانید در آن دوره ما در تهران آناناس پرورش مى دادیم و على رغم اختلافات شدید آب و هوایى تهران با مناطقى چون تایلند و سنگاپور باغبانهاى ایرانى تحت شرایط خاصى در همین دوره آناناس پرورش مى داده اند. ما در اسامى میوه هایى که در میهمانى هاى مجلل و با شکوه شاهزادگان قجرى براى میهمانان فرنگى سرو مى شده است نام میوه هایى نظیر آناناس را مى بینیم.

یکی دیگر از ویژگیهای تهران قناتهای آن بوده است و بسیاری از تاریخ نویسان این شهر را به قناتهایش می شناخته اند. در تهران در طول دویست سال گذشته به دلیل گسترش جمعیت موضوع تامین آب آشامیدنی مسئله اصلی مردم شهر بوده است.  نیاز به آب  تهرانیها را مجبور کرد تا آنها آب را از اطراف تهران به شهر برسانند و این نیاز بخصوص در دوره فتحعلى شاه و محمد شاه بیشتر حس شده است.

در همین دوره است که میرزا آقاسى، صدر اعظم آن دوره این کار را در تهران شروع کرد و البته موفق نشد و در دوره امیرکبیر باز بخش دیگرى از فرآیند آبرسانى به تهران انجام شد و خود این کار یعنى شناسایى نهرهاى تهران در طول تاریخ اهمیت بسیارى براى شهر و مقوله شهرسازى دارد که متأسفانه چندان از سوى مسؤولین امر جدى گرفته نمى شود.

هنوز که هنوز است برخی از قناتهای تهران زنده  و فعال هستند.  داریوش شهبازی در این باره به خبرنگار مهر می گوید: در مورد قناتها باید به این نکته اشاره کنم هنوز بسیارى از این قناتها همچنان زنده اند و با اندکى هزینه و بازسازى حتى مى توان از آنها براى تأمین آب مصرفى شهروندان استفاده کرد.

این محقق تاریخ تهران در ادامه می افزاید:  الان به عنوان مثال قنات « حاج على رضا » در محله سرچشمه زنده است. یا مثلاً قنات « فرمان فرما » ست که همچنان زنده است. در مورد قناتها باید به این موضوع اشاره کنم که بر خلاف تصور رایج منابع آب زیر زمینى تهران نه تنها کم نشده است بلکه در طول سالیان گذشته بیشتر هم شده است. علتش هم این است که از زمان پهلوى به بعد آب تهران نه از طریق منابع آبى خود تهران که از طریق منابع آبى اطراف و اکناف آن تهیه مى شود و از مناطقى چون سد لار، سد لتیان و سد امیرکبیر آب تهران تأمین مى شود.

وی می افزاید: در صورتی که تا پیش از آن آب تهران از طریق منابعى نظیر رودخانه درکه تأمین مى شده است و همین قناتهایى که من به آنها در فرهنگ جامع تهران پرداخته ام. الان در تهران قنات ها خیلى هم پرآب هستند و براى تأمین آب مصرفى شهر مى توان از آنها استفاده کرد. با این همه متأسفانه در روند گسترش تهران و ساختمان سازى و شهرسازى آن اصلاً به پدیده اى مثل قناتها توجه نشده است و این قنات ها به دلیل ساخت و سازهاى کلان و ایجاد دیواره هاى مصنوعى در دل زمین مثل دیوار ساختمانهاى بلند مرتبه و مترو و. . . رو به نابودى هستند و گاه مى توانند براى مردم و ساکنین تهران خطر ساز باشند.

شهبازی می گوید:  متأسفانه نه تنها این قناتها مورد استفاده قرار نمى گیرند بلکه اغلب در حال کور شدن هستند. گرچه قناتهایى هم هستند که توسط مسؤولین امر شناسایى و بازسازى شده اند و براى نمونه مى توان به قنات « عباس آباد » اشاره کرد که از جمله قنات هایى است که همچنان مورد استفاده قرار مى گیرد. راجع به این قنات هم باید بگویم که این قنات را « میرزا آقاسى » ساخته و چون اسمش عباس بوده اصلاً تپه هاى عباس آباد منسوب به وى است و به دلیل تلاشى که براى آبادانى این تپه ها داشت این تپه ها به « عباس آباد» معروف شدند. الان هم وقتى از کنار اتوبان مدرس رد شوید متوجه مى شوید که تمام درختان این منطقه را شهردارى با استفاد از آب فراوان همین قنات سیراب مى کند. این قنات ازجمله اصلى ترین قناتهاى تهران است که از گذشته تا به امروز مورد استفاده قرار مى گیرد.