رمضان در نگاه مردم ترکمن خراسان شمالی

زنان و دختران ترکمن همانند سایر زنان و مردان شیعه در دهه آخر شعبان که دهه غبارروبی مساجد نامیده می شود و به طور سنتی و خودجوش قبل از حلول ماه مبارک رمضان مسجد محل خود را نظافت و غبارروبی می کنند و برخی از خانواده ها هم مساجد را با فرش و نمدهای سفیدی که مخصوص خواندن نماز است و در بین ترکمنها به "نماز لیق" (سجاده) مشهور است مزین می کنند.

رسم الله یولی ( در راه خدا)

الله یولی از آداب و سنن مهم رمضانی در نزد ترکمنهاست به طوری که خانواده های ترکمن،  گوسفند یا بزی را چند روز پیش از ماه مبارک رمضان قربانی می کنند و با گوشت آن مهمانی می دهند و قسمتی را نیز برای همسایه ها و افراد بی بضاعت می فرستند. این مهمانی« الله یولی» (در راه خدا ) نامیده می شود.

ای گورمک( رویت هلال ماه)

گرچه رویت هلال ماه در آداب و سنتهای دیرین مسلمانان بوده و همچنان نیز در بخشهایی از ایران زمین این سنت در بین پیران وجود دارد، ولی در بین ترکمنها این رسوم دیرینه، زن و مرد و پیر و جوان نمی شناسد و در بین همه آنها به خصوص کسانی که روزه بر آنها واجب است با شور و هیجان خاصی انجام می شود.

ترکمنها اعتقاد دارند هر کس زودتر هلال ماه را ببیند ثواب بیشتری می برد، بنابراین برای دیدن هلال ماه سعی می کنند با رفتن به بلندیها مانند تپه ها و پشت بامها آن را زودتر از دیگران ببینند.

بعد از رؤیت هلال، بلافاصله در مسجد محله این خبر خوش را به همکیشان خود ندا می دهند که اول ماه رمضان رسیده و باید برای سحر بیدار شوند و در گذشته های دور این رویت هلال ماه از طریق دیگری با کوبیدن بر طبل و جار زدن در خیابانها به مردم ابلاغ می شد که این سنت همچنان در مناطق مرزی فاقد امکانات روز وجود دارد.

امروزه افراد مسن با رؤیت هلال قبل از اینکه نگاهشان به چهره افراد دیگر بیفتد، دستهای خود را بالا می برند و این جملات را زمزمه می کنند "آیی گؤر دوم الله, آمنت بالله, آیلار مبارک, الحمدالله" یا "حاقّا حاقّا آی گؤردوم, ایندیکی آیلارا و ایندیکی ییلّارر خدای یتیرسین" و بعد آیه هایی از قرآن کریم را می خوانند و دستهای خود را به محاسن خود می کشند و سپس به صورت دیگران نگاه می کنند.

نماز تراویج تا تراویخ

یکی از جالب ترین رسوم ترکمن ها، تهیه جهیزیه دختران در شب های ماه مبارک است به طوری که در این شب ها دختران جوان و دم بخت ترکمنی تا سحر بیدار می مانند و به دوخت و دوز جهیزیه مشغول می شوند

پرشکوهترین آیینی که در ماه رمضان در بین ترکمنها برگزار می شود اقامه نماز "تراویخ" است که در مساجد بعد از نماز عشاء به جماعت اقامه می شود و تمام نمازگزاران کلاه سفیدی توری که به عرقچین معروف است را در هنگام اقامه نماز بر سر می گذارند.

نماز تراویخ 20 رکعت است که به صورت جماعت دو رکعت دو رکعت اقامه می شود و در فاصله چهار رکعت دعای مخصوص آن قرائت می شود و ختم قرآنی نیز از دیگر آداب ترکمنها در ماه رمضان است که در مساجد آن را انجام می دهند و معمولا تا پایان رمضان حداقل پنج تا 10 بار قرآن در مساجد ترکمنها ختم می شود.

مراسم آشتی کنان با حضور ریش سفیدان

برگزاری مراسم آشتی کنان در بین افرادی که به علتی از یکدیگر کدورتی دارند از دیگر آداب رمضانی ترکمنهای استان خراسان شمالی است و ترکمنها بر این باورند که با وجود قهر و کدورت در بین افراد روزه آنها مورد قبول درگاه خداوندی نبوده و یا از رتبه خوبی برخوردار نخواهد شد.

در مراسم آشتی کنان یکی از ریش سفیدان که " یاش اولی" نامیده می شود، نقش آشتی دهنده را بازی می کند.

"یاش اولی" در خانه اش سماور را روشن کرده و چایی دم می کند و آن دو نفر را که نسبت به هم کدورتی دارند، بدون اطلاع از یکدیگر دعوت می کند و مراسم آشتی کنان راه می اندازد، در اعتقادات آنها آشتی دهنده از ثواب اخروی برخوردار می شود.

تهیه جهیزیه برای نوعروسان

برگزاری مراسم آشتی کنان در بین افرادی که به علتی از یکدیگر کدورتی دارند از آداب رمضانی ترکمنهای استان خراسان شمالی است و ترکمنها بر این باورند که با وجود قهر و کدورت در بین افراد روزه آنها مورد قبول درگاه خداوندی نیست

یکی دیگراز جالب ترین رسوم ترکمن ها، تهیه جهیزیه دختران در شب های ماه مبارک است به طوری که در این شب ها دختران جوان و دم بخت ترکمنی تا سحر بیدار می مانند و به دوخت و دوز جهیزیه مشغول می شوند.

هر دختر باید 40 عدد پیراهن بلند ترکمنی و 40 عدد "نقش بالاق" یا شلوار هفت تکه ترکمنی به عنوان جهیزیه به خانه شوهر ببرد و همه اینها را باید با دستهای خود دوخته باشد.

در شبهای قدر برای دخترانی که تازه نامزد شده اند و یا نوعروسانی که پیش از ماه مبارک رمضان به خانه بخت رفته اند شیرینی مخصوصی فرستاده می شود و برای دختری که در دوران نامزدی قرار دارد از طرف خانواده پسر هدیه ای تحت عنوان "قدرایمش" برده می شود.

 آیین "یا رمضان"

دیگر آیین ماه مبارک رمضان، در میان ترکمنها مراسم "یا رمضان" به معنی نیمه رمضان است که این مراسم عمدتا در شب چهاردهم ماه رمضان بعد از نماز عشاء و تراویخ در ترکمن صحرا توسط روحانیون مساجد محل و چند تن از جوانان و نوجوانان متدین محل بیرون از مسجد اجرا می شود که به صورت گروه گروه به در خانه های مردم می روند و سروده های مذهبی و یا سوره مبارکه ای را با صدای بلند برای صاحبخانه قرائت می کنند و در پایان هر سروده همه حاضران یک صدا با گفتن «الله هو» به میداندار پاسخ می دهند و صاحبخانه بنا به توانایی مالی نذرش را به عنوان هدایا به روحانیون تقدیم می کنند و معمولا این مراسم تا پاسی از شب به طول می انجامد.

قدر گیجه

یکی دیگر از آیینی که ترکمن ها با شور و شوق به برگزاری آن در شب های 21 تا 27 ماه مبارک رمضان اقدام می کنند، شب قدر "قدر گیجه" است هر چند شب قدر دقیقا مشخص نیست، ولی از قدیم الایام و به استناد شواهدی این مراسم در شب 27 ماه مبارک رمضان برگزار می شود.

ترکمنها در این شب بعد از نماز عشاء و تراویخ دو رکعت نماز قدر می خوانند و معتقدند که در این شب دو پیامبر الهی یعنی حضرت خضر (ع) و حضرت الیاس(ع) ظاهر می شوند و هرکس با آنها برخورد بکند خوشبخت می شود.

این شب برای ترکمن ها بسیار مقدس بوده و زنان در خانه "بیشمه" (نوعی شیرینی خانگی)، "بورگ"، فرنی و نان برنجی و غیره می پزند و سفره پهن می کنند و به خانه های یکدیگر می روند.

افطار کردن و افطاری دادن: روزه داران معمولاً روزه خود را با خواندن دعاهای مخصوص افطار و با خرما یا کشمش افطار می کنند و در سفره افطار ترکمنها خرما یا کشمش، پای شیرین، نان و پنیر، کره، مربا یا عسل گذاشته می شود، غذای افطار را نیز معمولاً شیربرنج یا چورک باتیر (نوعی خوراک گوشت)، یا تورک (نوعی سمبوسه) یا کتلت، یا اون آش (آش رشته) تشکیل می دهد.

ادای فطریه

ادای فطریه اهمیت خاصی در بین ترکمنها دارد. طبق اعلام نظر علما برای هر فرد خانواده مبلغ معینی تعیین و به افراد نیازمند پرداخت می شود و در فقه اهل سنت پرداخت فطریه واجب است.

در بین ترکمنها مبنای پرداخت فطریه اکثراً گندم است که مبلغ آن از سوی علما تعیین و اعلام می شود و شهروندان ترکمن اهل سنت در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان پس از یک ماه عبادت و روزه داری با انجام آیین های ویژه این ماه پربرکت با خرید لباس نو و تهیه انواع شیرینی های خانگی به استقبال "عید فطر" می روند.

عیدانه

با فرارسیدن روز عید، مردان اعم از کوچک و بزرگ، پیر و جوان گروه گروه با دست داشتن سجاده عازم عیدگاه هر شهر شده و در یک اجتماع عظیم با گوش سپردن مواعظ علما و بهره مندی از ارشادات دینی و مذهبی نماز عید فطر را به جا می آورند.

بر اساس برآورد غیررسمی از جمعیت 811 هزار نفری استان خراسان شمالی بیش از 60 هزار نفر را ترکمنها تشکیل می دهند که اکثر آنها در شهر بجنورد مرکز استان خراسان شمالی و یا در مناطق ترکمن نشین تنگه ترکمن و جرگلان در مناطق مرزی شهرستان بجنورد سکونت دارند.