تقابل «عقل و دین» و «عقل و وحی» ناصواب است / عقل در کنار نقل می آید

به گزارش خبرنگار مهر در قم، جلسه نظریه پردازی با موضوع منزلت عقل در هندسه معرفت دینی با ارائه حجت الاسلام مرتضی واعظ جوادی و نقد حجت الاسلام محمدتقی سبحانی شامگاه شنبه در موسسه فهیم قم برگزار شد.

حجت الاسلام واعظ جوادی در این جلسه به معرفی کتاب منزلت عقل در هندسه معرفت دینی اثر آیت الله العظمی جوادی آملی پرداخت و اظهار داشت: این کتاب حاصل اندیشه های آیت الله جوادی آملی است که بیش از دو دهه به صورت روشن و شفاف در جمع حوزویان مطرح است و پرداختن به موضوعات آن در سطوح مختلف حوزوی، در اشاعه و انتشار آن و همچنین تقویت این تفکر کمک خواهد کرد.

وی با بیان اینکه در فهم دین و معرفت نسبت به دین باید شیوه و روش خاص خودش را شناخت، تصریح کرد: دین ابعاد وسیعی از عقاید، معارف، اخلاق، احکام، فقه و... دارد ولی راه شناخت و معرفت به دین شاید روشن و شفاف ارائه نشده است.

وی ادامه داد: آنچه که به عنوان اصول فقه وجود دارد، بیشتر کابرد فقهی دارد، یعنی روشی برای فهم احکام و فقه است اما اینکه روش جامعی باشد که همه ابعاد دین را بشناسد، کافی و کارساز نیست.

حجت الاسلام جوادی موضوعات نظریه منزلت عقل در هندسه معرفت دینی را از بحث های توسعه ای در علم اصول دانست و تاکید کرد: با این اصول، معرفت همه ابعاد دین برای ما کارساز خواهد بود و عقل را در کنار نقل نشاندن زمینه برای فهم جامع نسبت به ابعاد دین را فراهم می کند.

تشریح سطوح دین

رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء گفت: دین در سه سطح قابل طرح است که یک سطح آن به هستی، و دو سطح دیگر به معرفت دین بر می گردد.

وی به تشریح سطح اول دین پرداخت و افزود: سطحی از دین که به هستی بر می گردد اختصاص به ذات اقدس اله دارد و احدی در این حوزه ورود نخواهد شد. این دین فقط و فقط از آن خدای سبحان است و غیر از پروردگار، در این حوزه که حوزه ایجاد و آفرینش است نقشی نخواهد داشت.

حجت الاسلام جوادی ادامه داد: این حوزه همانند اراده تکوینی و تشریحی فقط از آن خداست و لذا شارع فقط خدای سبحان است، همان طوری که خالق، خداست و حتی عقول کامله و انبیاء الهی و رسول مکرم اسلام که عقل کامله شناخته شدند در حوزه هستی هیچ حضوری ندارند.

وی سطح دوم دین را حوزه معرفت معصومانه عنوان کرد و گفت: در این سطح که معرفت معصومانه و کامله است، هیچ شائبه ای در آن نیست و نه تنها عین الیقین است بلکه حق الیقین است.

وی با بیان اینکه هر چه که به وحی بر می گردد معصوم است، اظهار داشت: حوزه دوم، حوزه وحی است و هیچ اشتباه و شائبه ای نه عملی و نه علمی در این حوزه راه ندارد.

حجت الاسلام جوادی تاکید کرد: حوزه سوم، حوزه معرفت وحی است اما در سایه امت؛ سطح معرفت در این لایه، سطح علم شهودی و عین الیقین نیست بلکه علم حصولی است که در لوای الفاظ و عبارات این دین ارائه می شود.

وی از این سطح دین به عنوان نقل یاد کرد و افزود: تفاوت بین این دو مرحله معرفتی خیلی زیاد است؛ مرحله اول زلال و شفاف و عین الیقین است و هیچ حجاب و پرده ای بین پیغمبر و حقیقت دین وجود ندارد، اما نوع دوم معرفت، معرفتی است که در پس پرده لفظ و الفاظ وحی نازلی است و به نوعی وحی را از منظر نقل شناختن و یافتن است.

دین و عقل را کنار هم نشاندن خلط جدی است

این استاد حوزه علمیه با طرح این سئوال که عقل در کدامیک از این سه سطح حضور دارد؟ اظهار داشت: عده ای که تقابل بین عقل و دین را مطرح می کنند و عقل را در کنار دین می نشانند، پندار ناصوابی دارند و فکر می کنند عقل برای حوزه هستی دین کارسازی دارد.

وی با بیان اینکه باید شأن عقل را بهتر بدانیم تا بتوانیم راحت تر داوری کنیم، تصریح کرد: کار و شأن عقل، کشف است و هیچ شانی برای عقل جز کشف نیست.

حجت الاسلام جوادی عقل را چراغ راه دانست و تاکید کرد: چراغ هرگز با راه ارتباطی ندارد؛ دین راه است و عقل سراج، و اینها را در کنار هم نشاندن خلط جدی است.

رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء گفت: کسانی که عقل و دین می گویند، فکر می کنند دین حکومت می کند و عقل هم حکم دارد و بنابراین در حوزه هستی اظهارنظر می کند و طبعا در اینجا جای بحث وجود دارد. عده ای عقل را در حوزه بیرون دین می دانند ومی گویند که عقل حکومت می کند، نقل هم حکومت می کند. عده ای نیز سعی و تلاش دارند که بین این دو آشتی برقرار کنند اما در کتاب منزلت عقل در هندسه معرفت دینی تاکید شده که هیچ حیثیتی برای عقل جز سراج بودن نیست.

وی اضافه کرد: حوزه هستی جایگاه اراده خدا و تشریع است و موضوع خالقیت، مولویت و ربوبیت مطرح است اما عقل هیچ کدام این شئون را ندارد.

حجت الاسلام جوادی خاطرنشان کرد: اینکه دین و عقل را کنار هم بنشانیم تصور ناصوابی است.

تقابل عقل و وحی ناصواب است

وی تقابل عقل و وحی را تصوری ناصواب دانست و تاکید کرد: در حوزه دوم دین که حوزه وحی است، معرفت الهی با عصمت همراه است و آنجا عین الیقین است و عقل حداقل مفاهیم علم حصولی را عهده دار است.

رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء گفت: صف انبیاء با صف فقها، حکما و عرفا در رشته های مختلف علمی جداست، لذا تقابل عقل و وحی معنا ندارد، چراکه در حوزه وحی، هیچ اشتباه و خطایی وجود ندارد و هم وحی معصومانه است و هم انبیاء معصوم هستند.

عقل در کنار نقل می آید

حجت الاسلام جوادی با بیان اینکه عقل در کنار نقل می آید، اظهار داشت: بین دو لایه از معرفت دین تفکیک به صورت روشن و شفاف وجود ندارد و ما فکر می کنیم که نقل همان وحی است و وحی همان نقل.

وی اضافه کرد: نقل آن چیزی است که از سوی انبیاء در توسط وحی به ما رسیده و تمام حروف و الفاظ و حرکات قرآن وحی است اما اینها حجابی دارد که می خواهد معنا را برساند و این حجاب اجازه نمی دهد معنا آن گونه که وجود دارد به ما برسد.

این استاد حوزه علمیه خاطرنشان کرد: نقل فضای غیرمعصومانه ای دارد و ما الان در خدمت نقل هستیم نه وحی؛ نقلی که از پس حجاب لفظ با معنا و حقیقت ارتباط برقرار کند و اینجا می توان عقل را در کنار نقل نشاند.

حجت الاسلام جوادی با اشاره به جایگاه عقل در هندسه معرفت دینی گفت: اگر برای معرفت دینی هندسه ای ترسیم کنیم عقل را نمی توان در جایگاه هستی و وحی قرار داد بلکه فقط در جایگاه سوم که معرفت به وحی است می توان نشاند.

مراد از عقل، دلیل عقلی است

رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء با اشاره به تعریفی از عقل، مراد از عقل را دلیل عقلی دانست و با ذکر مثالی گفت: چطور برای استنباط از احکام الهی از ادله نقلی استفاده می کنیم، مراد از عقل هم ادله عقلی است.

وی اضافه کرد: ادله عقلی در چهار جلوه علوم تجربی و حسی، عقل نیمه تجریدی، عقل تجریدی و عقل تجریدی ناب تعریف می شود.

عقل حقیقت دین را کشف می کند

حجت الاسلام جوادی به نسبت بین عقل و دین اشاره کرد و یادآور شد: حقیقت دین از جمله حقایق است که عقل آن را کشف می کند.

وی با بیان اینکه عقل، مفتاح و مصباح است ولی میزان نیست، گفت: عقل فقط می تواند نشان بدهد که چی هست و چی نیست، اما آنچه که حق است یا نیست برعهده عقل نمی باشد

این استاد حوزه علمیه تصریح کرد: با به کار گرفتن عقل می توانیم همه علوم را در کنار نقل، اسلامی کنیم.

وی با ذکر مثالی در این مورد اظهار داشت: ما می گوئیم حوزه، اسلامی است. اسلامی بودن حوزه برای این است که علوم حوزه، اسلامی است، یعنی آنچه که در حوزه گفته می شود پیرامون قول است و علم اخلاق، علم اصول، علم فقه و علم تفسیر، از علوم اسلامی هستند چون موضوع این علوم، قول خداست.

حجت الاسلام جوادی تصریح کرد: عقل موهبت الهی است و باید آن را مثل نقل تجهیز و مسلح و منقح کنیم و در اختیار فهم قرار دهیم.

وی ادامه داد: آیت الله جوادی آملی به این نکته تاکید کردند که اگر نگوئیم که مراکز دانشگاهی می‌توانند منقح تر و پاکیزه تر از مراکز حوزوی باشند ولی در سطح هم هستند، به خاطر اینکه یکی فعل خدا را تشریح می کند و دیگری قول خدا را.

لازم به ذکر است در این جلسه حجت الاسلام محمدتقی سبحانی به عنوان ناقد این نظریه به طرح سئوالاتی در سه بخش تعریف و قلمرو دین، کارکرد و فهم عقل و علم دینی مطرح کرد که حجت الاسلام مرتضی واعظ آملی به این سئوالات پاسخ داد.