آذربایجان غربی مهد ادیان و اندیشه‌های مختلف در ایران

به گزارش خبرنگار مهر در ارومیه، آذربایجان غربی با توجه به بقایای آثار تاریخی، سرزمینی با قدمت بیش از هشت هزار سال بوده و با وجود مواجهه با فراز و نشیبهای تاریخی گوناگون، با دارا بودن آثار و بناهای مذهبی از جمله مساجد، کلیساها، امامزاده ها و غیره همگی گویای تعامل فرهنگی و زندگی مسالمت آمیز ادیان مختلف در این پهنه گیتی است.

مساجد نمایانگر ریشه های اسلام در آذربایجان غربی

مسجد جامع: یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است و در خیابان اقبال قرار دارد، این مسجد در میان بازار قدیمی شهر واقع شده و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر است، برخی از محققین معتقدند این بنا ابتدا آتشکده بود و بعد از تسلط مسلمین ویران شد و سپس در قرن هفتم هـ . ق بر روی آن مسجدی ساخته شد. به اعتقاد این گروه از محققین سبک تزیینات، گچ بری ها، ستون بندی ها و طاق های مسجد عیناً شبیه به سبک معماری سلجوقیان است.

تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست، اما محراب آن در تاریخ 676 هـ.ق ساخته شده است. این مسجد به همراه سایر اجزاء بافت قدیمی شهر به ویژه بازار و راسته های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. مسجد جامع با دو در ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می شود، به بازار راه دارد.

مسجد مطلب‌خان: این مسجد باستانی در مرکز شهر خوی در خیابان طالقانی و به فاصله 30 متری از بازار قدیمی آن قرار دارد با توجه به شواهد معماری، ساختمان اولیه مسجد منسوب به دوره ایلخانی است و بعدها به سبب سوانح طبیعی و یا دلایل دیگر تخریب و احتمالا در دوره قاجاریه مجددا بنای کنونی روی آن ساخته شده است.

این بنای عظیم از یک شبستان بزرگ و روباز با نقشه مربع شکل که دور آن حجرات دو طبقه و شاه ‌نشین‌های رفیع و ایوانی عظیم که در حال حاضر سقف پوششی آن فرو ریخته تشکیل شده است و صحن بزرگی نیز دارد.

جبهه بیرونی و درونی مسجد بدون هرگونه تزئینات است، فقط قسمت فوقانی شاه ‌نشین بالای محراب و ورودی شبستان با مقرنس‌های درشت گچی تزئین شده است.

قسمت‌های داخلی ایوان و طرفین ورودی آن با پس و پیش آوردن آجرها، شکل خاصی گرفته است. این بنا یکی از آثار و ابینه با ارزش استان آذربایجان غربی است و در نوع خود در سطح کشور بی‌نظیر است.

مسجد ملاحسن: مسجد ملاحسن در ضلع جنوبی خیابان انقلاب خوی و تقریبا روبروی مسجد قدیمی سیدالشهداء قرار دارد.

این بنا قدیمی‌تر از بنای مسجد سیدالشهدا است که مدارک موجود نشان می‌دهد این مسجد در سال 1216 هـ.ق توسط حاجی آقا حسنی فرزند ملاحسن امام جمعه خوی و در زمان قاجاریه ساخته شده است.

ورودی اصلی مسجد بدون حیاط است و یا یک هشتی به تالار شبستان که به شکل هشت ضلعی است و سه فرش ‌انداز و دو ردیف ستون سنگی تراش‌دار دارد، ختم می‌شود.

ورودی دیگر مسجد در بازار قدیمی شهر قرار دارد و تزئینات آجری گنبدهای پوششی این مسجد بسیار زیبا و متنوع است.

در آجرچینی کاسه گنبد طرح‌هایی چون اشکال لوزی، دایره و گل‌های 18 پر به کار رفته است و هشتی ورودی نیز طاق نماهای رسمی بندکشی شده و گنبد آجری دارد.

مسجد تا ارتفاع حدود 80 سانتی‌متر با سنگ و بقیه با آجر ساخته شده است و ستون‌ها نیز سنگی است و چفت و بست آنها به خوبی انجام گرفته است.

محراب مسجد داخل طاق‌های آجری و گودی قرار دارد و دارای حاشیه کاشیکاری جدید است.

مسجد جامع مهاباد: مسجد جامع مهاباد در خیابان حافظ این شهرستان قرار دارد این مسجد در گذشته در بافت قدیمی شهر قرار داشت در حال حاضر این بافت تغییرات عمدهای یافته است.

این مسجد جامع که به مسجد سرخ نیز معروف است، به دستور بداق السلطان حاکم مهاباد ساخته شد و در زمان شاه سلیمان صفوی تکمیل شد.

همچنین مدرسه‌ای به منظور تحصیل طلاب علوم دینی نیز در ضلع شرقی آن تاسیس شد.

این مسجد قدیمی‌ترین مسجد مهاباد است و از نظر توازن در طرح با 18 گنبد خشتی و شبستانی با 18 ستون سنگی و حجره‌های پیرامون آن از زیباترین بناهای تاریخی استان به شمار می‌رود.

مسجد سردار (ساعتلو): مسجد سردار در خیابان امام و در امتداد راسته غلام‌خان ارومیه قرار دارد.

این مسجد در دوره قاجار توسط عبدالصمدخان پدرآقاخان «جد اعظم عظیم السطنه سردار» ساخته شد،وی در سال 1330 هـ.ق ساعت بزرگی را بالای ورودی آن نصب می‌کند، به همین خاطر به این مسجد، مسجد ساعتلو نیز می‌گویند.

این مسجد از دو قسمت مجزا تشکیل شده است که قسمت اصلی و مهم مسجد را شبستان بزرگ آن تشکیل می‌دهد.

شبستان دارای طراحی مستطیل شکل به طول 12 و به عرض 18 متر است، گنبد این شبستان روی 12 ستون سنگی هشت ضلعی قرار دارد.

سرستون‌های آن به شیوه مقرنس تراش داده شده و زیبایی خاصی به این مسجد بخشیده است که انتهای شبستان بزرگ، شبستان کوچک قرار دارد که با یک ورودی به داخل شبستان اصلی راه دارد.

ابعاد طول و عرض آن 10 در 12 متر است و از نظر شکل همانند شبستان بزرگ ولی ساده و بدون تزیین است.

تمام مصالح به کار رفته در بنا از دیوارهای طرفین تا قسمت‌های طاق و پوشش سقف همه از آجرهایی به ابعاد20×22×5 سانتی متراست و با ملاط گچ و خاک شکل گرفته است.

در انتهای شبستان بزرگ (قسمت غربی) که متصل به شبستان کوچک است، با تخته‌کوبی حدود یک فرش‌انداز را به صورت بالکن چوبی برای استفاده بانوان در آورده‌اند.

از دیگر تزئینات مسجد می‌توان به کاشی‌های هفت رنگ با نقوش گل و بته به رنگ‌های زرد، صورتی، آبی، سبز و سفید اشاره کرد.

محراب زیبای مسجد در داخل یکی از طاق نماهای ضلع جنوب شبستان قرار دارد.

محراب با کاشی‌های هفت رنگ به زمینه زرد با نقوش گل و بته به رنگ‌های آبی، صورتی، سفید و قهوه ‌ای آرایش شده و آیه الکرسی در داخل یکی از حاشیه‌های دور محراب دیده می‌شود.

تاریخ مرمت این مسجد به تاریخ 1330 هـ . ق در گوشه محراب آمده است.

در بالای قوس محراب در یک کادر مربع مستطیل اسامی الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین نوشته شده است.

مسجد مناره: مسجد مناره با فاصله کمی از مسجد سردار در ضلع شمالی خیابان امام و در محله امیر نظامی شهر ارومیه قرار دارد.

این مسجد بنایی است با منارهای بلند و در دوره قاجار توسط دو تن به نام حاج علی یارخان و حاج یدالله خان امیر نظمی افشار ساخته شده است.

مناره مسجد در گوشه جنوب شرقی آن قرار دارد و کاربرد آجر در آن از نظم و دقت بسیاری برخوردار است و پوشش سقف و ستون‌های تالار اصلی از چوب است.

دیوارهای جانبی با آجرکاری منظم، به خوبی بندکشی شده‌اند و در حد فاصل بندهای مناره مسجد آجرهای لعابدار مربع شکل کوچک به صورت مارپیچ به کار رفته است و قسمت فوقانی مناره که با کاشی‌های هفت رنگ حاشیه‌سازی شده، حکایت از ذوق سازندگان بنا دارد.

مسجد جامع بوکان: این مسجد در بخش مرکزی و قدیمی شهرستان بوکان و در کنار تپه قدیمی مشهور به تپه قلعه سردار قرار دارد.

این مسجد 16 گنبدی با طول و عرض 30×25 متر روی 9 ستون احداث شده است.

شش ستون اولیه آن از سنگ‌های آهکی تراشدار است و معمار این مسجد مرحوم علی اصفهانی از معماران ماهر و چیره دست آن زمان است.

مسجد حمامیان: این مسجد در کنار قریه حمامیان در شهرستان بوکان قرار دارد، بقایای مدرسه قدیمی حمامیان و وضوخانه آن همچنان سالم به جای مانده است.

این مسجد با نقشه مربع شکل و به صورت تک گنبدی با مصالح سنگ لاشه‌ای و آجر چهارگوش در بدنه و گنبد پوششی به صورت دو لایه بنا شده است.

بعد از احداث بنای مسجد، مدرسه‌ای در جوار آن ساخته شد و در فاصله 30 متری آن نیز وضوخانه‌ای در ضلع شمال غربی مسجد احداث شد.

مؤسس این مسجد مرحوم محمود آقایی ایلخانی‌زاده و معمار آن مرحوم معمارباشی مراغه‌ای است.

آذربایجان غربی سرزمین کلیساهای کهن

مسافری که مسیر گردشگری آذربایجان غربی را طی می‌کند، علاوه بر زیبایی‌های طبیعی و فرهنگی و تاریخی استان‌آذربایجان غربی می‌تواند با انواع کلیساهای موجود در این مسیر و همچنین سبک زندگی مسیحیان ایران آشنا شود.

کلیسای ننه مریم ارومیه: کلیساهای ارومیه بیشتر شامل کلیساهای آشوری‌هاست، البته کلیسای مربوط به ارامنه (کلیسای قره باغ) هم در نزدیکی این شهر دیده می‌شود. مهم‌ترین کلیساهای ارومیه، کلیسای حضرت مریم معروف به ننه مریم است.

این کلیسا در مرکز شهر ارومیه و در خیابان خیام قرار گرفته و بنای اولیه آن مربوط به قرن اول میلادی است و از آن به عنوان کهن‌ترین کلیسای ایران یاد می‌شود، برای مسافری که قصدش سفر در مسیر کلیساهاست، دیدار از نخستین کلیسای ایران، جذابیتی خاص دارد.

از دیگر کلیساهای شهرستان ارومیه مربوط به آشوری‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

کلیسای ماریوحنا: در 24 کیلومتری شمال ارومیه و در داخل روستای آده واقع شده است که بنای موجود، در سال 1901 میلادی بر بقایای کلیسایی از دوران ایلخانی بنا شده است.

قابل ذکر است که کلیسای دیگری به نام کلیسای ماریوحنا در 40 کیلومتری شمال ارومیه بر بلندترین نقطه کوه و مشرف بر روستای گویلان ساخته شده است.

کلیسای ماردانیال: متعلق به دوران ساسانیان در 25 کیلومتری شمال ارومیه و بر بالای یک تپه باستانی متعلق به هزاره اول قبل از میلاد بر ساحل رودخانه نازلوچای بنا شده است.

کلیسای مارصبر یشوع: در 30 کیلومتری شمال ارومیه و در روستای موشی‌آباد بر ساحل دریاچه ارومیه واقع شده است.

کلیسای مارگیور کیس: در 35 کیلومتری شمال ارومیه در روستای سپرغان قرار دارد در نزدیکی این کلیسا، کلیسای حضرت مریم و کلیسای حضرت سرکیس نیز قرار دارند.

همچنین کلیسای دیگری نیز به نام کلیسای مارگیور کیس در هشت کیلومتری شرق ارومیه و در روستای گلپاشین دیده می‌شود.

کلیسای مارت خنه: در 45 کیلومتری شمال ارومیه کلیسای مارت خنه در روستای جمال‌آباد واقع شده و متعلق به دوره ساسانیان است.

کلیسای پطروسوپولس: در 10 کیلومتری جاده ارومیه ـ بندر گلمخانه واقع شده و قدمت آن به قرن هشتم میلادی می‌رسد که توسط مربختیشوع، از پزشکان معروف هارون‌الرشید، خلیفه عباسی، بنا شده است.

کلیسای مار سرکیس: در پنج کیلومتری جنوب شهر ارومیه و در روستای کلیسا کندی قرار دارد.

کلیسای مارتوما: در 30 کیلومتری غرب شهر ارومیه در روستای بالولان واقع شده و تاریخ آن مربوط به دوران ساسانیان است.

کلیسای حضرت مریم: کلیسای دیگری است که در 32 کیلومتری غرب شهر ارومیه در روستای موانا قرار دارد.

کتیبه ای به خط آرامی، تاریخ بنای این کلیسا را به سال 1879 میلادی نسبت می‌دهد.

تنها کنیسه (کنیسه کلیمیان) استان آذربایجان غربی نیز در محله نجاران شهر ارومیه و در کنار بازار قدیمی واقع شده که دیدارش خالی از لطف نیست.

کلیسای هفتوان: در مسیر ارومیه به سلماس می توان از برخی از کلیساهایی که در شمال شهر ارومیه قرار دارند و نامشان را ذکر کردیم، دیدار کرد در سه کیلومتری جنوب شهر سلماس و در داخل روستای هفتوان، کلیسایی به همین نام قرار دارد که این کلیسای ارامنه در زلزله سال 1930 میلادی خسارات سنگینی دید و پس از این تاریخ بازسازی شد.

کلیسای آشوری‌های سلماس: به نام کلیسای مارگیور کیس در 6 کیلومتری غرب شهر و در روستای خسروآباد واقع شده و بنای اولیه آن مربوط به دوره ساسانیان است و برخی عقیده دارند که صلیب مقدس حضرت مسیح که توسط خسرو پرویز از اورشلیم آورده شده بود، در این کلیسا نگهداری می‌شد.

کلیسای سورپ سرکیس: یکی از دلایل اهمیت شهر خوی برای کسانی که به این شهر سفر می‌کنند، وجود مقبره منسوب به شمس تبریزی و همچنین میل شمس است اما وجود کلیسای ارامنه سورپ سرکیس که در محله قدیمی شهر خوی، معروف به کهنه محله قرار دارد و قدمت آن به قرن 12 میلادی می‌رسد، برای مسافر مسیر سفر ما بسیار حایز اهمیت است.

سه کلیسای دیگر در خوی وجود دارند که همگی از کلیساهای ارامنه به شمار می‌روند، کلیسای فنایی مربوط به دوران صفویه است و در حومه شهر خوی قرار دارد.

کلیسای مهلذان: در 10 کیلومتری جاده خوی ـ ایواوغلی در روستایی به نام مهلذان واقع شده است. مسافری که قصد دارد از خوی به سمت چالدران برود، می تواند از کلیسای قریس در 40 کیلومتری جاده خوی ـ فیرورق ـ چالدران، واقع شده در روستای قریس دیدار کند.

قره‌کلیسا: کلیسای تادئوس (طاطاووس) معروف به قره‌کلیسا در نزدیکی شهر چالدران از توابع استان آذربایجان غربی در روستایی به همین نام قرار گرفته و برخی منابع از آن به عنوان نخستین بنای مسیحی جهان یاد کرده‌اند به همین خاطر حضور و تجمع ارامنه در این محل برای انجام مناسک عبادی، با توجه به تقدس این محل و ارتباط آن به یکی از حواریون مسیح (طاطاووس) چهره ویژه‌ای به این مکان می‌دهد.

مراسم آیینی عبادی قره‌کلیسا که با توجه به سالگرد طاطاووس یکی از حواریون مسیح در این منطقه برگزار می‌شود از جمله مراسم اقلیت‌های مذهبی ارامنه است که از جهت‌های گوناگون دارای ویژگی‌های مختص به خود است.

زمان برگزاری این مراسم بر اساس تقویم شمسی ممکن است هر ساله از 25 تیر تا هفته نخست مرداد ماه متغیر باشد.

مراسم این ایام طی روزهای پنجشنبه، جمعه و شنبه به اجرا در می‌آید، با ذکر این نکته که زائران و مسافران از یک روز قبل برای حضور در مراسم و اتراق در چادرهایی که از سوی شورای خلیفه‌گری ارامنه برپا شده و یا چادرهای شخصی از دور و نزدیک خود را به محل می‌رسانند.

حضور در مراسم برای ارامنه اجباری نیست و هر کسی تمایل داشته باشد می‌تواند برای انجام فرایض دینی به صورت گروهی یا فردی در کلیسا حضور داشته باشد

آذربایجان غربی مدفن امامزادگان و اولاد پیامبر(ع)

امامزاده برکشلو: این مقبره مدفن امامزادگان محمد و ابراهیم از نوادگان امام موسی الکاظم (ع) است و در روستای برکشلو در 10 کیلومتری شرق شهرستان ارومیه قرار دارد.

امامزاده برکشلو از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین زیارتگاه‌های مردم استان محسوب می‌شود و بنای آن مربوط به دوره زندیه و اوایل قاجار است.

این مقبره به شکل مستطیل با یک گنبد مرکزی ـ مانند چهار طاقی‌های دوره ساسانی است و چهار جرز قوس‌دار دارد و به وسیله گوشواره‌هایی طاق آن به هشت ضلع تقسیم شده است.

در هر ضلع از مقبره یک ورودی با قوس جناقی دیده می‌شود و در طرفین آن پنجره‌هایی با قوس هلالی وجود دارد.

امامزاده سید بهلول (ع): مقبره سید بهلول در محله امامزاده در فاصله 3 کیلومتری مرکزی شهر خوی قرار دارد و مدفن یکی از نوادگان امام علی‌النقی (ع) است.

در سنگ قبر مزار آن آمده است: یا مونس الوحید هذا المرقد المرحوم السعید بهلول طیب الله مثواه فی ... متأسفانه بقیه مطالب و تاریخ روی سنگ از بین رفته و خوانده نمی‌شود.

در فروردین ماه سال 1376 شمسی در حیاط مجاور این امامزاده، سنگ مزاری از جنس مرمر کرم رنگ از زیر خاک به دست آمد و این عبارت روی آن نوشته شده بود: المرحوم المغفور سلاله السادات العظام آقا سید میر جلال ابن آقا علی النقی ابن سید محمد ابن سید علی سنه 327 ساختمان این امامزاده شامل صحن، شبستان و حسینه است.

امامزاده دارای تزیینات داخلی زیبا، گچبری، کاشی‌کاری، آینه‌کاری‌های متعدد و گلدسته زیبایی است.

طی سالهای اخیر نیز به همت یکی از خیران، درهای زیبای آن با آیات قرآن کریم، طلاکاری و منبت‌کاری مزین شده است.

امامزاده آقا میرهادی (ع): در شمال شرق امامزاده سید بهلول خوی، آرامگاهی کوچک ولی مجلل با دو مناره و گنبدی کوچک و آجرهای زیبا و آیینه‌کاری قرار دارد.

این امامزاده مربوط به سید جلیل‌القدر آقا میرهادی و زیارتگاه عامه مردم است که این بنا بازسازی شده و ساختمان جدیدی روی مقبره قدیمی ساخته شده است.

همچنین دری مطلا (زراندود) و کنده‌کاری شده و مزین به آیات قرآن مجید در ورودی این آرامگاه نصب شده است.

امامزاده سید یعقوب (ع): مقبره امامزاده آقا سید یعقوب در خیابان طالقانی شهرستان خوی قرار دارد.

وی در سال 1354 هـ.ق فوت می‌کند و دوستاندارنش جنازه وی را در منزل مسکونیش در کوچه بیک دفن می‌کنند و گنبد و بارگاهی روی آن می‌سازند.

به تدریج صحن، حجرات رواق و ضریحی نیز به این بنا افزوده شد و بنای مقبره بعد از راهرو به چهار قسمت تقسیم می‌شود و یک قسمت محل اسکان زائران است.

در سمت شمال مقبره، مسجد شیخ واقع است و با یک پنجره زیبای ارسی از مقبره جدا می‌شود. در سال‌های اخیر چند تن دیگر از این خاندان از جمله میریعقوب دوم و مرحوم آیت الله علوی در جوار این مزار به خاک سپرده شدند از تزئینات مقبره می‌توان به آیینه‌کاری دو گنبد و بالای ضریح اشاره کرد که بنای مقبره احتمالاً به دوره صفویه تعلق دارد.

امامزاده تازه شهر: این امامزاده در پنج کیلومتری شهر سلماس قرار دارد و مدفن چهار تن از فرزندان حضرت علی النقی (ع) به اسامی اسحق بن محمود، ابراهیم بن محمد، محمود بن عمر و جعفربن محمد و زیارتگاه عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت است.

این امامزاده از سده های گذشته زیارتگاه مردم تازه شهر و سلماس بود و پس از زلزله سال 1309 شمسی دوباره بازسازی شد.

به هر روی آذربایجان غربی با پیشینه تاریخی و آثار فراوان پذیرای مسافران، گردشگران و قومیتهای مختلف هست تا با بازدید از این آثار به تاریخ گذشته، معماری و آیینهای