سهم ناچیز عاشورا از سیما و سینما/پخش مکرر "روز واقعه"؛ پوشش کم‌کاری‌ها

نکته دیگری که ژانر مذهبی را از ابتدای انقلاب تاکنون با مشکل مواجه ساخته، نبود برنامه‌ریزی برای نگارش فیلمنامه و تولید مناسب است؛ به نحوی که به تمام مسایل و موضوع‌های مختلف مذهبی پرداخته شود. همین مسئله باعث شده با وجود اهمیت ماه محرم و واقعه کربلا، طی سال‌های گذشته اندک آثاری در این‌باره تولید شود. به ویژه اینکه برای تولید فیلم‌های ماندگار و پرهزینه طی چند سال اخیر تقریبا هیچ کاری که منجر به نتیجه شود، انجام نشده‌است.

 

زمانی که فیلم سینمایی "دوئل" به کارگردانی احمدرضا درویش با هزینه میلیاردی ساخته شد، بسیاری نسبت به این مسئله اعتراض داشتند و این نوع هزینه کردن را نابجا می‌دانستند اما وقتی فیلم ساخته شد و در دیگر کشورهای جهان نیز به اکران درآمد و با به‌رغم برخی ضعف‌ها و مشکلاتی که داشت توانست نظر مخاطبان را به خود جلب کند، این امر برای بسیاری از منتقدان روشن شد که برای ساخت آثار ماندگار باید هزینه کرد. اما به نظر می‌رسد این ضرورت هنوز در مورد آثار مذهبی و به خصوص فیلم‌هایی که به واقعه عاشورا بپردازد به د‌رستی درک نشده‌است.

 

البته این کارگردان سینمای ایران هم اکنون نیز فیلم "رستاخیز" (با نام قبلی روز رستاخیز) را با محوریت واقعه عاشورا ساخته است که به گفته برخی از عوامل این فیلم با استانداردهای روز دنیا همخوانی دارد و می‌تواند اثری باشد که سینمای ایران پس از آن در این بخش و پرداختن به این واقعه تاریخی پس از "روز واقعه" نقش خود را تا حدودی ایفا کند.

 

نمایی از فیلم سینمایی "رستاخیز" ساخته احمدرضا درویش

 

باید منتظر نمایش این فیلم باشیم که قطعا اثری در خور توجه است و باید توجه داشت که این فیلم محصولی کاملاٌ متکی بر بخش خصوصی بوده و هر دستاوردی به همراه داشته باشد به سختی می‌توان آن را در کارنامه مدیریتی و سیاستگذاری سینمای ایران درج کرد.

 

نخستین تجربه‌ها برای ثبت یک حماسه

 

برای رسیدن به قضاوتی درست درباره عملکرد سیستم رسمی سیاست‌گذاری سینمایی در سه دهه گذشته باید کمی به عقب برویم. فیلم سینمایی "سفیر" به کارگردانی فریبرز صالح که سال 1361 ساخته شد را به تعبیری می‌توان نخستین فیلم جدی با مضمون پرداختن به قیام امام حسین (ع) معرفی کرد. این فیلم بر اساس متن مشترکی نوشته صالح و کیهان رهگذر به تصویر درآمد.

 

داستان این فیلم درباره قیس بن مسهر، نماینده امام حسین(ع) است که با نامه‌ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه حرکت می‌کند. وی در راه به دست راهداران ابن زیاد دستگیر می‌شود. قیس نامه امام را از بین می‌برد و زندانیان را بر ضد زندانبان ها می‌شوراند. حسین بن نمیر، قیس را به زندان ابن زیاد در کوفه منتقل می‌کند.

 

فریبرز صالح و فرامز قریبیان در پشت صحنه "سفیر"

 

ابن‌زیاد از قیس می‌خواهد در مسجد سخنرانی کند و به مردم بگوید امام قصد بیعت با یزید را دارد. قیس در روز موعود علیه یزید سخنرانی می‌کند و ابن زیاد او را از فراز ارک به زیر می‌اندازد و به شهادت می‌رساند. فرامرز قریبیان، عزت‌اله مقبلی، جلال پیشوائیان، کاظم افرندنیا، محمدتقی کهنمویی، کیومرث ملک مطیعی، هوشنگ دیبائیان و هادی مقدم در این فیلم نقش‌های اصلی را بر عهده داشتند.

 

این فیلم به سفارش سپاه پاسداران تولید شده بود و در زمان خود هزینه به نسبت بالایی برای ساخت آن در نظر گرفته شد. چنانکه در مورد ساخت این فیلم از صرف هزینه‌ای بین 9 تا 15 میلیون تومان صحبت شده‌است. اما فیلم به دلیل برخی مشکلات ساختاری از نظر حضور جشنواره‌ای در آن سال یا سال‌های بعد به موفقیت چندانی دست نیافت.

 

روز واقعه؛ یک تجربه ماندگار

 

پس از "سفیر" بی‌تردید فیلم سینمایی "روز واقعه" به کارگردانی شهرام اسدی را می‌توان جدی‌ترین فیلم سینمای ایران دانست که به طور مستقیم به محرم و قیام امام حسین(ع) و واقعه عاشورا می‌پردازد.

 

این فیلم بر اساس متنی از بهرام بیضایی در سال 1373 ساخته شده و این مسئله یکی از نقاط قوت اثر محسوب می‌شود. موسیقی ماندگار و تاثیرگذار مجید انتظامی و بازی بسیار خوب بازیگران اثر در صحنه‌های مختلف را می‌توان به‌عنوان بخشی دیگر از ویژگی‌های مثبت و قابل توجه این اثر نام برد.

 

 نمایی از فیلم "روز واقعه"

داستان این فیلم درباره مردی مسیحی به نام عبدالله است که به تازگی به اسلام روی آورده و برای ازدواج با دختری مسلمان آماده می شود. او در روز ازدواج خود با راحله ندایی می شنود که او را به یاری می‌خواند. عبداله به سمت کربلا حرکت می‌کند، بی‌آنکه خود بداند مقصد اصلی او کجاست و در روز عاشورا پس از شهادت امام و یارانش به کربلا می‌رسد.

 

عزت اله انتظامی، علیرضا شجاع‌نوری، لادن مستوفی، جمشید مشایخی، مهدی فتحی، سعید نیکپور، محمدعلی کشاورز، حسین پناهی، ژاله علو، حمیده خیرآبادی، عنایت بخشی و منصور والامقام تعدادی از بازیگران فیلم را تشکیل می دهند.

 

این فیلم به مدد تصویرسازی اسدی و دیالوگ‌های زیبا توانست نظر مخاطبان خاص و عام را به خود جلب کند و از سیزدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم فجر سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین چهره‌پردازی، بهترین موسیقی متن و بهترین صحنه آرایی را به دست آورد. همچنین در این جشنواره جایزه بهترین فیلم دوم را کسب کرد.

 

بعد از این تاریخ تقریبا هیچ فیلمی که مستقیماً به مسئله عاشورا و قیام امام حسین(ع) بپردازد در سینمای ایران ساخته نشد. این اتفاق در شرایطی به وجود آمد که از اواخر دهه 70 مدیران سینمایی به تعریف شکل دیگری از تولید اثر سینمایی باعنوان گونه معناگرا اقدام کردند.

 

این ژانر مسایل مذهبی و اعتقادی را به شکلی نمادین و با داستان‌پردازی جذابتری مدنظر قرار می‌داد اما حتی تعریف گونه‌ای تازه از تولید فیلم باعث نشد که فیلم‌های سینمایی ماندگار و قابل اعتنایی در خصوص زندگی ائمه اطهار(ع) و به خصوص امام حسین (ع) ساخته شود.

 

سال 1384 عباس رافعی فیلم سینمایی "راه طی شده" را ساخت که در قالب داستانی امروزی به واقعه عاشورا و اهمیت آن اشاره می‌کرد. این اثر بر اساس فیلمنامه مشترک رافعی و فرهاد توحیدی به تصویر درمی‌آید و داستان یک گروه فرانسوی را بیان می‌کند که برای انتخاب یک گروه تعزیه‌خوان که بتواند در جشنواره آوینیون شرکت کند به ایران سفر کرده‌اند.

 

طی سال‌های اخیر تلویزیون تلاش‌هایی برای ساخت آثاری بر اساس زندگی امامان معصوم(ع) انجام داد که برخی از آنها نیز به سرانجام رسید؛ اما این اتفاق در مورد تصویر کردن بخشی از زندگی امام حسین(ع) نتیجه بخش نبود.

 

سال 81 کار ساخت دکورهای سریال امام حسین(ع) به کارگردانی شهریار بحرانی در شهرک سینمایی غزالی آغاز شد. ولی از همان ابتدا این پروژه با مسایل و مشکلات فراوانی بر سر راه تولید مواجه شد. حتی این سریال به مرحله تولید رسید، اما با وجود ساخت بخشی از دکور، دوخت لباس شخصیت‌ها و پیش‌بینی امور فنی و ضبط حدود 100 دقیقه از فیلم به طور کامل متوقف شد.

 

در کنار این موضوع مجموعه تلویزیونی با عنوان "مختارنامه" ساخته داوود میرباقری سال گذشته از تلویزیون پخش شد که در آن به زندگی و قیام مختار پرداخته شده است و در حاشیه این سریال به واقعه عاشورا نیز پرداخته شده بود.

 

پرداختن به روایتی حاشیه‌ای مرتبط با حماسه عاشورا باعث شد که دست تلویزیون در این موضوع باز باشد و قهرمان پروری کند و مخاطب نیز با شخصیت مختار به خوبی ارتباط برقرار کند. از این جهت این مجموعه بدون آنکه برای نمایش چهره معصومان(ع) با چالش مواجه شود اثری در خور توجه از کار درآمد و توانست واقعه عاشورا و صحنه کربلا را به خوبی به نمایش بگذارد.

 

پرداختن به محرم به جای ورود به واقعه عاشورا

 

راهکار دیگری هم البته در این راستا در دستور کار قرار گرفت و آن پرداختن به حال و هوای ماه محرم به جای ورود مستقیم به روایت واقعه عاشورا بود. سریال "شب دهم" به کارگردانی حسن فتحی یکی از بهترین نمونه‌ها در این راستا بود.

 

 

این مجموعه در قالب قصه‌ای ساده که مسایل سیاسی و اجتماعی دوران قاجاریه را مطرح می‌کرد، از منظر تعزیه به قیام کربلا و بخشی از زندگی امام حسین(ع) نیز پرداخت. هر چند این سریال نیز به خاطر جذب مخاطب به سمت قصه پردازی می‌رود و فقط مضمون کلی سریال به محرم اشاره می‌کند.

 

در سینمای نیز فیلم‌هایی چون "دلشکسته"، "دست‌های خالی"، "عصر روز دهم" و... را می‌توان در جرگه آثاری از این دست طبقه‌بندی کرد.

 

طی چند سال اخیر برای ساخت آثار ماندگار مذهبی، انقلابی و یا دفاع مقدس تلاش‌هایی صورت گرفته برخی از آنها به ثمر نشسته‌اند و تعداد زیادی از این نوع پروژه‌ها نیز به مرحله تولید نرسیده‌اند، اما نکته اصلی به نوع نگاه مدیران فرهنگی و سینمایی کشور مربوط می‌شود که طی چند سال اخیر تا چه اندازه تلاش جدی صورت داده‌اند تا اثری ماندگار در عرصه سینمای مذهبی تولید شود.

 

سینمای ایران برای اینکه بتواند در این زمینه سهم خود را ادا کند باید سرمایه‌گذاری و حمایت‌های لازم را انجام دهد و ساخت چنین آثاری دراولویت خود قرار دهد. دعوت  و حمایت  از فیلمسازانی که تجربه خوی دراین زمینه داشته‌اند می‌تواند ما را در این امر هدایت کند. البته سهم بخش دولتی درتولید چنین آثار فاخری که هزینه بالایی هم دارد بسیار مهم است.