قصه دشت های تشنه و سفره های خالی/عطشی که با آبخیزداری فرو می نشیند

به گزارش خبرنگار مهر، رهاورد اقلیم خشک و دست و پنجه نرم کردن با  بیش از یک دهه خشسکسالی موجب شده تا وضعیت 69 درصد از وسعت دشت های استان ممنوعه و 33 درصد بحرانی اعلام شود، برداشت اضافی یک میلیارد متر مکعب آب از این منابع سفره های آب زیر زمینی را با افت شدید مواجه کند و توان آبدهی را از  قنوات و چشمه های این سرزمین بگیرد.

خراسان رضوی به عنوان استانی که اقتصادش بر مبنای کشاورزی است، این معضلات را در حالی از سر می گذراند که به گفته کارشناسان منابع طبیعی با اجرای عملیات آبخیز داری می توان سفره های زیرزمینی را تغذیه کرد و با کنترل روان آب ها و سیلاب ها تعادل لازم را در این منابع آبی برقرار کرد.

خشکسالی 15 ساله گریبانگیر خراسان رضوی

مدیر کل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی در تشریح وضعیت خشکسالی این استان از شرایط اقلیمی خاص این منطقه می گوید و اینکه خراسان رضوی طبیعیتی خشک و نیمه خشک دارد.

 حجت علی شایان فر در گفتگو با خبرنگار مهر اظهارمی کند: متوسط بارندگی در جهان 750 میلی متر است و ایران با دارا بودن متوسط  بارندگی 250 میلی متر در سال یکی از کشورهای خشک جهان محسوب می شود، این در حالی است که بارش در خراسان رضوی 15  درصد از متوسط کشوری کمتر گزارش شده است.

وی می گوید: طی 14 سال اخیر غیر از سال های زراعی 87-88 و همچنین 90-91 در تمامی سال ها دچار وضعیت خشکسالی بوده، به این معنی که بارندگی سالیانه در اکثر نقاط استان کمتر از متوسط بلند مدت "50 ساله" یعنی 212 میلی متر بوده است

شایان فر با اشاره به اینکه در سال زراعی 90-91 مجموع بارندگی نرمال بوده است می افزاید: البته در برخی شهرستان ها مانند گناباد، تربت جام و کاشمر بر اساس آمار ایستگاه هواشناسی میزان بارندگی ها از میانگین بلند مدت اماری کمتر بوده به طوری که میزان بارندگی ها در گناباد و تربت جام 27 درصد و در کاشمر 11 درصد نسبت به میانگین بلند مدت کاهش داشته است.

وی با بیان اینکه در مشهد بارش‌ها 296 میلی‌متر بوده که نسبت به دوره آماری بلند مدت 23 درصد افزایش داشته است ادامه می دهد: در سال زراعی گذشته قوچان با 214 میلی‌متر بارندگی بیشترین میزان و گناباد با 96 میلی‌متر کمترین میزان بارندگی در کل استان را داشته‌اند.

یک میلیارد متر مکعب کسری منابع آب در هر سال

مدیر کل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی با تاکید بر اینکه از 36 دشت خراسان رضوی 33 دشت وضعیت بحرانی و ممنوعه دارند می افزاید: سالیانه از منابع آب استان 7.7 دهم میلیارد متر مکعب برداشت می شود در حالی که تغذیه این منابع با 6.7 دهم میلیارد متر مکعب آب انجام می شود و این به معنای برداشت اضافی یک میلیارد متر مکعب آب از این منابع است و بعبارتی دیگر سفره های زیر زمینی با کسری آب مواجه هستند.

شایان فر تصریح می کند: متوسط بارندگی 90-91 و سه ماه اول سال آبی 91-92 در بخش هایی از استان وضعیت نرمال را نشان می دهد ولی با توجه به اینکه در 15 سال اخیر با خشکسالی های شدیدی مواجه بوده و سطح آب سفره های زیر زمینی کاهش زیادی داشته است بارندگی های اخیر تاثیر معنی داری بر منابع آب زیر زمینی نداشته است.

وی با بیان اینکه بارندگی های در سال اخیر بیشتر به صورت باران بوده است، می افزاید: بارش باران موجب جاری شدن روان آب و سیلاب می شود در صورتی که بارش برف چون ضریب نفوذ بیشتری دارد به بهبود وضعیت منابع زیرزمینی کمک می کند.

شایان فر اظهار می کند: از ابتدای مهرماه و سال آبی جدید علیرغم اینکه بارندگی 5 درصد نسبت به متوسط بلند مدت افزایش دارد اما باز در شهرهایی همچون درگز، نیشابور، سبزوار، گلمکان و قوچان میزان بارندگی بین 7 تا 15 درصد کاهش را نشان می دهد.

65 درصد نیاز شهر مشهد از سد دوستی تامین می شود

مدیر کل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی با تاکید بر اینکه 65 درصد نیاز شهر مشهد از سد دوستی تامین می شود می افزاید: مشهد سالیانه به 140 میلیون متر مکعب آب در سال نیاز دارد که 65 درصد از سد دوستی و 35 درصد دیگر از چاه های آب شرب برداشت می شود.

شایان فر با اشاره به راهکاری علمی برنامه ریزی در مناطق واجد پتانسیل خشسکالی افزود: توسعه سیستم هشدار اولیه و پیش بینی خشکسالی و فراهم کردن امکانات لازم جهت افزایش پتانسیل منابع آب نظیر آبخیز داری را از راهکارهای عملی و اجرایی برای مبارزه با این پدیده ذکر می کند.

صرف 90 درصد آب استان در بخش کشاورزی

مدیر کل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی ترویج روش های کاهش تقاضا برای مصرف آب و استفاده بهینه از منابع آب یعنی برداشت متعادل از منابع زیر زمینی و جلوگیری از هر گونه اضافه برداشت را نیز در احیا منابع آب استان حائز اهمیت می شمارد.

وی با اشاره به اینکه 90 درصد آب مصرفی استان در بخش کشاورزی استفاده می شود، ترویج کشت های گلخانه ای و استفاده از محصولاتی که به آب کمتری نیاز دارد و استفاده از آبیاری به شیوه نوین و تحت فشار را از اقداماتی ذکر می کند در سال های اخیر در استان انجام شده است.

وی تاکید می کند: در خراسان حدود 900 میلیارد ریال برای ترویج روش های نوین آبیاری اختصاص پیدا کرده است تا بتوان مصرف آب در بخش کشاورزی را بهینه کرد.

غفلت از قابلیت های آبخیز داری در مقابله با بحران کم آبی

معاون آبخیز داری اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری خراسان رضوی نیز با اشاره به وضعیت خشکسالی و کاهش متوسط بارندگی های این استان در گفتگو با خبرنگار مهر می گوید: قابلیت هایی در بخش منابع طبیعی و آبخیز داری وجود دارد که با استفاده از آنها می توان با بحران کم آبی مقابله کرد که البته بسیاری از این ظرفیت ها مورد غفلت واقع شده است.

محمود اعظمی راد با اشاره به اینکه میزان بارندگی متوسط استان 230 تا 240 میلی متر است می افزاید: حدود 23.5 میلیارد متر مکعب حجم کل روان آب های ناشی از این میزان بارندگی در استان است  که بخش زیادی از آن قابل بهره برداری  است و می توان با پروژه های آبخیز داری آنها را کنترل کرد.

وی عنوان می کند: خراسان رضوی دارای 5 حوزه آبخیز اصلی است که شامل اترک، قره قوم، کویر مرکزی، کویر نمک و شرق ایران  می شود که بزرگترین آن رودخانه قره قوم و کوچکترین آنها حوزه آبخیز اترک است.

وی به وجود 8.45 میلیون هکتار عرصه های قابل فعالیت آبخیز داری در استان که امکان کنترل و نفوذ هرزآبها در خاک آنها وجود دارد اشاره می کند و ادامه می دهد: سالانه254 متر مکعب هرزآب در روی دامنه اراضی شیب دار و آبراهه های فرعی کنترل و در خاک نفوذ داده می شود و این میزان آب در تدوام و افزایش آبدهی قنوات و چشمه های موجود در مناطق بحرانی موثر بوده و در حفظ کانون های جمعیت روستایی نقش موثری ایفا می کند.

وی معتقد است: اجرای برنامه های آبخیز داری به دلیل ساده و زود بازده بودن اثرات آنی دارد و موجب جلب مشارکت مردم در این طرح ها می شود.

افزایش آبدهی قنوات و چشمه ها با عملیات آبخیزداری

معاون آبخیز داری اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری خراسان رضوی با اشاره به وجود حدود  6 هزار قنات در استان می افزاید:حدود 4800 چشمه فعال در استان وجود دارد که مدیریت حفاظت و تغذیه آن توسط منابع و آبخیزداری صورت می گیرد.

اعظمی راد با اشاره به اجرای عملیات آبخیزداری برای افزایش آبدهی قنوات و چشمه ها می افزاید: با اجرای عملیات آبخیز داری در حوزه آبخیز منابع مذکور امکان افزایش و تدوام آبدهی این منابع فراهم می شود.

اعظمی راد با بیان اینکه قنات و ها و چشمه ها سهم معادل 6.14 درصدی از  تامین آب استان را بعهده دارند، می گوید: اکثر چشمه ها و قنات ها در مناطق کوهستانی هستند که به دلیل عدم امکان حفر چاه تنها راه تامین اب شرب کشاورزی روستائیان ساکن در مناطق بالا دست را تشکیل می دهد.

وی با اشاره به اینکه حدود  5 هزار از قنات های استان در عرصه مناطق کوهستانی و کانون جمعیت های روستایی قرار دارند، ادامه می دهد: این  مناطق که مستعد جهت اقدامات آبخیز داری به شمار می روند، به دلیل ضخامت کم آبرفت به شدت تحت تاثیر عوامل جوی و خشکسالی های پیاپی هستند.

وی با تاکید بر لزوم اجرای عملیات آبخیز داری در حوزه آبخیز بالا دست هر رشته قنات برای تغذیه آنها می افزاید: متاسفانه به دلیل مشکلات اعتباری این عملیات تنها در تعدادی از  قنات های موجود اجرا می شود.

معاون آبخیز داری اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری خراسان رضوی می گوید:  اجرای بندهای خاکی کوتاه، بندهای سنگ و ملات وگابیونی، سکوبندی در اراضی شیبدار و نهالکاری در مخازن ایجاد شده از عملیات های مهندسی، بیومکانیکی و بیولوژیکی هستند که در با هدف پیشگیری و کاهش اثرات خشکسالی و رفع بحران کم آبی اجرا می شوند.

تغذیه دشت های تشنه با سیستم های پخش سیلاب

اعظمی راد با بیان اینکه در استان 36 دشت ثبت شده داریم که 33 دشت دارای وضعیت ممنوعه هستند اظهار می کند: 69 درصد از وسعت دشت های استان ممنوعه 33 درصد بحرانی اعلام شده است که در این مناطق نه تنها امکان بهره برداری نداریم که با مشکل نشست سفره های آب زیر زمینی مواجه هستیم.

وی دشت مشهد، فریمان، تربت جام، کاشمر و تربت حیدریه را از دشت های بحرانی اعلام شده ذکر می کند و می افزاید: می توان از طریق توسعه سیستم های پخش سیلاب دشت های تشنه استان را تغذیه کرد.

معاون آبخیز داری اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری خراسان رضوی با بیان اینکه در استان 1.5 میلیون هکتار عرصه مناسب جهت پخش سیلاب و آبخوانداری وجود دارد می افزاید: پخش سیلاب و تغذیه سفره های آب زیر زمینی از اقدامات تعادل بخشی به آبخوان ها است.

اعظمی راد ادامه می دهد: کمک به کاهش افت سطح آب های زیر زمینی دشتهای موجود در منطقه و کمک به کاهش سرعت روند کسری مخازن آب های زیر زمینی دشت های موجود از فواید اجرای طرح های آبخیزداری است.

لزوم برقراری تعادل در تغذیه و برداشت از منابع آبی

وی می گوید: دشت مشهد - چناران به عنوان یکی از مهم ترین قطب های کشاورزی استان محسوب می شود و با دارا بودن منابع خاک مرغوب و آب قابل توجهی که از منابع آب های سطحی و زیر زمنی استحصال می شود هر ساله تحت کشت انواع محصولات زراعی و باغی قرار می گیرد.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیز داری خراسان رضوی تصریح می کند: در این دشت به دلیل نیاز آبی بالا و استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی، توازن در تغذیه سفره و بهره برداری از آن به هم خورده و باعث افت شدید سطح آب این سفره ها و در نتیجه نشست آبخوان شده است.

این استاد دانشگاه با تاکید بر لزوم برقراری تعادل در تغذیه و برداشت از منابع آبی می افزاید: با تغذیه سفره های آب زیرزمینی، کنترل روان آب ها و عملیات آبخیز داری می توان تعادل لازم را در این منابع آبی این دشت شاهد بود.

اعظمی راد عنوان می کند: از 26 حوزه آبخیز شهری خراسان رضوی در 13 حوزه شهری عملیات اجرای پروژه های آبخیز داری به اتمام رسیده  یا در دست اجراست و همچنین در 18 حوزه آبخیز شهری مطالعات آبخیزداری در بخش هایی از حوزه انجام شده است.

تبدیل تهدید خشسکسالی به فرصت با مهار سیلاب ها

به گفته این کارشناس روان آب های حاصل از بارندگی که به شکل سیلاب از مناطق دشتی سرازیر می شود نیز با اجرای برنامه های آبخیزداری می تواند به فرصتی برای تغذیه بیشتر منابع آبی تشنه استان تبدل شود.

به نظر می رسد با وجود انجام اقدامات فراوان برای مقابله با بحران کم آبی اجرای این پروژه ها که می تواند تاثیر زیادی در کاهش میزان خسارت ناشی از خشکسالی و مهاجرت ساکنین حوزه های آبخیز مناطق تحت تاثیر این پدیده داشته باشد مورد کم توجهی قرار گرفته است، در حالی که سرمایه گذاری در این بخش موجب کاهش در تخصیص منابع مالی دولت در دراز مدت "وام های بلاعوض، تسهیلات یارانه ای و اعتبارات پیشگیری و عمرانی" می شود.

بدیهی است کمبود منابع مالی باعث شده تا خراسان رضوی در زمینه اجرای فرآیندهای علوم و مهندسی آبخیزداری شهری در ابتدای راه باشد ولی تعامل بیشتر سازمان های مرتبط نظیر جهاد کشاورزی، شرکت منطقه ای آب و منابع طبیعی باعث خواهد شد تا گام های بلندتری برای اجرای علمی تکنولوژی مدرن آبخیزداری و مهار بحران آب در این استان برداشته شود.

گزارش: زهرا طوسی