به گزارش خبرنگار مهر، از آنجایی که روزهای زمستانی امسال تهران شباهت چندانی به این فصل معمولاً سرد نداشت و بیشتر حال و هوای فصول پاییز و بهار را در ذهن تداعی می کرد، تصمیمی برای سفری ولو کوتاه به سمت مناطق شمالی کشور به اتفاق تنی چند از دوستان گرفتیم، اما در فاصله 140 کیلومتری پایتخت، گردنه "گدوک" محور فیروزکوه و دقیقاً در مرز دو استان همجوار تهران و مازندران ناگهان صحنه ای در وهله نخست خنده دار، کمی عجیب و با نگاهی موشکافانه تر بسیار دردناک، کیف کوک مسافرت یک روزه همسفران را ناکوک کرد.
صحنه ای که هر رهگذر کمی کنجکاو را به دوگانگی می کشاند؛ آیا باید در سیمای کاروانسرایی کهن به دنبال خودروهای راهداری گشت و یا باید در دل این راهدارخانه، اثر تاریخی و ملی رو به اضمحلالی را جست؟
اثر تاریخی 500 ساله مربوط به دوران صفویان ساخته شده در دیمه کهن(نام قرون گذشته فیروزکوه) با شرایطی رو به تخریب، بدون حتی یک تابلوی معرف به حال خود رها شده و در یک کلام گرفتار در کلاف سردرگم بی مهریهای مسئولان دو استان تهران و مازندران وصف حال امروز کاروانسرای "شاه عباسی" فیروزکوه است.
مأمن آرام دیروز مسافران راهی به نواحی شمالی و شرقی فلات ایران و امید دل کاروانهای خسته ای که با حال خسته و رنجور به امید دلهای مهربان نشسته تا شاید ناله های حاصل از ریزش تدریجی طاقها و دیواره هایش را بشنوند و کاری برایش کنند.
از رنج بی مثال این اثر تاریخی همان بس که برای یافتن حتی یک عکس و یا اطلاعات مقدماتی از این کاروانسرا با وجود انواع و اقسام موتورهای جستجوگر گوگل، یاهو و... نمی توان داده های چندانی به جز چند خبر سطحی به دست آورد.
به هر روی، شاید خالی از لطف نباشد که پیش از پرداختن به آسیبهای وارد آمده در طول سالیان متمادی ناشی از بی مهری مسئولان به این اثر تاریخی، کمی به معرفی سازه مذکور بپردازیم، شاید دست کم مخاطبان این گزارش در خلال سفرهای نوروزی به نوار شمالی کشور نگاهی به جبهه شرقی گردنه "گدوک" در محور فیروزکوه بیندازند و عکسی بگیرند تا شاید تصاویر دست به دست شده این کاروانسرا، به نوعی گروه حامی اجتماعی برایش ایجاد کند.
کاروانسرای "شاه عباسی" فیروزکوه اثری به قدمت پنج قرن
کاروانسرای "شاه عباسی" فیروزکوه اثری 500 ساله است که به شماره 2795 در 16 مهر سال 1379 در ردیف فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
رقم دقیقی از میزان مساحت اصلی این اثر ملی در دست نیست، اما سطح زیربنای کنونی آن را می توان حدوداً 800 مترمربع تخمین زد.
شاید در نگاه نخست به آثار مشابه و کاروانسراهای دیگر نقاط کشور حدس بزنید که این سازه باقی مانده، هسته اصلی اثر را تشکیل می دهد و طی قرون گذشته دیواره های حصار جانبی به عنوان محل دپوی بار و بنه کاروانهای عبوریِ احتمالاً دارای حجره های کوچک و بزرگ از بین رفته است، اما این گونه نیست، چراکه فیروزکوه منطقه ای به شدت سردسیر محسوب می شود، بنابراین کاروانسرای آن را نیز باید با آثار همانند خود در ارتفاعات آناتولی ترکیه و رباطهای عثمانی فاقد حیاط مرکزی قیاس کرد.
وجود نزدیک به 50 محل بستن و نگهداری اسب آن هم دقیقاَ جنب حجره های نشیمنگاهی داخلی گواهی بر این مدعی است؛ از سوی دیگر به نظر نمی رسد از این کاروانسرا برای پذیرایی از کاروانهای بزرگ استفاده می شده، زیرا محل چندانی برای نگهداری احشام و بار دیده نمی شود.
مصالح به کار رفته در شالوده اصلی رباط "شاه عباسی" را سنگ ساروج، نمای آجری و ملات سنگ تشکیل می دهد که البته برخی دیواره ها را با مرمتی به دور از تخصص با آجرهای امروزی پوشانیده اند.
شاکله کاروانسرای "شاه عباسی" فیروزکوه کنونی را دو ایوان بزرگ به رغم اغلب سازه های دارای کاربری مشابه که یک ورودی دارند، به طول تقریبی 12 و 15 و عرض پنج متر، چهار دالان اصلی مشتمل بر هفت راهروی جانبیِ تو در تو و متصل به یکدیگر و 16 طاق نمای به هم پیوسته در اصطلاح معماری "نویزه" آجرین شامل می شود.
سقف این اثر با پیوند یکپارچه طاقهای متعدد و متوالی دارای گنبدهای کوچکی البته نه به شکل مساجد کهن بلکه به مانند حمامهای همان دوران صفوی است.
درون سالنهای چهارگانه اصلی این رباط کهن را حجره هایی کوچک و بزرگ دارای تزئیناتی با نمای آجری شکل می دهد که این سکوها محلی برای استراحت و یا اجتماعات چند نفره کاروانیان به منظور گپی دوستانه و یا مشورتی کوتاه برای ترسیم نقشه ادامه راه قلمداد می شد.
انتهای هر سالن را محلی دنج و ساکت به ظاهر برای افرادی خاص در نظر می گرفتند که در اصطلاح آن روزها، "تختگاه" نامیده می شد؛ این محل به دلیل دوری از ورودی، گرمترین نقطه کاروانسرا محسوب و در نتیجه حدس آنکه چه کسانی با چه درجاتی از مقام و ثروت در آن اتراق می کردند کار چندان دشواری نیست.
در پس "تختگاه" نیز نجابت و غیرت ایرانیان برخوردار از فرهنگ ناب اسلامی کاملاً مشهود است؛ در این بخش از رباط علاوه بر آب انباری مرکزی، اتاقهایی به دور از محیط مردانه فضای اصلی تعبیه شده تا اگر در کاروانی زن و کودکی حضور داشت با آسودگی در آن مستقر شوند.
داشته های جالبی همچون مطبخ و یا در اصطلاح امروزیها شومینه برای پخت و پز طعام شاید نکته متمایز این اثر از سایر کاروانسراهای کشور باشد؛ البته تهیه غذا تنها کاربری این مطبخها نبوده، بلکه در سایه خلاقیتی هوشمندانه بخار و گرمای ناشی از فرایند طبخ غذا در داخل فضاهایی از پیش تعبیه شده جریان پیدا می کرده تا بدون نفوذ به درون و یا خروج یکباره به بیرون، گرمایی مطبوعی را در آن سرما و کولاک طاقت فرسای "گدوک" برای دمی آسایش و آرامش کاروانیان فراهم سازد.
لودر و گریدر میهمانان امروز رباط
حال با همه این توصیفات، میهمانان امروز این میزبان پیر و مهربان را مشتی آهن آلات بدون استفاده، تانکر گازوئیل دارای نشتی، سطل ذخیره نمک، گریدر راهدارخانه، تایر مندرس لودر، نخاله و... شامل می شوند.
بخشهای عمده از سازه های بیرونی تخریب شده و نمای آجری و چشم نواز حاصل از ذوق و هنر هنرمند ایرانی در فضای داخلی به دلیل استقرار خودروهای دودزا رو به تیرگی گراییده اند.
در کنار این مرکز پر زرق و برق بین راهی قرون گذشته حتی تابلویی برای معرفی اثری ملی دیده نمی شود.
تبدیل کاروانسرای به مرکز اقامتی به شرط خروج اداره راه
برای پیگیری چرایی این شرایط کاروانسرای "شاه عباسی"، به سراغ محمدحسین فراهانی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران رفتیم.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران در گفتگو با خبرنگار مهر درباره این رباط پنج قرنی اظهار داشت: این اثر ملی در محل تلاقی حوزه های استحفاظی استانهای تهران و مازندران و در حوزه تهران قرار دارد، اما در گذشته شرایط تقسیمات جغرافیایی ظاهراً به گونه دیگری بود.
محمدحسین فراهانی ادامه داد: متأسفانه اداره کل راه و شهرسازی استان مازندران محوطه این اثر تاریخی را اشغال کرده و مکاتبات چندین باره مجموعه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران نیز به جایی نرسیده است.
وی بیان کرد: در صورت تخلیه این کاروانسرا و انجام پروسه مرمت، می توان آن را به یک سفره خانه سنتی و مرکز خدمات بین راهی با حفظ حال و هوای قدیمی آن تبدیل کرد.
فراهانی ادامه داد: به واقع تبدیل اثری ملی و تاریخی همچون کاروانسرای "شاه عباسی" فیروزکوه به محل پارک لودر و بولدوز بسیار ناخوشایند است.
تخلیه کاروانسرا تا سه ماه آینده
مدیرکل راه و شهرسازی استان مازندران نیز در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: کاربری پیشین این مجموعه از گذشته تا امروز به نوعی خدمات رسانی به مسافران بین راهی بوده است.
علی اسد ادامه داد: تا جایی که به یاد می آورم حتی پیش از انقلاب شکوهمند اسلامی نیز این کاروانسرا به همین شکل بود، اما این اثر ملی و سازه تاریخی حائز اهمیت است، از این رو، برای صیانت از آن، مجموعه نیمه ساخته دیگری برای استقرار راهدارخانه جدید وجود دارد که مراحل احداث خود را سپری می کند.
وی بیان داشت: همان گونه که از نام گردنه "گدوک" پیداست، این منطقه بسیار سردسیر بوده و اجرای امور عمرانی در آن دشوار است، اما با اتمام مراحل ساخت راهدارخانه جدید تا سه ماه آینده کاروانسرای "شاه عباسی" فیروزکوه تخلیه می شود.
نظر شما