امام علی(ع) در خطبه چهل و دوم نهج البلاغه می فرمایند: اى مردم! ترسناك ترين چيزى كه از آن بر شما خائفم دو چيز است: پيروى از هوا و هوس و آرزوهاى طولانى. اما تبعيت از هوا و هوس انسان را از راه حق باز مى دارد و آرزوهاى طولانى آخرت را به دست فراموشى مى سپارد. آگاه باشيد دنيا به سرعت پشت كرده و به قدر ته مانده ظرفى كه آب آنرا ريخته باشند بيشتر از آن باقى نمانده است! و به هوش باشيد كه آخرت رو به ما مى آيد. دنيا و آخرت هر كدام فرزندانى دارند بكوشيد از فرزندان آخرت باشيد نه از فرزندان دنيا، زيرا در روز رستاخيز هر فرزندى به مادر خويش ملحق مى گردد. هم اكنون هنگام عمل است نه حساب و فردا وقت حساب است نه عمل!
سخنان فوق را مرحوم كلينى در كتاب «روضه كافى» آورده است و ازجمله خطبه هایى است كه «نصر بن مزاحم» در كتاب «صفين» ذكر كرده و قسمتهایى از آن در ضمن خطبه اى كه بنام «بالغة» معروف است در كتاب «تذكرة السبط» آمده است.(مستدرك و مدارك نهج البلاغه، ص243)
به دلیل اهمیت این آموزه اخلاقی و توصیه امام علی(ع)، در بحث این هفته به موضوع هوای نفس می پردازیم و در هفته بعد به موضوع آرزوهای دور و دراز می پردازیم.
جمله «پیروی از هوای نفس» به حقيقت روشنى اشاره مى كند، چه اينكه هوا پرستى معمولا همچون پرده اى به روى عقل انسان كشيده مى شود و حقيقت را در نظراو دگرگون مى نمايد، جز مقصود خود را نمى بيند و به غير آن نمى انديشد و به همين جهت از حق باز مى ماند و اما آرزوهاى دور و دراز آن چنان انسان را مشغول و سرگرم به خود مى كنند كه هرچه غير از آن است فراموش مى گردد.
طبق آموزه های دینی، سقوط اخلاقی که در حقیقت موجب سقوط انسان از جایگاه و کرامت انسانی می شود، به عوامل مختلفی بستگی دارد که یکی از این عوامل هوای نفس می باشد. آیات قرآن هوای نفس را عامل سقوط از جایگاه رفیع انسانی معرفی کرده اند. «و پیروی مکن از آن کس که دلش را از یاد خویش غافل ساخته ایم و از هوای نفس خود فرمان می برد و کار او از حد گذشته است.»
هوای نفس دل آدمی را می رباید و نمی گذارد دلی برای او باقی بماند تا محلی برای ورود ایمان شود. پیروی از هوای نفس، انسان را به جایی می رساند که قرآن می فرماید: «سپس او را به پایین ترین مرحله بازگرداندیم.»
شیطان، از طریق هواهای نفسانی در انسان نفوذ می کند؛ کار و تلاش وی را تأیید می کند؛ کارهای زشت را در نظرش تزیین می کند؛ وی را در انجام آن وسوسه می نماید و با دادن وعده های دروغ و ترساندن از آینده اش، او را از انجام کارهای خیر باز می دارد: «و شیطان کردارشان را برایشان زینت داد، پس ایشان را از راه (خدا) بازداشت و آنها هدایت نخواهند شد.»
بنابراین، یکی از آسیبهای جدی کرامت انسانی، اسارت عقل انسان در خواسته های هوای نفس است. کسی که عقلش در اسارت نفس اماره و خواسته های نفسانی است، چگونه می تواند از کرامت و منزلت انسان بهره مند شود؟! این آیات یکی از دلایل لگدمال شدن کرامت انسانی و سقوط از مقام جانشینی خدا به پایین ترین درجه حیوانی و پست تر از آنرا، کنار گذاشتن عقل و پیروی کوکورانه از هواهای نفسانی بیان می کنند.
از نظر قرآن كريم نفس داراي مراتبي است. پايين ترين مرتبه نفس به نفس اماره، يعني نفسي كه به بديها امر مي كند، گفته مي شود. در نتيجه مي توان گفت: هوا به معناي خواسته است و پيروي از هواي نفس، يعني تبعيت از خواسته هاي افراطي نفس اماره.
هواي نفس از آن جهت مذموم است كه زمينه ساز انواعي از انحرافات عملي و اخلاقي و اجتماعي و حتي پديد آمدن بيماريهاي رواني و بدني براي انسان مي شود و آدمي را به وادي گمراهي و ظلم و گناه و خروج از ربقه انسانيت و ايمان سوق مي دهد.
مي توان گفت: هواي نفس به هر عمل و رفتار، ظاهري و باطني گفته ميشود که در جهت مخالف خواسته و اراده خداوند متعال باشد. ما خواسته هايي داريم و خداوند هم خواسته هايي. اگر خواسته ما مطابق خواسته خدا نباشد مي شود هواي نفس و خواسته هاي نفساني. غفلت ازياد خدا، فراموش کردن نعمتها، نيکيها، حکومت و اقتدار الهي و پيروي از شيطان و شيطان صفتان، افراد و تفريط در اعمال و رفتار، برخي از مصاديق پيروي از هواي نفس مي باشد.
خداوند متعال در سوره کهف با اشاره به اين نکته مي فرمايد: «وَ لا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتّبَعَ هَواهُ وَ کانَ اَمْرُهُ فُرُطاً» اي رسول ما! از کساني که قلبشان را از ياد خود غافل ساختيم اطاعت مکن؛ همانها که از هواي نفس پيروي مي کردند و کارهايشان از روي افراط و تفريط است، لذا در قرآن پيروي از هواي نفس مورد نکوهش و مذمت قرار گرفته است و کساني که از هوي و هوس پيروي نمي کنند مورد ستايش و تشويق پروردگار متعال قرار گرفته اند: «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى؛ و اما كسى كه از ايستادن در برابر پروردگارش هراسيد و نفس خود را از هوس باز داشت. پس جايگاه او همان بهشت است». (سوره نازعات، آيه 41)
از نظر قرآن کریم هواپرستی آثار و پیامدهای بسیار خطرناکی دارد که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
1. سرچشمه غفلت و بی خبری: وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ: و از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم، اطاعت نکن همان‌هایی که از هوای نفس پیروی کردند.
2. سرچشمه کفر و بی‌ایمانی: فَلاَ یَصُدَّنَّكَ عَنْهَا مَن لاَّ یُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَى: و هرگز نباید افرادی که به قیامت ایمان ندارند و از هوس‌های خویش پیروی کردند تو را از آن (قیامت) باز دارند که هلاک خواهی شد.
3. بدترین گمراهی: وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًى مِّنَ اللَّهِ: آیا گمراه تر از آن کس که پیروی هوای نفس کرده و هیچ هدایت الهی را نپذیرفته پیدا می‌شود؟
4. انحراف از راه حق: فَاحْكُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَیُضِلَّكَ عَن سَبِیلِ: در میان مردم به حق داوری کن و از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف می‌سازد.
5. فساد و تباهی نظام هستی: وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ وَمَن فِیهِنَّ: و اگر حق از هوس‌های آنها پیروی کند، آسمان‌ها و زمین و تمام کسانی که در آن هستند تباه خواهند شد.
6. اعراض از معجزات و تکذیب انبیا: وَإِن یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَیَقُولُوا سِحْرٌ مُّسْتَمِرٌّ ، وَكَذَّبُوا وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ وَكُلُّ أَمْرٍ مُّسْتَقِرٌّ: و هرگاه معجزه ای را ببینند، اعراض کرده، می‌گویند: این سحری مستمر است آنها آیات خدا را تکذیب کرده و از هوای نفس خود پیروی کردند.
7. عدم اجابت سخن پیامبر(ص): فَإِن لَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا یَتَّبِعُونَ أَهْوَاءهُمْ: اگر تو را اجابت نمی‌کنند بدان که از هوای نفسشان پیروی می‌کنند.
8. عدم اجرای عدالت: فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ: از هوای و هوس پیروی نکنید که از حق منحرف خواهید شد.
9. سقوط انسان از مقام والا: وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَـكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ: اگر می‌خواستیم مقام او را با این آیات و علوم و دانش‌ها بالا می‌بردیم ، ولی او به پستی گرایید و پیروی از هوای نفس کرد.
10. محرومیت از ولایت و نصرت حقّ: وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعدَ الَّذِی جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِیٍّ وَلاَ نَصِیرٍ: اگر از هوای نفس مردم پیروی کنی بعد از آن که علم برای تو حاصل شده دیگر هیچ کمکی و یاوری از طرف خداوند برای تو نخواهد بود.
در روايات اهل بيت(ع) نيز روايات متعددي پيرامون خطر هواي نفس و لزوم مخالفت با هوس ها وارد شده است. بنابراين شهوت و افراطي گري در خوردن، سخن گفتن، خوابيدن، نگاه كردن به نامحرم، شهوت جنسي، خشم و عصبانيت بي مورد و لذت طلبي مفرط از مواردي هستند كه بايد با آنها مبارزه كرد.
۰۸:۵۹ - ۱۴۰۲/۱۲/۰۴
نظر شما