علم اخلاق در فلسفه اسلامی

علم اخلاق‌اسلامی در بستر تاریخی خود، مراحل گوناگونی را درنوردیده و در قالب‌ها و چهره‌های مختلف ارائه شده است. غالباً این تطور از سیستمی ساده و بسیط به‌سوی سیستمی پیچیده صورت می‌گرفته است. حرکت از ساده به پیچیده، منحصر به علم اخلاق اسلامی نیست؛ زیرا این علم در مسیحیت نیز همین روند را پشت سر نهاده‌است.

در اخلاق اسلامی رویکردها ومشارب متفاوتی وجود دارد که دستگاهها و نظامهای اخلاقی گوناگونی را پدید آورده است.

این رویکردها ومشارب متفاوت ، عبارتند از: اخلاق عرفانی(سلوکی) ؛ اخلاق فلسفی (عقلی)؛ اخلاق نقلی (مأثور)؛ اخلاق تلفیقی / ترکیبی / مزجی (نقلی + عقلی + عرفانی ).

فلسفه اخلاق به مبادي تصور و تصديقي اخلاقي مي‌پردازد و مبادي تصديقي اصل و مبادي تصوري مقدمات آنها را فراهم مي‌كند.

 در فلسفه و كلام اسلامي و علم اصول و علم اخلاق مي‌توان به صورت پراكنده، مباحث مذكور را دنبال كرد؛ ولي مباحث مذكور بعد ازعلامه طباطبايي و شهيد مطهري و به وسيله اين دو فيلسوف بزرگ انسجام يافت كرد و هم اكنون با مباحث فراواني در اين باب مواجه هستيم كه ريشه اكثر آنها يا عين آنها در كلمات حتي فارابي و ابن سينا يافت مي‌شود.

 عقل علمي و نظري و مباحث مربوط به حسن و قبح و نيز سعادت و شقاوت نفس انساني در كلمات فارابي و ابن سينا، ملاصدرا و ديگر فيلسوفان و مباحث حسن و قبح عقلي و شرعي در مباحث متكلمان و نيز مفاد بايد و نبايد و حسن و قبح و بحث در باب مصالح و مفاسد در اصول و معيارهاي كلي و جزئي خوب و بد در اخلاق اسلامي، همه گوياي وجود اين مباحث در فرهنگ و انديشه اسلامي انديشه‌وران مسلمان است و انسجام آن‌ها به وسيله علامه طباطبايي و شهيد مطهري و ديگر بزرگان تأكيد بر آن و كتاب‌هاي فراواني كه هم اكنون در اين باب به‌وسيله محققان مسلمان به نگارش درآمده، ظهور و بروز اين حقيقت است. با توجه به كتاب‌هاي مختلف در اين باب شايد بتوان مباحث فلسفه اخلاق اسلامي را به اين صورت عنوان كرد:

 1. مفاد بايد و نبايد و حسن و قبح،

 2. مفاد وظيفه، الزام، تكليف، مسؤوليت، ارزش؛

 3. عقل عملي و نظري و ادراكات آن‌ها؛

 4. اخبار يا انشاني بودن قضاياي اخلاقي؛

 5. كليت قواعد اخلاقي؛

 6. معيارهاي كلي خوب و بد و حسن و قبح؟

 7. رابطه بايد و هست در فلسفه اخلاقي اسلامي؛

 8. مباني براي نظام اخلاقي اسلام.

 مي‌توان مباحث مذكور را در عناوين كلي‌تر جاي‌ داد كه عبارتند از:

 1. مبادي تصوري

 1ـ1. مفاد بايد و نبايد؛

 1ـ2. مفاد حسن و قبح؛

 1ـ3. مفاد مسؤوليت، ارزش،وظيفه، الزام و . . . ؛

 1ـ4. انشايي يا اخباري بودن قضاياي اخلاقي.

 2. مبادي تصديقي و معيارها

 2ـ1. نوع قضاياي اخلاقي؛

 2ـ2. مدرك قضاياي اخلاقي چيست؟

 2ـ3. معيار قضاياي اخلاقي؛

 2ـ4. كليت قضاياي اخلاقي؛

 2ـ5. رابطه بايد و هست.

 3. نظام اخلاق اسلام ( مبادي و نتانج)

 3ـ1. مباني فلسفي؛

 3ـ2. مبادي كلامي ؛

 3ـ3. نتايج اين مباني؛

 3ـ4. غايت و مطلوب نهايي در اخلاق اسلامي.