مجموعۀ تاریخی بسطام گنجینه ای از فرهنگ و تمدن ایران زمین/ انتظار برای ثبت در یونسکو

به گزارش خبرنگار مهر، شهر بسطام در شش کیلومتری شمال شاهرود واقع شده و در گذشته از شهرهای مهم ایالت قومس بوده و در کتاب ها و سفرنامه های زیادی به آن اشاره شده است.

در خصوص پیدایش شهر بسطام، صنیع الدوله در کتاب مطلع الشمس جلد اول سال 1302 هجری چنین می نویسد: شهر بسطام از بلاد قبل از اسلام است و چنین می نماید که بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام کرمانشاه بود. برخی دیگر از مورخین بسطام را از بناهای (بسطام) سردار معروف خسروپرویز پادشاه ساسانی و فرمانروای خراسان و قومس و گرگان در قرن 6 میلادی می دانند.

اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی بسطام در کنار حرم امامزاده محمد (ع) (فرزند امام جعفر صادق) و عارف بزرگ ایرانی بایزید بسطامی باعث گسترش مجموعۀ تاریخی بسطام طی قرون متمادی (قرن اول تا دورۀ معاصر) شد. این مجموعه دارای بناهای تاریخی متعددی می باشد که به دلیل ارزش معماری بالای آن در کشور، كار مرمت اصولي و اقدامات اوليه براي ثبت آن در فهرست آثار جهاني یونسکو در حال انجام است.

معرفی بناهای مجموعه:

  مزار بایزید در گوشۀ جنوب غربی صحن قرار دارد، سنگ مرمری متشکل از چهار قطعه روی آرامگاه بایزید قرار دارد که متعلق به شخصی به نام قاضی ملک بوده است و در آن مناجاتی از حضرت علی (ع) نوشته شده و مشخص نیست به چه دلیل روی آرامگاه بایزید قرار دارد.

گنبدغازان خان، بنای آرامگاه را به غازان خان (703-670هـ. ق) نسبت می دهند. طبق نوشته کتب مختلف، غازان خان گنبدی برآرامگاه امامزاده محمد و گنبدی نيز برآرامگاه بايزيد بنا کرده و در نظر داشته که جسد بايزيد را بدانجا منتقل کند که گويا چون بايزيد را در خواب از اين کار ناراضی می بيند از تصميم خود منصرف می شود. گنبد غازان خان مربع و به ضلع 7.5 متر است، بر فراز بنا گنبد مخروطی شکل قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی های فيروزه ای است.

ایوان غربی؛ اين ايوان که متعلق به دوره ايلخانی است در غرب صحن مجموعه درحد فاصل بين صومعه بايزيد و گنبد غازان خان واقع شده است، ارتفاع ايوان 5/17متر است و در سال 717هـ. ق در زمان سلطنت محمد خدا بنده "اولجايتو" ساخته شده است.

صومعه بایزید؛ اين صومعه يا چله خانه يا زاويه، متشکل از سه اتاقک بسيار کوچک است، ابعاد اتاق اول 5/1×2 متر، اتاق دوم 2×2 متر و اتاق سوم نيز 2×2 متر. سقف اين اتاقک های موسوم به معتکف گاه بسيار کوتاه می باشد. ديوارها وسقف های اين اتاقک ها دارای گچبری های بسيار زيبا و هنرمندانه ايست که توسط معماران خاندان دامغانی در سال 702 هـ. ق گچبری شده است و اصل بنا احتمالاً مربوط به زمان حيات بايزيد بوده است.

حرم امامزاده محمد (ع)، بقعه زيبای امامزاده محمد فرزند امام جعفر صادق (ع) است. بنای امامزاده شبيه گنبد غازان خان و قرينه آن است. بنای اوليه بقعه از غازان خان (703 – 670 هـ. ق) است که در زمان سلطان محمد خدابنده اولجايتو تعمير شده، حرم امامزاده به صورت اتاق مربع به اضلاع 4.5×4.5 متر است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت ضلعی و سپس به دايره تبديل می کند که اين دايره پايه گنبد را تشکيل می دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی های زيبايي تزئين شده است، ازاره حرم از کاشی های شش ضلعی لاجوردی و فيروزه ای با حاشيه ای از کاشی های گلدار پوشيده شده است.

ایوان جنوبی، اين ايوان که درشرق مقبره امامزاده قرار دارد در حقيقت سال ها بعد از احداث بنای امامزاده احداث شده است و رو به شمال قرار گرفته و از سمت جنوب به رواق مرتبط می شود.

رواق، از اقدامات ديگری که در دوره صفويه و در زمان حکومت اميرغيب ابن استاجلو در مجموعۀ تاريخی بسطام صورت گرفته است، تبديل حياط مابين مسجد دوم بايزيد از يک طرف و آرامگاه امامزاده محمد از طرف ديگر به يک فضای مسقف است که رواق ناميده شد.

مسجد اول بایزید؛ بنای کنونی مسجد اول بايزيد بشکل يک مربع مستطيل بوده و حاوی کهن ترين آثاريست که تا بحال در مجموعه کشف شده است و در عمقی تقريباً يک متر پايين تر از مسجد دوم قرار دارد که در سال 1353 پديدار شد. در قسمتی از ديوارهای خشتی که برروی قسمت شرقی آن بخش کوچکی از يک نقاشی ديواری نيز هويداست، مي توان به زمانی کهن تر نسبت داد، مسجد اول فضايي کوچک و دارای محراب بوده که بايزيد در آن نماز می گذارده است.

مسجد دوم بايزيد نیز در سال 514 هـ. ق توسط شخصی بنام رضی الدين محمد عيسی که هشتمين وارث و جانشين بايزيد بوده ساخته شده، با اين توصيف که محل اضلاع شمالی و شرقی و غربی و همچنين ديوار بين دو مسجد اول در جای اوليه خود باقی می ماند و فقط ضلع جنوبی که محراب ها بر آن قرار داشته اند تخريب و به اندازه حدود يک متر به سمت جنوب منتقل می شود.

مسجد ایلخانی نيز توسط خاندان معماران دامغانی که خالق کتيبه معروف مسجد بايزيد می باشند ايجاد و يا تزئين شده است. ضلع شرقی اين مسجد با مسجد بايزيد مشترک است و قسمتی از گچبری های ايلخانی آن که در قسمت شمال ديوار شرقی زير گچ پنهان بود بيرون آورده شد.

منار آجری بسيار زيبای مجموعۀ بسطام در سمت شرق مسجد بايزيد و متصل به آن واقع شده که بر طبق کتيبه کوفی آجری منار، منار در سال 514 هـ. ق ساخته شده که ارتفاع منار 14.5 متر است.

پلکان های منار که بصورت مارپيچ درميان آن قرار گرته، به وسيله سوراخ هايی که در بدنه منار تعبيه شده نور داخل آن را تامين می کند. قسمت فوقانی منار حرکت و جنبش محسوسی دارد. در زيرنويس يکی از عکس های قديمی نوشته شده است، آدم که بالای منار می رود و به قوت تکان می دهد منار حرکت می کند.

دالان و ایوان اولجایتو، اين دالان و ايوان در سال 713 هـ. ق در زمان سلطان محمد خدابنده اولجايتو توسط خاندان معماران دامغانی که آثار ارزشمند آنان در بخش های مختلف مجموعه موجود می باشد ايجاد و يا لااقل تزئين شده است. تمام سطوح بدنه بجز مقرنس کاری های گچی سقف ايوان با طرح های سفالی لعابدار پوشيده شده است، ايوان حدود 10 متر ارتفاع دارد و از دو بخش متمايز تشکيل شده که هرکدام در حد خود واجد ارزش های بسياری می باشند و در گذشته ورودی اصلی مجموعه بوده است که به علت تغييراتی که در محوطه داده شده امروز تقريباً عملکرد خود را از دست داده است.

مقبره آل کرت، يکی از بناهای با ارزشی که در مجموعه وجود داشته و متأسفانه تخريب شده بنای مقبره آل کرت است، برجی آرامگاهی مشابه گنبد غازان خان و آرامگاه گمنام در جنوب دالان اولجايتو و شرق شربت خانه بوده است که همزمان با احداث دالان آن را تخريب کرده اند. سازمان ميراث فرهنگی در بررسی های مجموعه در سال 1362 آثار پی اين ساختمان را که بخشی از آن در زير ديوار جنوبی دالان ورودی واقع شده را کشف کرد.

مدرسۀ شاهرخیه، اين مدرسه که در شرق مسجد بايزيد واقع شده يکی از بناهای با ارزش و با اهميت مجموعه تاريخی بسطام می باشد. اين مدرسه که بنايی وسيع، آجری و دو طبقه می باشد نام بانی آن يعنی شاهرخ تيموری را بر خود دارد.

مسجد جامع، در جنوب مجموعۀ بايزيد قرار دارد و از بناهای غازان خان بوده و بين سال های 700 تا 706 هجری ساخته شده و شامل صحن مستطيل شکل به ابعاد 18.5×17 متر و شبستان های آن در قسمت شرق و شمال احداث شده است. محراب مسجد با گچبری های بسيار ممتاز و زيبا تزئين شده و دارای چندين کتيبه است که در اطراف آن قرار گرفته اند.

برج کاشانه، در مجموعه آرامگاهی بايزيد بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع اين شهر واقع است. براساس کتيبه سر در ورودی تاريخ بنای برج به سال 700 هـ. ق بر می گردد. درب آن از داخل مسجد جامع است که در آن آيت الکرسی و حديثی از پيامبر (ص) گچبری شده. درقسمت بالای برج بر دو حاشيه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط کوفی ديده می شود که در آن نام اولجايتو و سال 723 هـ. ق ثبت شده است. ارتفاع برج تقريبا 20 متر و نمای خارجی آن، لبه دار و سی ترک است و هر ترک آن به شکل قائم الزاويه می باشد و تا زير گنبد ادامه پيدا می کند.

حمام بسطام، در جنوب شرقی مدرسۀ شاهرخیه قرار دارد و مطابق با طرح معمول حمام های قاجاری، در پس دالان، سربینه مفصل حمام واقع شده است.

آرامگاه گمنام، در ضلع غربی امام زاده محمد(ع) قرار دارد. فضای داخلی آن گچ اندود است. در فاصله میان گریو و دیوارهای آن کتیبه ای گچی با خط نستعلیق قرار دارد.

موزۀ عرفان شرق، این موزه سال 1389 در بنای گنبد غازان خان مجموعه افتتاح شد. در اين موزه كتاب هاي نفيس قديمي، قرآن هاي خطي، ابزار روشنايي (شمعدان) و اشياي هديه شده به امامزاده محمد (ع) بسطام به نمايش گذاشته شده است. اشیاء دیگری مانند روشنایی، قرآن های خطی، ظروف چینی دورۀ صفویه، درب های منبت کاری شده و غیره در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است.

.........................................................
گزارش و تصویر: علیرضا اسلام پناه