جایزه شهید آوینی از جشنواره داستان انقلاب الگو بگیرد/ قهرمان‌سازی در ادبیات کودک فراموش شده است

به گزارش خبرنگار مهر، همایش ادبیات مقاومت کودک و نوجوان عصر روز سه‌شنبه 9 مهرماه در سرای اهل قلم با حضور جمعی از نویسندگان برپا شد.

در ابتدای این نشست که از مجموعه نشست‌های دومین دوره کتاب سال مقاومت بود، سیدعلی کاشفی خوانساری، نویسنده و محقق ادبیات کودک و نوجوان در سخنانی اظهار داشت: این پرسش از روز اول برای ما وجود داشته است که آیا مصداقی برای ادبیات مقاومت کودک و نوجوان وجود دارد و ضرورتی برای بیان آن هست یا نیست.

برای رسیدن به پاسخ به این سئوال در نهایت به این نگاه کلی رسیدیم که وقتی برای کودک و نوجوان از مقاومت سخن می‌گوییم، دغدغه اصلی‌مان باید صلح و صلاح و امان و امنیت باشد و جامعه‌ای سالم و معنوی و آرمانی که زمینه‌ساز رشد معنویت در انسان است را در آن به نمایش بکشیم.

وی ادامه داد: در این دوره از این جایزه 150 عنوان کتاب به دبیرخانه رسید که در سه گروه داستان کودک، داستان نوجوان و شعر کودک و نوجوان بررسی شد البته دوست داشتیم آثار غیرداستانی را هم در این دوره از جشنواره داوری می‌کردیم که متاسفانه با تعداد قابل توجهی از آنها مواجه نشدیم.

تعریفی تازه از ادبیات مقاومت

در ادامه این نشست بهروز اثباتی، دبیر دومین جایزه کتاب سال مقاومت در سخنانی ادبیات مقاومت را شکل گرفته از سه کلیدواژه دانست و افزود: نخستین موضوعی که در ادب پایداری باید در مورد آن صحبت کرد، امنیت است. منظور ما از امنیت، زیستن در چارچوب یک نظام ارزشی حیاتی است. البته امنیت برای همه امری است نسبی و اینکه ما در ایران چه چیزی را امنیت می‌دانیم با سایر نقاط جهان متفاوت است. با این حال تصور همه ما از امنیت طبقه‌بندی اطلاعات است که بدون شک ربطی به کودک و نوجوان ندارد؛ در حالی که امروز در دنیا مفهوم امنیت در اجتماع مطرح می‌شود که آموزش آن به ویژه در قالب ادبیات نخست برای مخاطب کودک و نوجوان تعریف می‌شود.

وی ادامه داد: در نظام‌های امنیتی جهان امروزه شخصیت‌های انیمیشن نماد هستند که همگی دو ویژگی دارند؛ نخست اینکه پاسدار نظام حیاتی غرب هستند و دیگر اینکه بر ضد نظام سنتی جامعه خودشان عمل می‌کنند. آنها جغرافیا ندارند و ژئوپلیتیکشان طوری است که می‌توانند در همه دنیا حضور پیدا کنند، اما در نظام ما ادبیات امنیتی شده است، جزو اسرار مگو است و نمی‌شود در مورد آن حرفی زد. مکمل واژه امنیت نیز واژه تهدید است که یعنی هر آن چیزی که به نظام امنیتی تاثیر می‌گذارد. در این حوزه هم فکر می‌کنیم که ادبیات تهدید جزو رسالت ادبیات کودک و نوجوان ما نیست؛ در حالی که به نظر من این تصور هم یک اشتباه استراتژیک است.

وی همچنین مفهوم پایداری و مقاومت را سومین رکن ادبیات مقاومت معرفی کرد و گفت: معنای مقاومت یعنی فعالیتی که در آن نظام حیاتی ما حفظ شود.

اثباتی ادامه داد: فرهنگ امنیتی و فرهنگ پایداری مولود محیط فرهنگی به حساب می‌آید. بر همین مبنا در ادبیات هم ادبیات تهدیدی، پایداری و امنیتی داریم که هر سه مکمل یکدیگر هستند و جایزه ادبی شهید آوینی نیز ترکیبی دوار و پویا از حضور همه عناصر شکل‌دهنده مقاومت، پایداری و امنیت در ادبیات را مورد توجه قرار می‌دهد.

دبیر دومین جایزه ادبی شهید آوینی تاکید کرد: ادبیات مقاومت همان ادبیات دفاع مقدس نیست، باید بپذیریم که این دو موضوع دو محیط متفاوت دارند. البته بخشی از ادبیات مقاومت در ادبیات دفاع مقدس تعریف می‌شود و بخشی از ادبیات دفاع مقدس هم به ادبیات مقاومت.

ادبیات مقاومت باید از محیط جنگ بیرون بیاید

محمدجواد جزینی، نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات دفاع مقدس سومین سخنران این همایش بود که  وقت خود را به ارائه گزارشی از پژوهشی که در مورد کیفیت و کمیت آثار منتشر شده در حوزه دفاع مقدس انجام داده بود، اختصاص داد.

وی در ابتدای سخنان خود گفت: زمانی که در سال 1359 جنگ تحمیلی شروع می‌شود، ادبیات کودک و نوجوان آن نیز متولد می‌شود. در همان سال از بین 6 کتاب منتشر شده در موضوع دفاع مقدس سه کتاب داستانی متعلق به کودک و نوجوان بود، اما در همان سال‌ها بزرگترین چالش ادبیات کودک و نوجوان با این مسئله خودش را نشان داد. بسیاری از نهادهای بزرگ این ادبیات مدعی شدند که جنگ مقوله پرخشونتی است و طرح آن برای بچه مضر است. در نتیجه لزومی ندیدند که در جشنواره‌ها به سوی معرفی این آثار گام بردارند و البته هرگز هم اشاره نکردند که چرا با این تعریف آنها بسیاری از آثار درخور اعتنای ادبیات کودک و نوجوان ما و جهان در این حوزه تولید شد.

جزینی ادامه داد: در کنار این جریان، حرکت نوظهوری به وجود آمد که معتقد بود باید به کودکانمان بگوییم که چه چیزی را در جنگ می‌بینند و این شعار ادبیات را خلق کرد که تا پیش از آن در کشورمان بی‌سابقه بود.

این نویسنده افزود ادبیات تولید شده در حوزه دفاع مقدس را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. نخست ادبیات تبلیغی که با شروع جنگ آغاز و با پایان آن به اتمام می‌رسد، وظیفه‌اش تبلیغ است و در درونش عموما سئوال‌های معرفت‌شناسانه از جنگ مطرح نمی‌شود و سعی می‌کند تنها به مردم بگویم که چگونه باید مقاومت کرد، اما نوع دوم این ادبیات، ادبیات تحلیلی است که معمولا بعد از جنگ شروع می‌شود و سعی دارد پیامدهای جنگ و فضاهای ناگفته از آن را بازگو کند. مشکل ما این است که هنوز نتوانسته‌ایم از تبلیغ به تحلیل در ادبیات برسیم. این ادعای من نیست. گزارش‌ها این را می‌گویند.

وی در ادامه با اشاره به موانع رشد ادبیات جدی کودک و نوجوان گفت: به طور مشخص در سال‌های ابتدایی جنگ و پس از آن نسلی به تولید ادبی به آن پرداخت که نخستین تجربه‌های خودش در نوشتن را تجربه می‌کرد و نیروهای حرفه‌ای معمولاً به دلایل سیاسی رابطه‌شان را با آن قطع کرده بود. آسیب دیگر متولی شدن نهادهایی بود که خود را مدعی ادبیات کودک و نوجوان می‌دانستند. جالب است بدانید من در پژوهشم 6 هزار کتاب دفاع مقدس را بررسی کردم و در آن به 45 عنوان کتاب رسیدم که چندین و چندبار توسط نهادهای مختلف و با عناوین مختلف منتشر شده بود و در عین حال 93 درصد از کل آثاری که در این پژوهش بررسی شد و البته مربوط به آمار کتاب تا انتهای سال 79 می‌شد، هرگز تجدید چاپ نشدند.

جزینی در پایان اظهار داشت: به نظر من سئوالی که امروز پیش روی ماست، این است که چرا ما در میان تمام آثار تولید شده در حوزه ادبیات مقاومت کتابی را نمی‌یابیم که این مفهوم را بیرون از جنگ و در جامعه امروزی‌مان و در میان ارتباطات رایج ما توصیف کند.

کودکان امروز ایران قهرمانان ملی و قابل لمس می‌خواهند

سیدصادق موسوی، نویسنده و منتقد ادبیات کودک و نوجوان دیگر سخنران این مراسم بود که ابتدا به ضرورت قهرمان‌سازی در ادبیات کودک و نوجوان معاصر تاکید کرد و گفت: کودکان امروز ما نیاز به قهرمانانی امروزی و قابل لمس دارند که مروج باورهای خدامحور باشد و در کنار آن جذابیتی برای آنها با خود به ارمغان بیاورد که بتواند آنها را با موضوع امنیت اعم از سلامت و یا امنیت فیزیکی پیوند دهد.

وی افزود: در موضوع فرهنگ مقاومت و مقاومت فرهنگی باید به مسئله افزایش غرور که ناشی از شرقی بودن ماست، توجه کنیم. باید یادمان باشد که مسلمانیم و شیعه و همین مقوله است که برای فرهنگ غرب چالش ایجاد کرده است. در واقع مهم‌ترین مشکل آنها با ما شرقی بودن ماست. در قهرمان‌سازی‌هایمان باید مفاهیم دین، زبان و خاک را وارد کنیم و مرزهای امنیت را فراتر از حد موجود ببریم.

موسوی در پایان تاکید کرد: اگر مرزهای امنیت ملی ما را در حوزه ادبیات دفاع مقدس و مقاومت تعریف کنیم، راهی جز تقویت این ادبیات و دور شدن از فضای سفارشی درباره آن نداریم.

آخرین سخنران این نشست نیز ابراهیم حسن بیگی بود که با اشاره به تعاریف جدید ارائه شده از مقاومت در این نشست گفت: مقاومت در مفهوم عام یعنی بازدارندگی و بسیار فراوان می‌توان نمونه‌هایی از آن را یافت، اما من حس می‌کنم مفهومی که از مقاومت در این جشنواره مطرح می‌شود با تصور عمومی نویسندگان ما متفاوت است. به نظر من جای یک پژوهش در این میان خالی است که ببینیم این تعریف تازه چقدر در ادبیات دفاع مقدس و نویسندگان ما شناخته شده است.

نویسنده کودک را باید به نوشتن از مقاومت سوق داد

حسن بیگی ادامه داد: سئوال من این است آیا ما با یک مفهوم تبیین شده برای نویسندگانمان در مورد مقاومت در حال برگزاری جشنواره هستیم یا خیر. آنچه من در داوری‌های جشنواره امسال دیدم می‌گفت که این مسئله تبیین نشده است.

این نویسنده در ادامه به ارائه چند پیشنهاد برای برگزاری مطلوب جشنواره پرداخت و گفت: به نظر من باید به جای آنکه جشنواره کتاب سال مقاومت به سوی شناسایی و تجلیل از آثار برتر سوق پیدا کند آن را به شکلی هدایت کنیم که نویسندگانمان به تالیف در این حوزه هدایت شوند. این همان کاری است که جشنواره داستان انقلاب هم در پیش گرفت. دیگر اینکه به نظر من بر پایه نشست‌های تخصصی اجباری با نویسندگان فعال در این حوزه می‌تواند انگیزه‌هایی در آنها ایجاد بکند تا به شکلی زیباتر به تبیین این مسئله بپردازد.