داستان عکاسی و پیشگامان تاریخ نگار در اردبیل/ ضرورت واکاوی اسناد مصور

به گزارش خبرنگار مهر، همزمان با ورود دوربین های عکاسی به ایران به واسطه ذوق هنری شاهان قاجار، این سوغات جدید فرنگ راه خود را به شهرهای مختلف از جمله اردبیل گشود.

اتفاقی که قرار بود سال ها بعد به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی هنری تلقی شده و علاوه بر جنبه زیباشناسی به یکی از ابزارهای ثبت تاریخ بدل شد.

به واسطه دسترسی آسان تر حکمرانان و فرمانروایان، اولین دوربین های عکاسی کشور و به تبع آن اردبیل با دستان حاکمانی که خود تاریخ را رقم می زدند به ثبت وقایع پرداختند. تاجایی که در اردبیل نیز هنری که امروز به به ظرافت و قریحه لطیف شهره است توسط یکی از حاکمان آن دوره آغاز شد.

هنری که بعدها توانست حتی اشتباهات اسناد نوشتاری را برملا کرده و به عنوان یکی از مهمترین اسناد معتبر تاریخی مورد استناد محققان و پژوهشگران قرار گیرد.

علی خان والی؛ حاکمی که وقایع تاریخی را رقم می زد و ثبت می کرد

علی خان والی

اولین عکاس اردبیل کیست؟ این سئوالی است که در پاسخ آن نام سه شخص بیش از دیگران بیان می شود و تاکنون اتفاق نظر در این خصوص وجود نداشته است، چنانچه برخی اولین عکاس این شهر را "چالیک" می دانند، و برخی همچون پژوهشگر تاریخ اردبیل و نمین و نیز مولف کتاب "هویت اردبیل قدیم" معتقد هستند که اولین عکاس اردبیل فردی به نام علی خان والی است و از سویی بابا صفری در کتاب مشهور خود یعنی "اردبیل در گذرگاه تاریخ" میرزا احمد اردبیلی را اولین عکاس معرفی می کند.

در این خصوص پژوهشگر تاریخ اردبیل و نمین در گفتگو با خبرنگار مهر تاکید دارد که علی خان پس از درگذشت پدرش در سال 1296 ه.ق و با عزل صاحب دیوان از پیشکاری آذربایجان، همراه گروهی با ولیعهد مأمور آذربایجان شد و در این مأموریت به حکومت مراغه منصوب گردید. چون دوربین عکاسی به همراه داشت، در این سفر به گرفتن عکسهای گوناگون پرداخت.

یحیی عسگری نمین تصریح کرد: علی خان والی در سرکشی های مناطق حکومتی خود همه جا عکس های مختلف گرفته و گزارش های مصوری به حضور شاه می فرستاد.

وی افزود: بر اثر این کوشش ها و گزارش ها، به دریافت دستخطی از شاه به سال 1301 ه.ق نائل گردید. در مراجعت ناصرالدین شاه از سفر فرنگستان که علی خان حاکم با رؤسای ایلات و عشایر و عیان ارومیه تا جلفا به پیشواز شاه رفته بود، از سوی ناصرالدین شاه از ارومیه تغییر حکومت یافته و به حکومت اردبیل منصوب شد.

اما در کتاب "اردبیل در گذرگاه تاریخ" قدیمی ترین عکاس اردبیل میرزا احمد اردبیلی یا میرزا احمد سعیدی معرفی شده و بابا صفری نویسنده کتاب معتقد است قدمت عکاسی اردبیل به این شخص رسیده و مابقی عکاسان شاگردان وی بوده اند.

شاپور نظری مولف کتاب "هویت اردبیل قدیم" نیز با ارائه عکس هایی ثبت شده از اولین عکاسان اردبیلی تاکید دارد که علی خان والی فرزند قاسم خان والی در 9 سالگی (1271ه.ق) همراه پدرش به سن پترزبورگ روسیه رفت و در آنجا مشغول تحصیل زبان فرانسه، تاریخ و جغرافیا و مقدمات هندسه و عکاسی شد.

با وجود اینکه تاریخ نشان دهنده تمامی اقدامات و تصمیم گیری های حکومتی علی خان والی نیست در عین حال این شخص توانست در مدت تصدی گری خود در حکومت اردبیل زندگی، پوشاک، ابنیه و عمارات و برخی شخصیت های تاریخی، سیاسی و فرهنگی را در ذهن تصاویر ثبت کند.

اولین مغازه عکاسی در اردبیل

نهضت هنری اولین عکاس اردبیل که گفته می شود علی خان والی است؛ توسط افراد دیگری ادامه می یابد. در این میان فردی به نام چالیک یکی از پیشکسوتانی است که به عنوان اولین پایه گذار مغازه عکاسی در اردبیل شناخته می شود.

به نقل از کتاب " هویت اردبیل قدیم" چالیک در زمینه عکس غیر فوری و هنری از پیشکسوتان است و آثار پرتره و گروهی وی در برخی ادارات و آلبوم های قدیمی منازل نشانه تسلط وی به هنر عکاسی است.

در این کتاب آمده است که نخستین مغازه عکاسی توسط این عکاس ایجاد شده و اکثر آثار وی بر روی کاغذ "اگفا" در اندازه های مختلف چاپ شده است.

معرفی پیشگام عکاسی مشگین شهر

عکاسانی که ثبت اثر کرده اند در شهر اردبیل متمرکز نبودند و در این میان فردی به نام اسماعیل قربان ارشادی معروف به اسماعیل عکاس در شهر مشگین شهر در حدود سال های 1300 تا 1341 هجری شمسی عکاسی می کرد.

محمد الفبایی (نفر سمت چپ)

ارشادی که در 1270 هجری شمسی در مشگین شهر به دنیا آمده بود بعد از 25 سال اقامت در ارمنستان با دوربین عکاسی به زادگاه خود بازگشت. این هنرمند تا زمان فوت خود در سال 1341 هجری شمسی در مشگین شهر ساکن شده و عکاسی می کرد.

مدتی بعد حاج بابا نظر زاده که متولد مشگین شهر بود عکاسی را در روسیه فرا می گیرد و به اردبیل نقل مکان می کند. این عکاس بر خلاف ارشادی در اردبیل ساکن شده و بعدها به تهران می رود.

آغاز عکاسی روی شیشه توسط شاگردان چالیک

در سال های نزدیک به فعالیت اسماعیل قربان ارشادی یکی از شاگردان چالیک به نام محمد الفبایی برای اولین بار عکاسی روی شیشه را در اردبیل اجرا کرد.

وی که پیش از آن با همکاری بردارش غلام رضا الفبایی عکس فوری می گرفت، شرایط کاری خود را به روزتر کرده و در فاصله سال های 1310 تا 1375 هجری شمسی عکاسی سبک جدید را در اردبیل اجرا کرد.

93 سال قدمت روتوش عکس در اردبیل

میرزا احمد اردبیلی زیر و بم عکاسی را در تبریز فرا می گیرد و در حدود 1300 هجری شمسی عکاسی را پیشه خود می کند.

در عین حال به نقل از کتاب" هویت اردبیل قدیم" بعد از چالیک میرزا احمد قدیمی ترین عکاس اردبیلی است که در مغازه کوچک خود واقع در مرکز شهر علاوه بر ثبت عکس در روتوش آن نیز اقدامات قابل توجهی داشته و عکاسانی چون خان بابا امیری و عباس قلی سپهری از شاگردان این هنرمند بوده اند.

نمونه ای از عکس عکاسان اردبیل

فعالیت اولین عکاس خبری اردبیل در خبرگزاری "پارس"

علاوه بر عکاسانی که به ثبت وقایع زندگی مردم و ابنیه ها می پرداختند در سال 1337 هجری شمسی فردی به نام حمید رهبری اقدام به عکاسی خبری می کرده است.

وی بعد از اتمام تحصیلات متوسطه به تهران عزیمت کرده و در چهار راه امیریه ایستگاه البرز عکاسخانه کالر فیلم را راه اندازی می کند. رهبری در سال 1348 هجری شمسی به عنوان عکاس و خبرنگار در خبرگزاری پارس سابق فعالیت خود را آغاز می کند.

بعدها عکاسان دیگری در اردبیل ظاهر می شوند که از آن جمله می توان به عکاس یونس فرزانه، عکاسی مهتاب با مدیریت گنجه ای، کریستال با مدیریت یدالله ثباتی آذر، راج، نبئی، تابان و سایه اشاره کرد.

لزوم ایجاد موزه عکس در اردبیل

محققان تاکید دارند که بسیاری از عکس های تاریخی در منازل مسکونی بوده و حتی در راستای ساماندهی آن اقدامی صورت نمی گیرد.

بطوریکه به عقیده پژوهشگران دایر کردن موزه عکس و جمع آوری عکس های تاریخی و قدیمی یکی از ضروریات احیای تاریخ مصور اردبیل است.

تا جایی که یکی از عکاسان اردبیلی معتقد است حتی برگزاری نمایشگاه های مقطعی از آثار عکاسی نمی تواند پاسخگوی تولیدات این حوزه باشد.

نمونه ای از عکس عکاسان اردبیل

ضرورت جمع آوری و حفظ عکس های تاریخی از خانه ها

داور علایی عکس را ثبت لحظه ای از تاریخ دانسته وتاکید دارد که آثار عکاسی باید به صورت مداوم در معرض دید مردم باشد.

وی در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: ضروری است آثار هر منطقه به ویژه روستاها در محل روستا به نمایش درآید.

موضوعی که تا به امروز اجرایی نشده و به نظر می رسد قدمت بیش از صد ساله این هنر در برنامه ریزی های هنری جایگاه شایسته خود را نیافته است.

حفاظت از پیشینه تاریخی اردبیل ایجاد موزه عکس را به شکلی مدون ایجاب می کند. مجموعه ای که می تواند با تشویق شهروندان به ارائه عکس های خود از گذشته ای که گواه بخش های مختلف فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم است توسعه یابد.

.................................

گزارش: ونوس بهنود