صد دروازه شهری با پیشینه ای به وسعت تاریخ/نگاهی به سنت های گذشته

به گزارش خبرنگار مهر، شهرستان دامغان در استان سمنان بین ۵۳ درجه طول شرقی و ۳۴ درجه عرض شمالی قرار گرفته و بر اساس آمار سر شماری نفوس و جمعیت کشور درسال ۱۳۸۵ دارای بیش از ۸۰ هزار نفر جمعیت است.

در روزگار گذشته دامغان یکی از شهرهای ایالت قومس بوده و مرکز این ایالت نیز محسوب می شده و به ده مغان معروف بوده و گفته اند که مغان باعث آبادی آن شده اند بعدها در اثر گذشت زمان این حرفه از میان رفته و الف جای آن قرار گرفته است.

در بیشتر کتب جغرافیا و تاریخ نام دامغان برده شده که نشان اهمیت و اعتبار این شهر قدیمی که بر سر راه جاده ابریشم و مسیر گذر از غرب به شرق از گذشته های دور تا به امروز بوده دلالت دارد.

زمانی که یونانیها به شهر تاریخی دامغان می رسند آن را آباد می بینند و به خاطر بزرگی و وجود آذوقه و علوفه فراوان آن را «هکاتم پلیس» می نامند که هنوز هم به نامهای هکا تم پلیس و صد دروازه معروف و مشهور است و وجود کاروانسراها، قلعه ها و تپه های قدیمی و برج و بارو حصار عظیم داخل و خارج شهر دامغان دلایل صحت این ادعاست.

مسافران نوروزی در سفر خود به دامغان می توانند مدتی را به بازدید از اماکن تاریخی این شهر اختصاص داده و از لذت بهره بردن از زیبایی های چشم نواز و دل انگیز این شهر برای خود خاطراتی به یاد ماندنی بسازند.

فاصله بخشی از بازار دامغان از شکل سنتی به دلیل ساخت و سازهای جدید

بازار دامغان از لحاظ موقعیت مکانی، در راسته خیابان امام واقع و از غرب به شرق امتداد دارد. این بازار دارای سه دهنه ورودی از خیابان امام و یک دهنه ورودی از طرف بلوار جنوبی و دهنه ورودی دیگر از سمت میدان امام و یک ورودی به صورت مستقیم از طرف باغ جنت و یک ورودی فرعی از تکیه درب قلعه است.

 سقف دالانی بازار، به صورت گنبدی است که یک در میان دارای نور گیر هستند و اکثر مغازه ها نیز دارای سقف گنبدی اند، ولی بعضی از مغازه ها به خاطر تعمیرات دارای سقف مسطح شده اند. مغازه های جنب خیابان امام دارای دو درب ورودی، یکی از داخل بازار و یکی از خیابان امام هستند.

بازار دارای تویزه های جناغی است که بر روی نیم ستونهای دیوار بازار زده شده و تقریبا وسط بازار به علت شیب و گودی در دو دهنه برای ورود از خیابان امام به وسیله پله به بازار راه پیدا می کند ولی از وردیهای دیگر مستقیما وارد بازار می شود.

تقریبا وسط بازار درب چوبی بزرگی است که به کاروانسرا راه داشته ولی امروز فقط همین درب باقی است. در ابتدای بازار از قسمت بلوار جنوبی به دلیل ساخت و ساز و تعمیرات توسط بازاریان و رعایت نکردن نحوه ساخت و حریم کاملا  با بافت سنتی بازار مغایرت ایجاد شده و در این قسمت امامزاده ای بنام امامزاده نورالله واقع شده است.

 در سال ۱۳۷۸ قسمتی از پشت بام بازار گاهگل و  در سال ۱۳۸۵ ناودانهای مسیر باران نیز تعمیر شده است.

«چشمه انگورستانی دهکده دهخدای دامغان» منطقه ای چشم نواز در دل کویر

منطقه چشمه انگورستانی دهکده دهخدا شهرستان دامغان در شمالی‌ترین قسمت دره سرسبز تویه دروار قرار گرفته و آب آن به مصرف آبیاری و شرب می‌رسد. آب زلال چشمه، شرایط اقلیمی توأم با آسایش آن در دوره‌های گرم سال و چشم‌انداز دره‌ای که چشمه مشرف بر آن است، در کنار زیبایی‌های طبیعی فراوان دیگر، از جمله آبشارها و آبشارک‌های فوق‌العاده زیبا، باغ‌های میوه و مردمان خونگرم و مهربان ازجمله قابلیت‌های این منطقه است.

.

برج طغرل یا مهمان‌دوست که بنای آن بر روی پایه‌ای دایره‌ای شکل قرار گرفته است که دارای ۱۲ ترک طاق‌نمایی است. در بالای برج سه ردیف مقرنس‌کاری بسیار زیبا و استادانه دیده می‌شود که این مقرنس‌ها بر زمینه استوانه‌ای قرار گرفته است.

تبدیل معماری ۱۲ ضلعی به استوانه شیوه کار معماری برج مهمان‌دوست را جزء نمونه‌های استثنائی برج‌های آرامگاهی قرار داده است. کتیبه‌ای به خط کوفی بر گرداگرد این قسمت استوانه‌ای وجود دارد که تاریخ بنای آن را سال ۴۹۰ هـ. ق بیان می‌دارد.

این کتیبه از نظر اجزا و شیوه نگارشی بر کشیدگی هر چه بیشتر ساقه‌ها تکیه دارد. به‌طور عمده در دو سوی انتهائی ساقه‌ها، شاهد دو پیچکی هستیم که بر روی‌هم قرار گرفته‌اند. شروع حروف در پائین با برش‌های خاص از شکل هندسی خارج‌شده که به آنها جنبه تزئینی بخشیده است. اهالی روستاهای مجاور این بنا را بقعه امامزاده قاسم از اولاد موسی بن جعفر (ع) می‌دانند. برج مهمان‌دوست دامغان دارای گنبدی بوده که فروریخته و ارتفاع آن بدون گنبد ۱۴.۵ متر است.

این برج در ۱۸ کیلومتری شرق دامغان و در نزدیکی جنوب روستای مهمان‌دوست و در بین راه دامغان شاهرود واقع‌شده است.

برج پیر علمدار دامغان نمونه ارزشمند معماری قرن پنجم در ایران

برج پیر علمدار، یکی از نمونه‌های بسیار ارزشمند معماری قرن پنجم ایران است. برج به‌صورت مخروطی پیازی شکل ساخته‌شده است. ارتفاع این بنا ۱۳ متر و قطر داخلی آن ۴.۵ متر است. در قسمت زیر گنبد انتهای بدنه برج دارای تزئینات آجری و گچی زیبایی است که در وسط تزئینات، کتیبه‌ای به خط کوفی نوشته‌شده است.

کشیدگی حروف نسبت به دیگر کتیبه‌های روی برج‌های آرامگاهی که بیشتر ساخته‌شده، بیشتر است. در طول ساقه حرف‌های کشیده‌ای چون الف و لام و گره‌های تزئینی به گونه‌های مختلف اجرا شده و نگاره‌هایی به شکل گلابی، به زیبایی هرچه‌تمام‌تر در کنار هم به‌کار رفته است.

بر اساس کتیبه خط کوفی پیرامون برج، این برج در بین سال‌های ۴۱۷ تا ۴۲۰ هجری قمری به دستور ابو حرب بختیار بن محمد فرزند محمد بن ابراهیم، برای پدرش ساخته‌ شده است. ابو حرب با توجه به سروده منوچهری دامغانی حاجب دربار قابوس بن وشمگیر «فلک المعالی» پادشاه زیاری است که از جانب این پادشاه به حکومت دامغان رسید.

در داخل برج و بر روی گچ کتیبه‌ای به رنگ سرمه‌ای شنگرف و به خط کوفی نوشته‌شده که یکی از آیه‌های سوره مبارکه زمر است و در دوره‌های بعدی به بنا افزوده‌ شده است. با توجه به اینکه در کنار برج در گذشته مسجدی از دوران ایلخانی وجود داشته که تنها قسمتی از یک کتیبه آن باقی‌مانده است.

به‌احتمال‌ زیاد کتیبه داخل برج نیز در دوران ایلخانیان بر روی دیوار داخلی برج نوشته‌شده است. این برج در محله خوریا نزدیک مسجد جامع دامغان و در خیابان شهید مطهری (ایستگاه) واقع‌ شده است.

غار شیربند در کمرکش کوهی صخره ای با تونل های متعدد

غار شیر بند یکی از زیباترین نمونه های غارهای ایران است که در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهرستان دامغان واقع شده و برای دسترسی مناسب به این غار باید ۱۰ کیلومتر جاده قدیم آب بخشان به گردنه بشم را طی کنید تا به مزرعه خوش آب و هوای شیر بند برسید سپس ۱.۵ کیلومتر جاده ای که در قسمت شرقی مزرعه است به طرف روستای جزن ادامه داده در ادامه جاده فرعی جدید الاحداث سمت چپ خود را ۵۰۰ متر به طرف شمال بپیمائید.

دهانه غار در کمرکش کوهی صخره ای که از بستر رودخانه ۵۰ متر ارتفاع دارد واقع شده، ساختمان این غار چون در یک رشته فلات آهکی قرار گرفته است دارای سازندگیهای فوق العاده شدید است. مسیر اصلی غار به سوی شمال ۳۵۰ متر امتداد دارد اما شعبه های فرعی متعددی به صورت تنگه های کوچک و مسدود و غیر مسدود از جناح های چپ و راست قرار دارند.

زمین شناسان قدمت سنگ و ستونهای این کوه و غار را به ۱۳۶ تا ۱۹۰ میلیون سال قبل نسبت می دهند. در این غار قندیل و ستون های زیبای آهکی به رنگ و اندازه های مختلف از سقف آویزان است و دیواره های غار در اثر رسوب کربنات کلسیم محلول در آب اشکال بسیار سپید و زیبایی همانند گچ بری های کاخ ها و منازل بصورت گل کلمی و اجتماع بلورهای سوزنی شکل مناظر جالب توجه و زیبایی را بوجود آورده که از شاهکارهای آفرینش به شمار می رود.

بنای خشتی گنبد زنگوله مربوط به قرن هفتم هجری است

گنبد زنگوله بنایی خشتی در غرب شهر دامغان و در خیابان شهید فلاحی و در حال حاضر در پارک شهید ملایی واقع شده و پلان آن مستطیل شکل و دارای چهار دهانه ورودی با طاقهای ضربی است. گوشه سازیهای بنا در چهار گوشه به صورت  پتکین با خشت انجام شده و پلان داخلی بنا به شکل چلیپا بوده و حدود ۱۶ صورت قبر در آن قرار دارد. بر اساس داغی های موجود ظاهرا دارای گنبدی رفیع بوده  و بنا به روایتی مربوط به قرن هفتم هجری قمری است.

سرای رضای هم از بناهای اواخر دوره قاجاریه است که در حاشیه چهار راه بلوار دامغان قرار گرفته و به صورت دو طبقه ساخته شده که طبقه دوم دارای ستونهای گچی و سر ستون های گچبری با اشکال گل و بوته است. همچنین در منتهی الیه طبقه دوم ساختمان های مسکونی قرار گرفته است. در طبقه اول بنا شکل تیمچه را به خود می گیرد. طاق این بنا از چوب بوده که نماسازی زیبایی با آن صورت گرفته است.

آبشار نسروا را در جاده اصلی دیباج به گلوگاه پیدا خواهید کرد

آبشارهای زیبای نسروا که بخشی از هدایایی الهی به طبیعت و سرزمین کهن دامغان است در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهر دیباج واقع شده اند. مسیر مناسب برای دستیابی به آبشارها بدین گونه است که پس از طی ۹ کیلومتر از جاده اصلی دیباج به گلوگاه اولین جاده خاکی سمت راست خود را ۱۲ کیلومتر طی کرده تا به رودخانه و مزرعه سرسبزی می رسید. سپس جاده کناره رودخانه را به سمت شرق ۴ کیلومتر ادامه داده تا به انتهای جاده و به ابتدای ورودی تنگه و دره نسروا با درختان ارس و جریان زلال آب برسید سپس مسیر روح پرور تنگه و رودخانه را ۴۵ دقیقه پیاده طی می کنید.

تنگه زندان با دیواره صخره ای و آبشارک های فراوان

تنگه زندان از جمله جاذبه های بی بدیل و نمونه كوهستان شهرستان دامغان است كه در طی سال گردشگران و طبیعت دوستان فراوانی را به سوی دیدنی های بی شمار خود جذب می كند. این تنگه در ۱۷ كیلومتری شرق شهر دیباج واقع شده است و دسترسی به آن آسان است و جهت اصلی این تنگه رویایی و خیال انگیز جنوبی و شمالی و در دامنه های جنوبی كوه سترگ كهكشان واقع شده است.

 تنگه دارای دیوارهای صخره ای و سنگی مرتفعی است كه بسیار جذاب و سحر انگیز است. آب بسیار خنك و گوارایی در مسیر تنگه جریان دارد که وجود آن با فراز و نشیب تنگه زمینه ایجاد آبشاركها و آبشار زیبایی را فراهم آورده و بر جذابیت های بی شمار تنگه افزوده است.

 در بهار و تابستان مسیر تنگه و بیرون آن همه جا مشحون از علفزارهای سر سبز و گیاهان معطر و رنگا رنگ كوهستانی است كه بی تردید از دیدن آن همه تنوع و بوهای شامه نواز خیره و مسحور می شوید.

سد چند منظوره شهید شاهچراغی در ۱۲ کیلومتری شمال شهر دامغان

سد شهید شاهچراغی نیز در ۱۲ كیلومتری شمال شهر دامغان و در كنار تنگه ای موسوم به بزپل و مجاور كوه چكل شیر و برروی رودخانه چشمه علی بسته شده است. هدف از ساخت سد انتقال آب رودخانه چشمه علی برای آبیاری قسمتی از اراضی دشت جنوبی شهرستان و نیز كنترل و جلوگیری سیلاب های شمالی و در آینده برای تامین كمبود آب آشامیدنی دامغان بوده است.

 این سد چند منظوره علاوه بر ویژگیهای بالا، آب مورد احتیاج زراعی حدود یک هزار و ۵۰۰ هكتار از اراضی دشت را كه از نظر كشاورزی فوق العاده مستعد و حاصل خیز هستند را نیز تامین می کند. این سد از نوع شنی با هسته رسی است كه ارتفاع آن از كف رودخانه ۵۷ متر و ظرفیت آبگیری آن ۴۰ میلیون متر مكعب است. طول تاج آن ۲۲۷ متر و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۵۰۰ متر و طول مسیر آب پشت سد حدود ۶ كیلومتر است این منطقه اوقات فرح بخشی را برای گردشگران مهیا می سازد.    

كویر رملی دریایی انباشته از شن های نرم زرد و نارنجی رنگ

كویر رملی (شن های روان) از حاشیه های جنوبی شهرستان دامغان شروع می شود و تا روستای یزدان آباد در ۷۵ كیلومتری شهر دامغان ادامه پیدا می کند. این منطقه کویری با پوشش گیاهی تنك غالبا در محاصره شن های روان است و هر چه جلوتر بروید بویژه از روستاهای حسن آباد، امروان و خورزان به بعد شن های روان شدت می یابند و كویر رملی صورت خود را نمایان تر می سازد.

مقدار گیاهان به شدت كاهش یافته و خاك زمین بیشتر نرم، خشك و بی بر می شود. در كویر رملی دامغان انبوه شن بیشتر از هر چیز دیگر به چشم می خورد خاكی زرد رنگ و متمایل به خاكستری و هر از گاهی چند بوته نازك كوچك و درختچه طاق و گز كه در مبارزه هستی مشاهده می شود.

 بادها این شنهای آجری رنگ و زرد تیره را بصورت تپه در می آورد و این تپه ها با هر طوفانی جای خود را تغییر می دهند. تپه های شنی در نور صبحگاهی و غروب با بر آمدگی های متناسب شبیهای خود حالتی زیبا و مسحور كننده به چشم گردشگر می دهد.

 در واقع كویر رملی دریایی انباشته از شن های نرم زرد و نارنجی رنگ است كه موقع طوفان این دریای شن به حركت در آمده و مثل دریا موج می زند و با موج های عمیق خود همه جا را می پوشاند. منطقه كویر رملی دامغان هر چند اثری فقیرانه در بیننده برجای می گذارد اما رهاورد مشاهده آن فقر ،صبر و حوصله و بردباری و مبارزه برای ادامه هستی است كه در جان ودل دوستدار طبیعت می نشاند و او را با نگرشی  عاشقانه و صبورانه تر در مقابل ناملایمات به زندگی امیدوار می سازد.

مسجد تاریخانه از مهمترین بناهای بازمانده از قرون اولیه اسلامی ایران

مسجد تاریخانه دامغان یکی از مهمترین بناهای بازمانده از قرون اولیه اسلامی در کشور است و بنا به نوشته بعضی از کتب در زمان جلوس اولین خلیفه عباسی (سفاح) درسال ۱۳۲ هجری قمری و سلطنت هارون الرشید ۱۷۰ هجری قمری ساخته شده است.

نام مسجد از دو واژه تاری و خانه تشکیل شده است که تاری لفظ ترکی و به معنای خداست. خدای خانه از اولین نمونه های مساجدی است که در آن مناره نیز یکی از عناصر تشکیل دهنده است. پلان این مسجد عبارتست از یک حیاط مربع شکل در سمت قبله یک تالار ستون دار و در سه سمت دیگر یک ردیف رواق ساخته شده است.

 تالار ستون دار آن در حال حاضر دارای هفت ناو طولی و سه ناو عرضی است و ناو وسطی آن عریض تر و رفیع تر از ناوهای طرفین است و شامل محراب بوده و عده ای سبک معماری مسجد را عربی می دانند و ساخت آن را مشابه مسجد مدینه عنوان کرده اند اما آثار به جای مانده از ستون های یک کاخ ساسانی در نزدیکی دامغان شباهت بسیار زیادی با ستونهای مسجد تاریخانه دارد.

آندره گدار باستان شناس فرانسوی ضمن ارائه رساله ای مفصل سبک معماری مسجد تاریخانه را صد درصد ساسانی می داند و متذکر می شود که در ساخت مسجد تاریخانه تمام اشکال معماری ایرانی خالص است و حتی در بکار بردن مصالح، همان مصالح بکار رفته در معماری ساسانی یعنی آجر و خشت و گچ و چوب استفاده شده، بدین ترتیب که از آجر برای ساخت قوس ها و ستونها و از خشت برای ساخت دیگر قسمت های مسجد استفاده شده و همچنین برای ساخت قوس های بی نظیر طاق ها، چوب برای استحکام و گچ برای اندود سطوح مختلف بکار رفته است.

قوس های بکار رفته در تاریخانه گهواره ای یا آهنگ بوده که این کار در ایران تازگی نداشته و در هفت تپه شوش نیز دیده شده و استفاده از قوس های جناغی در سمت رو به حیاط، همچنین گنبدهایی که بر روی ستون ها زده شده هیچ تناسبی با اصل بنای مسجد نداشته و مربوط به دوران بعد است. این مسجد در گذشته دارای الحاقاتی بوده که اکنون از بین رفته است و صحن مرکزی تنها با ماده ای آهکی یا گچی پوشیده شده است.

مناره مسجد تاریخانه مستقیم از روی زمین با محیط دایره ای و بدون سکو ساخته شده

مناره اولیه مسجد تاریخانه در داخل مسجد بوده که تخریب و در ساخت آن از خشت استفاده شده بود و پلان آن با توجه به نقشه آندره گدار مربع شکل بوده است. مناره کنونی مسجد تاریخانه جنب مسجد بنا شده و مانند برخی دیگر از ابنیه استان سمنان به دستور ابو حرب بختیار بن محمد حاکم ایالت قومس در دوران غزنویان ساخته شده است. این مناره سکو ندارد و مستقیما از روی زمین و با محیط دایره ایجاد و هر چه به ارتفاع مناره اضافه شود از قطر آن کاسته می شود.

مناره دارای ۲۶ متر ارتفاع و ۸۶ پله است و در ناحیه میانی آن کتیبه ای به خط کوفی نگاشته شده که برروی آن نام بانی مناره بدین شرح بیان شده: «بسم الله الرحمن الرحیم امر به بنای هذاامناره الحاجب الجلیل ابوحرب بختیاربن محمد فی ولایه الامیر السید اللجل فلک المعالی» این بنا در جنوب شهرستان دامغان و در خیابان ایستگاه راه آهن قرار دارد.

در صحن امامزاده و در مجاورت آن یک بنای چهار ضلعی آجری وجود دارد که ارتفاع آن ۱۲ متر بوده و دارای گنبدی مدور کوچک و آجری است و به عنوان مقبره شاهرخ تیموری معروف است. اما عده ای معتقدند که این بنا در گذشته خانقاه بوده است. بر بالای در جنوبی این مقبره عبارت ذیل با خط ثلث برروی کاشی نقش شده است: «بناء هذا العماره فی ایام دوله السلطان الاعظم شاهرخ بهادر خلد الله ملکه»

گنبد چهل دختران با معماری منحصر به فرد از ابنیه دوره سلجوقیان

گنبد چهل دختران از ابنیه دوره سلجوقی بشمار می آید و در سال ۴۴۶ هجری به دستور ابوشجاع موسوم به اسفار بکی بن اصفهانی از آجر ساخته شده است. محیط خارجی این برج ۲۳ متر و قطر داخلی آن ۵.۵ متر و حدود ۱۵ متر ارتفاع دارد و در بالای آن نزدیک به گنبد، کتیبه ای به خط کوفی با تزئینات زیبای آجر و قطار بندیهای جالب مشاهده می شود که از اول آن «امر ببناء هذالقبه الامیر الجلیل ابوشجاع اسفها ۰۰۰ » و در قسمت آخر آن «ثلثمائه» خوانده شده است.

بالای درب چوبی این برج که اخیرا ساخته و نصب شده و از طرف جنوب شرقی باز می شود، کتیبه دیگری به خط کوفی وجود دارد. دکتر ج. کریستی ویلسون در کتاب تاریخ صنایع ایران می نویسد: «علاوه بر برج مقبره ای که در دامغان به پیر علمدار معروف است و در فصل گذشته مسطور گردیده، مقبره شبیه آن در همان شهر موجود است که چهل دختران نامیده می شود و تاریخ ۴۴۶ هجری ( ۱۰۵۳ میلادی) است اگر چه این دو برج از حیث شکل شبیه هم هستند و هر دو سقف مخروطی پیازی شکل دارند ولی آجرهای چهل دختران بهتر و قشنگتر از آجرهای پیر علمدار است نکته قابل توجه در تزئین برج چهل دختران وجود یک سلسله سواستیکا است. برج مقبره ای چنان گرد و مخروطی بالا رفته است که گویی قالب ریخته اند. در داخل گنبد قبری ساده و گچی به ابعاد ۷۴×۲۱۶ و ارتفاع ۳۰ سانتی متر بدون هیچگونه تزئین و سنگ نبشته ای وجود دارد که بین این قبر ساده با گنبد عالی آن هیچ تناسبی وجود ندارد داخل برج نیز با گچ سفید شده است. کف مقبره حدود ۷۵ سانتی متر از صحن مجاور بلندتر است و با یک پله که در مدخل آن قرار داردبا محوطه اطراف امامزاده ارتباط پیدا می کند فاصله برج تا بقعه ۲۷۵ سانتی متر است.»

گرد کوه (دژ حسن صباح)، حصاری دیدنی و قدیمی از ایران باستان

ایران سرزمین  پهناوری است و همیشه پل ارتباطی بین شرق و غرب بوده و مورد تاخت و تاز قبایل و فرهنگ های مختلف بوده است، پادشاهان و حاکمان ایران سعی بر آن داشتند تا محلی را برای سکونت انتخاب کنند که از گزند حوادث و تاخت و تازها در امان باشند چنانکه کمتر شهری را در ایران سراغ داریم که استحکامات نداشته باشد و بیشتر این استحکامات به صورت دژ در بلندای شهرها قرار می دادند و خانه ها و محل های عمومی بازار، حمام و غیره در اطراف آن ساخته شده است و دور آن حصار یا برج هایی از فواصل مختلف احاطه می کرد و در بیرون حصار خندق قرار داشته و بعد از خندق باغها و کشتزارها آسیابها و بعضی از ده نشینان باز دور این قسمت نیز بارویی (دیوار) می کشیدند.

غیر از این استحکامات نظامی و زندان و انبار و غیره نیز ساخته می شد که بنام دژ یا قلعه معروف است. این نوع دژها و استحکامات را در سرزمین ایران می توان به دو دسته تقسیم کرد یکی دژ های جلگه ای و دیگری دژ های کوهستانی که دژ های جلگه ای به شکل مربع یا مستطیل و چهار کنج آن چهار برج مدور ساخته می شده و دژ های کوهستانی که بر بالای کوههای مرتفع بنا شده اند که محکمترین نوع دژ است و از جمله این دژ ها  گردکوه را می توان نام برد که در ذیل به طور مشروح توضیح داده خواهد شد.

نمای خارجی دژ گردکوه در اطراف پایه کوهی که دژ بر آن بنا شده مسکونی بوده و شاید بعضی از ارباب و حرف دژنشینان در این قسمت زندگی می کردند. این محوطه دارای حصاری بوده به طول یک فرسخ که هنوز هم آثار آن بر جاست و در خارج این حصار خندقی حفر کرده بودند. بنای داخلی این دژ کوهستانی دارای اطاق های متعدد و انبارهای برای ذخیره خوار و بار و اسلحه بنا شده است.

از لحاظ آب رسانی به قلعه یا همان دژ گردکوه توسط جوی بوده که از چشمه فیخار آب را با ظرافت خاصی به بالای کوه هدایت می کردند. یکی از راههای زود تسلیم شدن در برابر دشمن بستن همین آب یا نرسیدن مواد غذایی به دژ نشینان در هنگام جنگ بوده است. به همین خاطر در گردکوه آب انباری حفر کردند که عظیم ترین آب انبارهایی است که در دژهای کوهستانی ساخته شده است.

سلاحهای دژنشینان تیر و کمان و انواع آنها منجنیق و عراده بوده است. چاهایی نیز حفر می کردند بیشتر جهت انبار و مرکز دخیره غلات بوده و بعضی از مواقع به عنوان چاه آب از آن استفاده می کردند. در کردکوه در دل سنگ آخورهایی جهت غذا و آب دادن به چارپایان درست کرده بودند.

تاریخچه گردکوه همین بس که در شاهنامه از آن ذکر شده است که نوشتند اسفندیار پسرش را بر سر حکومت در گرد کوه زندانی می کند در گرد کوه فرق های زیادی حکومت می کردند که می توان از آن از حسن صباح، فرقه اسماعیلیه و باطنیون را نام برد.

رسومات روستای تویه دیار دامغان در ایام نوروز

دهیار روستای تویه رودبار دامغان درباره آداب و سنن مردم این روستا در استقبال از عید نوروز به خبرنگار مهر گفت: مردم روستای تویه رودبار هرساله با فرار رسیدن سال نو و عید نوروز با برگزاری آئین سنتی حلوا پزان با قدمت چند صد ساله و  اجرای مراسم نوروزخوانی و پخت انواع غذاهای سنتی و توزیع آن بین ساکنین روستا به استقبال بهار می روند.

فرح ناصری افزود: برگزاری مسابقات محلی، اجرای موسیقی محلی و برپایی نمایشگاه صنایع دستی و منسوجات محلی ساکنین روستا از دیگر برنامه های این آئین است.

وی با اشاره به اینکه با هماهنگی میراث فرهنگی دامغان درصدد ثبت این آئین هستیم خاطر نشان کرد: همزمان با فرارسیدن سال جدید پخت حلوا، نان سنتی، دادچه، فتیر و گولاچ دربین ساکنین روستای تویه رودبار مرسوم است و هرساله مردم این روستا با برپایی این آئین به استقبال بهار می روند.

روستای تویه رودبار با داشتن حدود ۱۲۰ خانوار در ۵۵ كیلومتری شمال دامغان واقع شده است.

دامغانی ها و برگزاری مراسم عیدانه از پختن سمنو تا دید و بازدیدها

کارشناس افتخاری و کهن کار اداره ثبت اسناد و املاک دامغان و اداره اوقاف و امورخیریه که ۴۶ سال دراین بخش کار کارشناسی انجام داده است و در املاک ثبتی و وقفی روستاهای فیروزآباد، مهرآباد، صیدآباد و سراوری جنوبی و شمالی تا منبع آب دامغان اطلاعات کامل ثبتی و وقفی دارد درخصوص آداب و رسوم مردم دامغان درسالهای دور دراستقبال از عید نوروز و بهار می گوید.

سید حسن ترابی ۷۰ ساله می گوید: در ۴۰ ساله گذشته قبل از تحویل سال نو تمامی اعضای خانواده باید به حمام خزینه و عمومی می رفتند و پاکیزه سر سفره هفت سین می نشستند و هیچ یک از اعضای خانواده حق نرفتن به حمام را نداشت و همه ملزم به رعایت این مورد بودند.

وی ادامه داد: پخت کلوچه، تفتان و لاب لو و حلوا قبیده ترکیبی از شیره انگور و آرد از محصولات غذایی بود در آن روزگاران خانواده های دامغانی درست می کردند و سر سفره می گذاشتند و از مهمانان پذیرایی می کردند.

این کارشناس تصریح کرد: درآن سالها سوهان، سماور زغالی، سرکه، سنجد، سکه و قرآن تشکیل دهنده سفره هفت سین دامغانی ها بود و درایام نوروز هرخانواده دامغانی نسبت به درآمدش به کوچکترها سکه ۱۰ شاهی، پول کاغذی یک تومانی، پول کاغذی ۵ تومانی محمدرضا شاهی عیدی می دادند.

این پیرمرد ۷۰ ساله درباره آداب عید نوروز دامغانی ها عنوان کرد: در زمانهای قدیم در  ۳ روز اول عید تمامی خانواده ها مقید بودند به منزل هم بروند و عید را تبریک بگویند، مردها بصورت دست جمعی در سه روز اول عید و بعد زنها بصورت دست جمعی به دید و بازدید هم می رفتند و سال نو را تبریک می گفتند، تمامی خانواده های دامغانی که در شهرهای بزرگ سکونت داشتند در شب عید خود را به دامغان می رساندند تا در کنار خانواده شان باشند.

نزاع و دعواهای خانوادگی در ایام عید با وساطت بزرگان خانواده مرتفع می شد

ترابی تاکید کرد: یکی از خصوصیات بارز و ارزشی این ایام این بود که اگر دربین خانواده هایی دودستگی و نزاع و یا خدای ناکرده قهری صورت می گرفت در ایام نوروز با وساطت بزرگان خانواده ها صلح و دوستی برقرار می شد.

وی اذعان داشت: از مهمترین میوه شب های عید آن سالها انار چال کرده بود و خانواده های بی بضاعت توان خرید سیب و پرتغال را نداشتند و خرید این دومیوه فقط برای خانواده های اعیانی بود.

در خصوص آداب و سنن مردم شهر امیریه بویژه روستای امروان پای سخنان نوروز علی آخوندی از پیرمردان ۷۰ ساله امروانی نشستیم.

وی در خصوص آداب مردم این روستا در استقبال از بهار ابراز داشت: ۵۰ سال قبل در روستای امروان پخت سمنو، نان خشکو، سوهان، سنگ شکنو، دو جور نان داچه ای برای مهمانان و بچه ها، حلوا برنجی، حلوا برشی و حلوا سنگ شکنو در ایام نوروز در بین خانواده های روستا رسم بود و جلوی مهمان گذاشته می شد.

آخوندی اظهار داشت: در آن زمانها هرسال قبل از آغاز سال نو یک نفر از اعضای  خانواده شگون می شد و قبل از تحویل سال نو جلوی درب منزل با یک پارچه آب می ایستاد و هنگام تحویل سال با ریختن آب وارد منزل می شد. سرکه، سنجد، سماق، سیر، سرماست، سبزه جو یا گندم و عدس و سکه ۵ شاهی نماد سفر هفت سین هر خانواده امروانی در ۵۰ سال قبل بوده است.

وقتی هنوز برق نبود چهارشنبه سوری آتش زدن هیزم ها جلوه ای زیبا پدید می آورد

علی ناظمی پیرمرد ۷۲ ساله دامغانی و بازنشسته وزارت خانه های دارایی و نیرو درباره آداب و سنن شهروندان دامغانی در ایام نوروز گفت: در آن سالهای دور شهرستان دامغان برق نبود و در شبهای چهارشنبه سوری هیزم در گوشه گوشه محله مان جمع کرده و آتش می زدیم که درتاریکی شب می درخشید و جلوه خوبی داشت و شادابی بالایی برای خانواده ها بوجود می آورد.

وی افزود: ۵۰ سال قبل شهرستان دامغان از پنج محله به نامهای خوریا، محله شاه، معصوم زاده، بالامحله و قلعه تشکیل شده بود.

ناظمی خاطر نشان کرد: در اولین روز عید تخم مرغهای پخته شده که توسط گیاهی به نام روناس، قرمز رنگ می شد توسط بزرگترهای فامیل به کوچکترها به عنوان عیدی داده می شد و خانواده هایی که وضع مالی مناسبتری داشتند، اسکناس پنج ریالی به کوچکترها به عنوان عیدی می دادند.

وی با اشاره به اینکه در آن روزها دامغانی ها با پخت شیرینی دو آتشه، قتاب، باقلوا و حلوای سنگ شکنو به استقبال عیدنوروز می رفتند تصریح کرد: یکی از سنتهای قشنگ آن دوران اکثر دامغانی ها هنگام تحویل سال نو در مسجد جامع شهر تجمع کرده و پس از تحویل سال دو رکعت نمازشکرانه بجای می آوردند و در هنگام تحویل سال کوچکترهای خانواده با لباس نو و شیک به دیدار بزرگترها می رفتند.

این پیرمرد ۷۲ ساله در پایان عنوان کرد: میوه پذیرایی شبهای سال نو دامغانی ها درآن زمانها انار چال شده و انگور شصت عروسان بود چون انگور به خاطر مقاومت پوستش تا بهار سالم می ماند و مورد استفاده قرار می گرفت.

از سفید کاری با گِل تا شب عرفه و تخم مرغ عیدی دادن به داماد در کلاته رودبار

عباسعلی بنائیان سفید دارای ۶۲ سال سن از کشاورزان و دامداران با سابقه عشایر شهرکلاته رودبار از سنن مردم شهر کلاته رودبار در استقبال از عید نوروز ابراز داشت: در سالهای دور چند روز مانده به عید نوروز تمامی خانواده های کلاته رودباری خانه تکانی می کردند و به شستشوی فرش و لوازم منزل می پرداختند و دیوارهای منازلی که گلی بود توسط گل سینگل لکه گیری می شد و با گلی که سفید بود آن دیوار سفید کاری می شد.

وی با بیان این مطلب که  تمامی ساکنین روستا در چهارشنبه آخرسال به منظور گرامیداشت این روز جلوی درب ورودی خانه ها پنبه را با روغن مخلوط می کردند و آتش می زدند اذعان داشت: زنان روستا دو روز مانده به عید نوروز نان دادیشه، نان کاک و نان زنجفیلی و سرقلبیلی که با آرد، روغن کره و مغز گردو تهیه می شد برای سفره عید و پذیرایی از میهمانان درست می کردند و همچنین به نیت اموات در جمعه آخرسال گولاچ درست می کردند و سرمزار تقسیم کردند.

بنائیان سفید با یادآوری این مطلب که در شهر کلاته رودبار که آنوقتها روستا بود، شب عید به نام شب عرفه معروف بود ابراز داشت: در این شب برنج درست می کردند و باسلام و صلوات برای نفر خانواده ای که تازه داماد شده بود این برنج را به عنوان عیدانه می بردند و اقوام به تازه داماد تخم مرغ قرمز عیدی می دادند.

پیرمرد ۶۲ ساله کلاته رودباری اظهار داشت: تخم مرغ بازی از بازیهای رایج آن زمان در شهر کلاته رودبار بود که در میدان گاه روستا انجام می شد و بازی توپ گل از بازیهای مهیج این شهر بود که دربین جوانان رواج داشت.

بنائیان سفید توضیح داد: در روزچهارم عید نوروز پیرزنهای شهرکلاته رودبار برسر مزار اموات روستا حاضر می شوند و عید نوروز رسما درشهرکلاته رودبار به پایان می رسد و در روز ۱۳ به در تمامی ساکنین شهرکلاته رودبار در تفریح و استراحت کردن به منطقه خوش آب و هوای پیرخوشتر می روند که سالیان سال این منطقه تفرجگاه مردم این شهر در ۱۳ به در بوده است.

 وی در پایان یادآور شد: درآن سالها دراین منطقه خانمها بازی کبود کبودی می کردند و برروی درختان تاب می انداختند و عروس خانمهای جدید را تاب می دادند و بعضا آنها را می زدند تا نام شوهرشان را بگویند.

در حال حاضر گارگاه گلیم بافی و معرق، قلم کار، سفال گری در این شهرستان مشغول به فعالیت است ودر این زمینه هنرجویان زیادی آموزش دیده و یا در حال آموزش هستند.

محمد آخوندی