خشکسالی و قهر طبیعت/ زنگ خطر برای تالاب‌ها و رودخانه‌های خوزستان

این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده کم آبی و مدیریت بحران آب در استانهای کشور» منتشر شده است. دومین «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است. نخستین پرونده ویژه استان ها با عنوان«پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» را می توانید در اینجا بخوانید.

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: خشکسالی یک پدیده طبیعی و تکرار شونده اقلیمی بوده و وقوع این پدیده در تمام نقاط جهان روی می‌دهد. البته ویژگی‌های آن از نقطه‌ای به نقطه دیگر کاملا متغیر و متمایز است. بنابراین ارائه یک تعریف واحد برای خشکسالی بسیار مشکل می‌شود چرا که با توجه به تفاوت‌های اقلیمی، نیازها و نظام‌های موجود و راهبردهای اتخاذشده در نقاط مختلف می‌توان تعاریف متفاوتی از پدیده خشکسالی ارائه کرد.

خشکسالی نمونه‌های مختلفی از جمله کشاورزی، اقلیمی، اقتصادی ـ اجتماعی و هیدرولوژیکی دارد. معمولا وقتی خشکسالی بروز می‌کند بخش کشاورزی به دلیل وابستگی عمیق به میزان رطوبت خاک اولین بخشی خواهد بود که اثرات خشکسالی را حس می‌کند.

خشکسالی های اخیر در خوزستان که باعث صدمه وارد کردن جدی به رودخانه ها و تالاب های استان شده است، نه تنها کشاورزی و زندگی عادی مردم استان را با تنگنا مواجه کرده که باعث بروز پدیده مخرب گرد و غبار شدید در استان شده است. این وضع در برخی روزها حتی تردد معمولی در معابر استان را با مشکل مواجه می کند و این بی شک ناشی از قهر طبیعت به علت انجام سیاست های غلط برخی مسئولان در مدیریت ناصحیح آب های کشور به خصوص خوزستان است.

مدیرکل محیط‌زیست خوزستان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: در استان خوزستان چهار تالاب اصلی داریم که تالاب هورالعظیم، شادگان، بامدژ و میانگران نام دارند.

 احمدرضا لاهیجان زاده اضافه کرد: تعدادی هم تالاب‌های کوچک داریم که به‌صورت فصلی کارکرد دارند. یکی از این تالاب‌های فصلی، بندون در ایذه و دیگر تالاب‌ها در نقاط مختلف استان است.

خطر جدی برای حیات تالاب شادگان

وی عنوان کرد: در این بین، تالاب بین‌المللی شادگان در بین سایر تالاب‌ها هنوز از وضعیت مطلوب‌تر و مناسب‌تری برخوردار است که البته خشکسالی آبی ۹۴ ـ ۹۳ و کاهش چشمگیر آورد رودخانه مارون ـ جراحی می‌تواند یک خطر جدی برای حیات این تالاب باشد.

مدیرکل محیط‌زیست خوزستان بیان کرد: تالاب هورالعظیم حدود ۴۰۰ تا ۴۵۰ هزار هکتار مساحت دارد و نزدیک به ۱۳۰ هزار هکتار یعنی حدود یک‌سوم مساحت تالاب در خاک ایرانی و دوسوم آن در خاک عراق قرار دارد. در زمان دولت صدام از سال ۱۹۹۱ تا سال ۲۰۰۲ اقدامات گسترده‌ای توسط این دولت در جهت خشکاندن کل تالاب‌های موسوم به بین‌النهرین که حدود یک‌میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار مساحت آنها در جنوب عراق بوده و هورالعظیم هم که بخشی از این تالاب‌ها محسوب می‌شد، صورت گرفت.

لاهیجان زاده ادامه داد: از این اقدامات دولت صدام به‌عنوان فاجعه زیست‌محیطی و یکی از جنایت‌های بزرگ صدام علیه بشریت باید یاد کرد که باعث شد بیش از ۷۰ درصد این تالاب‌ها کاملا خشک‌شده و یکی از دلایل اصلی پدیده ریزگرد که از سال دو هزار و چهار میلادی گریبان گیر استان خوزستان شده ناشی از خشکاندن این تالاب‌ها است.

وی تصریح کرد: در این بین، دولت صدام بخش عراقی هورالعظیم را با احداث کانال و دیگر اقدامات فیزیکی به‌صورت عمده‌ای از بین برد که در این چند سال اخیر دولت وقت عراق در تلاش است تا بخشی از این تالاب‌ها را احیا کند.

کاهش فراوان میزان ورودی آب به تالاب هورالعظیم

مدیرکل محیط‌زیست خوزستان یادآور شد: در بخش ایرانی تالاب به دلیل کاهش چشمگیر آورد رودخانه کرخه خصوصا برداشت‌های بی‌رویه در استان‌های سرشاخه کرخه، خشکسالی‌های پیاپی و برداشت بیش از ظرفیت توان حوزه آبریز چه در بالادست سد کرخه و چه در پایین‌دست این سد باعث شده که میزان ورودی به هورالعظیم که می‌بایست حداقل ۲۵ مترمکعب بر ثانیه باشد به کمتر از پنج‌متر مکعب در ثانیه کاهش یابد.

لاهیجان زاده اضافه کرد: از طرفی یک سری فعالیت‌های نفتی در نیمه دوم دهه ۸۰ شمسی باعث شد که حوضچه‌های شماره، سه، چهار و پنج هورالعظیم نتواند به‌خوبی آبگیری کند. در حال حاضر با پیگیری‌های بسیار زیاد محیط‌زیست استان، حمایت همه‌جانبه استانداری و تغییر رویکرد وزارت نفت در یک سال اخیر نسبت به فعالیت‌های خود در هورالعظیم موانع آبگیری تالاب از حوضچه‌های فوق برطرف شده و از اول دی‌ماه سال گذشته آبگیری آنها آغازشده است.

وی تأکید کرد: تاکنون نزدیک به دو هزار هکتار از حوضچه شماره سه، و حدود پنج‌تا هشت هزار هکتار از حوضچه‌های شماره چهار و پنج به زیر آب رفته است. تالاب بامدژ تقریبا در شمال شرق اهواز به فاصله ۳۰ کیلومتری از این شهر قرار گرفته و یکی از تالاب‌های مهم و با ارزش استان به‌ویژه در حوزه شهرستان اهواز تلقی می‌شود.

مدیرکل محیط‌زیست خوزستان گفت: مساحت این تالاب در شرایط مناسب پرآبی و بارندگی‌های خوب و تا حدود ۲۰ سال پیش نزدیک به چهار هزار هکتار بوده که در شرایط حاضر به دلیل برخی اقداماتی که در حومه این تالاب صورت گرفته و همچنین کاهش بارندگی به نزدیک به دو هزار هکتار کاهش‌یافته است.

لاهیجان زاده بیان کرد: یکی از دلایل اصلی خشک شدن بخش زیادی از تالاب بامدژ مربوط به احداث یک زهکش بزرگ در حاشیه تالاب و همچنین انحراف مسیر تامین حق آبه تالاب از رودخانه شاوور در طی ۲۰ سال گذشته بوده که باعث شد تا تأمین آب اصلی این تالاب حذف شود.

برنامه‌ریزی برای احیای تالاب بامدژ

وی عنوان کرد: همچنین احداث خاک‌ریزهایی به‌منظور جلوگیری از ورود سیلاب‌های دز و شاوور باعث شده که حتی در مواقع سیلابی نیز آب این تالاب تأمین نشود. اما ذکر این نکته حائز اهمیت است که با استفاده از ایستگاه پمپاژ شاوور و همچنین حذف و اصلاح زهکش معروف خارو و با اقدامات ساماندهی منطقه می‌توان به‌راحتی شرایط احیای این تالاب را ظرف سه سال تا حداکثر پنج سال به وجود آورد.

مدیرکل محیط‌زیست خوزستان ادامه داد: تالاب میانگران یکی از مهم‌ترین تالاب‌های استان خوزستان بوده که در حاشیه جنوبی زاگرس و در کنار شهر ایذه قرار گرفته است. مساحت این تالاب می‌تواند تا چهار هزار هکتار باشد اما به دلیل کاهش بارندگی و همچنین برخی اقدامات عمرانی که منجر به کاهش ورود روان آب‌های منطقه به داخل آن شده در نهایت مساحت تالاب نیز کاهش پیدا کرده است. این کاهش منجر به افزایش کشاورزی در حاشیه و بستر تالاب شده است.

لاهیجان زاده تصریح کرد: یکی از عوارض تهدیدکننده کیفیت تالاب میانگران ورود بخشی از فاضلاب انسانی شهر ایذه به تالاب بوده که سال‌های مدیدی وارد تالاب شده و سبب آلودگی آن شده است. همچنین در تابستان‌ها بوی تعفن در محیط تالاب و اطراف آن پخش می‌شود.

وی در پاسخ به این سؤال که آینده خوزستان با ادامه این شرایط چگونه خواهد بود، گفت: شرایط هم‌اکنون خیلی خوب در حال پیشروی بوده و توجه‌ها نیز به تالاب‌های استان بیشتر شده است. به دستور استاندار کارگروهی تحت عنوان احیای تالاب‌ها و سواحل در خوزستان تشکیل‌شده که این کارگروه جلسات و تصمیمات خوبی داشته است.

لزوم پرداخت غرامت به کشاورزان خسارت‌دیده

مدیرکل محیط‌زیست خوزستان در پایان گفت: کارهای خیلی خوبی در حال اجرا است. به‌عنوان مثال پروژه انتقال آب به تالاب شادگان و همچنین پروژه‌هایی برای احیای هورالعظیم و بام دژ در نظر گرفته‌شده است. اعتباری برای سال ۹۴ و احیای تالاب‌ها در نظر گرفته‌شده و توقف اقدامات تخریبی در مورد تالاب‌ها و اقدامات خوبی که برای احیای تالاب‌ها انجام می‌شود در واقع نویدبخش آینده روشن برای استان خواهد بود.

نائب رئیس اول کمیسیون کشاورزی مجلس در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: بحث خشکسالی بر هیچ‌کس پوشیده نیست و همه مسئولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی بر آن واقف هستند. سال گذشته خشک‌سال‌ترین سال را طی سال‌های اخیر پشت سر گذاشته و خاصه استان‌های جنوبی و جنوب غربی که نسبت به معدل کل بالای ۲۶ درصد کاهش نزولات آسمانی داشتند.

ناصر صالحی نسب اضافه کرد: ذخیره آب سدهای کارون، دز، کرخه و مارون و سایر رودخانه‌های استان نسبت به سال‌های گذشته تا حد قابل ملاحظه‌ای کاهش‌یافته که امسال برای اولین سال در طول حداقل ۱۰ سال گذشته است که وزارت نیرو اعلام می‌کند به هیچ عنوان اجازه کشت به محدوده پائین‌دست کرخه حتی با روش‌های مصرف کم آب هم داده نمی‌شود.

وی عنوان کرد: کاهش آوردهای رودخانه‌های خوزستان، مدیریت بحرانی و خشکسالی را نشان می‌دهد. کمیسیون کشاورزی مجلس در این خصوص دو جلسه را با وزیر جهاد کشاورزی و مسئولان صندوق بیمه کشاورزی داشتیم که یکی از مسائل مطرح‌شده در این جلسات و تأکید همه نمایندگان خوزستان رسیدگی به کشاورزان و پرداخت غرامت به کشاورزان خسارت‌دیده که عمده کشاورزان این استان را شامل می‌شوند، بود.

واژگون شدن قایق ابتکار از آه و نفرین مردم خوزستان بود

نائب رئیس اول کمیسیون کشاورزی مجلس تصریح کرد: امیدوارم این پیگیری‌ها نتیجه مثبتی را در پی داشته باشد. تأثیرات خشکسالی در تمام بخش‌های زراعت، نباتات، محصولات استراتژیک و سایر محصولات چه کشت‌های پاییزه و تابستانی، باغبانی، نخیلات و حتی پرورش ماهی در خوزستان مشهود است.

صالحی نسب یادآور شد: در ارتباط با تالاب‌ها باید گفت که رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست که در طول دوره‌های گذشته حدود ۱۳ سال ریاست این سازمان را بر عهده داشت شاید نادانسته و سهوا چراغ سبزی به وزارت نیرو به‌منظور اجرای برنامه‌ها و دسیسه‌هایی که علیه کشاورزی خوزستان در بحث سدسازی مفرط و غیر کارشناسی بر روی رودخانه کرخه و انتقال آب از سرشاخه‌های کارون داده است. به‌شدت در این زمینه از وی ناراضی هستیم و تا جایی رسیده که از وی به خاطر همین سیاست‌ها و برنامه‌هایی که در خوزستان اعمال کرده در کمیسیون اصل ۹۰ شکایت کرده و مستندات آن موجود است.

وی تأکید کرد: در بحث تالاب هورالعظیم شاید جلساتی که در کمیسیون کشاورزی با سازمان حفاظت محیط‌زیست یا مجمع نمایندگان استان با سازمان محیط‌زیست، سفرهای مکرر رئیس سازمان به خوزستان و پیگیری‌های استاندار و نمایندگان نتیجه‌ای حاصل شد که خود رئیس‌جمهور اعلام کردند که دولت یازدهم دولت محیط‌زیست است.

فرصت‌های شغلی از بین رفته هورالعظیم

صالحی نسب گفت: امیدواریم تالاب هورالعظیم که ۱۵۵ هزار هکتار آن سهم کشور ما بود حداقل به نصف آن برگردد. منتها این تالاب محاصره‌شده و وزارت نیرو از یک‌سو سهمیه و حق آبه آن را تأمین نکرده و مساحت تالاب هم از ۸۵۵ هزار هکتار به حدود ۲۰ هزار هکتار کاهش پیدا کرده است. با این کاهش وسعت تالاب بسیاری از فرصت‌های شغلی گاومیش داری، دامداری، صیادی، شکار پرندگان، حصیربافی و ماهیگیری مردم شریف دشت آزادگان و هویزه از بین می‌روند.

نماینده مردم دشت آزادگان و هویزه در مجلس تأکید کرد: فعالیت شرکت نفت در هورالعظیم و احداث جاده در تالاب باعث محدود کردن تالاب شده و مردم با این کارها در زمینه محیط‌زیست حاکم بر تالاب و همچنین اشتغال دچار ضرر و زیان شده است.

وی در پاسخ به این سؤال که وضعیت آینده استان با ادامه این روند خشکسالی چگونه خواهد بود، گفت: این وضعیت نمی‌تواند نوید خوبی برای مردم خوزستان و کشاورزی استان باشد. خوزستان یک استان اقتصادی بوده و ۴۰ درصد کل درآمد ناخالص کشور از این استان است. خوزستان یک استان مرزی با چندین بندر و زمین‌های مسطح کشاورزی فراوانی است.

خشکسالی هشت‌ساله در خوزستان

مدیرکل هواشناسی خوزستان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: مطالعات (spi) یک شاخص بسیار مهم در بخش خشکسالی است که نشان می‌دهد در هشت سال گذشته خشکسالی داشته‌ایم و وقتی خشکسالی و تنش آبی ایجاد می‌شود برای جبران و اصلاح آن به یک و نیم برابر فعالیت استاندارد نیاز داریم تا منابع آبی که دچار تنش شده را بهبود ببخشیم.

کوروش بهادری افزود: تنش‌های آبی در واقع کاهش سفره‌های آب زیرزمینی و تأثیرات ناشی از آن مانند بیابان‌زایی را به دنبال دارد. بنابراین باید به دنبال تغییر الگوی کشت بوده تا بتوانیم خشکسالی‌ها را در بخش کشاورزی جبران کنیم.

افزایش یک درجه دما در خوزستان

وی عنوان کرد: سال زراعی ۹۴ ـ ۹۳ تا پایان شهریورماه امسال ادامه دارد که در این سال شاهد ۳۶ درصد کاهش بارندگی نسبت به سال زراعی قبل بودیم و همه این مسائل نشان می‌دهد که منابع آبی به‌شدت کاهش‌یافته است.

مدیرکل هواشناسی خوزستان تصریح کرد: در سال زراعی ۹۴ ـ ۹۳ یک درجه افزایش دما در خوزستان داشتیم که با این وضعیت تبخیر بالا رفته و باعث کاهش منابع آبی استان می‌شود.

بهادری در پاسخ به این سؤال که راه‌حل برون‌رفت از این خشکسالی ها چیست؟ گفت: تنها راه این است که با مصرف بهینه منابع آبی موجود را حفظ کنیم. بالای ۸۰ درصد آب خوزستان صرف کشاورزی می‌شود که بخش اعظم این کشاورزی به‌صورت سنتی انجام می‌شود.

وی یادآور شد: باید الگوی کشت را در کشاورزی خوزستان اصلاح کنیم چون به‌جز استفاده از نزولات جوی که در دست است هیچ‌چیز دیگری نداریم. نگاه ما باید به الطاف الهی باشد و امیدواریم سال زراعی ۹۵ ـ ۹۴ بارش‌های بیشتری در خوزستان داشته باشد.

مدیرکل هواشناسی خوزستان در پایان در ارتباط با انتقال آب به استان‌های دیگر گفت: باید در مرحله اول نیازهای آبی استان تأمین شود آن‌وقت اگر چیزی باقی ماند می‌توانند آن را به سایر نقاط بدهند.

ساخت سد کرخه مانع ورود آب به هورالعظیم

نماینده مردم دزفول در مجلس در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: حیات طبیعی و محیطی خوزستان با رودخانه‌ها گره‌خورده و کوچک‌ترین تنشی که در آورد رودخانه‌های استان ایجاد شود تأثیرات خودش را به‌صورت مستقیم در زندگی مردم نشان می‌دهد. خشکسالی های پیاپی در کنار سیاست‌های غلط انسان ساخته مثل سدسازی‌های اشتباه باعث شده که تالاب‌های خوزستان مثل هورالعظیم خشک شود که متأسفانه با ساخت سد کرخه عملا جلوی ورود آب به تالاب گرفته‌شده و در نهایت ۹۰ درصد آن خشک شد.

عباس پاپی اضافه کرد: تالاب هورالعظیم می‌تواند میزان رطوبت بسیار بالایی را ایجاد کرده و به‌عنوان فیلتری برای گردوغبارهای خارجی باشد. ساخت سد گتوند در استان خوزستان با مطالعات غلط و واقع‌شدن کوه نمکی در بالادست جلگه خوزستان باعث شد تا تمام جلگه کشاورزی و حاصلخیز خوزستان تحت تأثیر منفی آن قرار بگیرد.

وی عنوان کرد: متأسفانه شوری آب کارون به دلیل کوه نمکی سد گتوند روز به‌روز در حال افزایش است. این نمک پشت سد وارد زمین‌های کشاورزی می‌شود و بیرون کردن آن بسیار سخت بوده و سال‌ها زمان می‌برد.

نماینده مردم دزفول در مجلس یادآور شد: ۳۲ میلیون تن نمک وارد آب کارون شده و پس از حل شدن در آب این رودخانه وارد اراضی کشاورزی شده و این اراضی برای همیشه آسیب دیده‌اند. همچنین تالاب‌ها خشک‌شده و منشا گرد و غبار شده‌اند و درنهایت اقتصاد استان را نیز تحت تأثیر قرار داده‌اند.

دست بردن در طبیعت برای ترمیم سیاست‌گذاری‌های غلط

پاپی تأکید کرد: سیاست‌گذاری‌های غلط کلان به‌عنوان مثال بحث انتقال آب باعث به وجود آمدن مشکلاتی در خوزستان شده است. در دنیا بعد از انجام آمایش سرزمینی منابع آبی را تعیین کرده و آن وقت پروژه‌های صنعتی و مشاغلی که به آب نیاز دارند را در کنار منابع آبی مستقر می‌کنند.

وی ادامه داد: متأسفانه با اتخاذ سیاست‌های خودخواهانه و غلط کارخانه فولاد که باید در هرمزگان باشد را با اعمال‌نظر و به کارگیری سیاست‌های اشتباه به استان اصفهان انتقال دادند و اکنون برای آن دچار کمبود آب هستند. همچنین جمعیت متراکم در این استان و یا کشت‌های بی‌رویه آنها از دیگر سیاست‌های غلط است.

نماینده مردم دزفول در مجلس تصریح کرد: اراضی کشاورزی استان اصفهان حدود ۴۰ هزار هکتار بود که آن را به بیش از ۲۸۰ هزار هکتار افزایش دادند. من نمی‌دانم کشت برنج یا ذرت که نیاز آبی بالایی هم دارند در استان اصفهان چه لزومی دارد.

پاپی گفت: برای ترمیم سیاست‌های غلط خودشان در طبیعت دست برده و آب را از حوزه‌ای به حوزه دیگر انتقال می‌دهند. اعمال چنین سیاست‌هایی در کشورهای در حال توسعه به‌کلی کنار گذاشته‌شده است. حفر تونل بهشت‌آباد کاری است که باعث نابودی دشت چهارمحال و بختیاری می‌شود.

وی افزود: با حفر تونل بهشت‌آباد، سفره‌های زیر زمینی هم از بین می‌رود. در واقع این تونل تمام سفره‌های زیر زمینی چهارمحال و بختیاری را دگرگون کرده و زه کشی در زیرزمین برای انتقال سفره‌های آب زیرزمینی است. در آینده نیز چون رشته‌های سفره‌های زیرزمینی آب قطع‌شده دیگر قابل پیوند و برگشت نخواهد بود.

نماینده مردم دزفول در مجلس یادآور شد: در واقع پروژه تونل بهشت‌آباد فاجعه زیست‌محیطی است که کشاورزی را نابود کرده و جمعیت را هم به‌ناچار مجبور به مهاجرت می‌کند. بعد دوباره شاهد حاشیه‌نشینی در اطراف استان اصفهان بوده و دوباره هم نیاز آب این استان بیشتر می‌شود بنابراین چنین طرحی اصلا توجیه منطقی ندارد.

تلاش فراوان خبرنگار مهر برای مصاحبه با مسئولان جهاد کشاورزی خوزستان در ارتباط با اعلام میزان خسارت کشاورزان این استان بی‌نتیجه ماند.