فرم شناسی و بایسته‌های ژانر تریلر در ادبیات داستانی

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ: ژانر تریلر چند سالی است که جایگزین آن چه به نام ادبیات پلیسی می شناختیم شده و روند ترجمه و معرفی آثار این ژانر به مخاطبان ایرانی نیز مدتی است که توسط مترجمان کشور آغاز شده است. عده ای از نویسندگان داخلی داستان پلیسی نیز به نوشتن تریلر رو آورده اند.

یکی از نویسندگانی که دغدغه و چالشی جدی برای معرفی و تبیین ویژگی های این ژانر به مخاطبان و علاقه مندان ایرانی دارد، مهرداد مراد است که پیش از این تریلر «مرا به فردا برسان» از او به چاپ رسیده است. زمان شکل گیری داستان این تریلر در سال های پیش از انقلاب است. این کتاب، اثری موفق در کارنامه نویسنده اش محسوب می شود.

مراد در گفتگوها و مصاحبه هایی که با مهر داشته، همیشه دغدغه این را داشته که مفهوم رمان پلیسی با رمان تریلر خلط نشود. به همین دلیل هم مقاله‌ای با عنوان «فرم شناسی و بایسته­ های ژانر تریلر در ادبیات داستانی» در این باره نوشته و آن را در اختیار خبرگزاری مهر قرار داد است.

مشروح متن این یادداشت در ادامه می‌آید.

از قدیم الایام، داستان سرایان برای جذب مخاطب، در قصه­ های خود، از چاشنی تعلیق و هیجان فایده می­ بردند. برای مثال، هومر[۱] در حماسه ­نگاشت معروف خود به نام اودیسه[۲] از هیولاها، طوفان ­ها، موجودات فراطبیعی و موقعیت­ های سخت و پیچیده­ ای می­ نویسد که قهرمان داستانش به نام اولیس[۳] باید با آنها دست و پنجه نرم می­­ کرد. هر چند که اودیسه یکی از قدیمی­ ترین داستان­ های غرب محسوب می­ شود اما با سبک تریلر[۴] واقع در رمان­ های امروزی ارتباط مستقیمی دارد.

با ظهور رسانه­ های چاپی، رمان ­نویسان قرن بیستم ژانرهای مختلفی را برای داستان­ های خویش خلق کردند که از میان انواع آن می توان به ژانر تریلر اشاره کرد. امروزه این گونه­ داستانی بسیار طرفدار یافته است و نویسندگانی چون جیمز پترسون[۵]، لی چایلد[۶] و دن براون[۷] با تکیه بر این ژانر، همیشه بعد از چاپ کتاب جدید خود، در صدر فهرست پر فروش­ ترین رمان­ های جهان قرار می ­گیرند. لازم به ذکر است که بسیاری از فیلم­ های پرهزینه و پربیننده هالیوود نیز با همین ژانر ساخته می­ شوند. برای آشنایی بیشتر با این گونه­ داستانی بهتر است ابتدا به توضیح آن بپردازیم.

مفهوم تریلر

در فرهنگ لغت آکسفورد، تریلر به داستان یا سناریویی اطلاق می­ شود که ماجرایی هیجان انگیز داشته باشد و معمولا با ژانر جنایی یا جاسوسی ترکیب بشود.

تریلر به داستان پلات محور جذابی اطلاق می ­شود که با شرایطی خاص، قهرمانان خود را در موقعیت­ های خطرناکی قرار می ­دهد، به نحوی که خلاصی آنها به راحتی میسر نیست. همیشه در این داستان­ ها، تبه­کاران مقابل قهرمانان قرار می­ گیرند و نبردی بین خیر و شر جریان دارد. بخشی از جذابیت این ژانر علاوه بر زیبایی خود داستان، به نوع نقل داستان از زبان راوی بستگی دارد. نویسنده باید با ایجاد شرایط بحرانی، حوادث مکرر و تعلیق­ های فراوان آن چنان طوفانی در ذهن خواننده ایجاد کند که توان از دست نهادن کتاب از او سلب شود.

در یک جمله، تریلر باید در خواننده ایجاد هیجان کند.

پیشینه ژانر تریلر

سابقه این سبک ادبی به ژانر هاردبویلد[۸] مربوط می­ شود. هاردبویلد به معنای سخت یا زیرک به نوعی داستان کارآگاهی اطلاق می ­شد که در ایالات متحده آمریکا رواج پیدا کرده بود. کارآگاه خصوصی این گونه پلیسی برای اولین بار در نقش نیک کارتر[۹] و به وسیله نویسنده­ای با نام جان کوریل[۱۰] در سال ۱۸۸۰ ظاهر شد اما قهرمان ­بازی کارآگاه دیگری با اسم ریس ویلیامز[۱۱] در سری آثار جان دیلی[۱۲] باعث شد تا این سبک جان بگیرد و ثبات پیدا کند. ریس ویلیامز کارآگاه تنومند، خشک و خشنی بود که به عنوان نماد ژانر هاردبویلد پذیرفته شد و به تبعیت از او فیلیپ مارلو [۱۳] و مایک هامر[۱۴] این گونه پلیسی را توسط خالقان خود در سراسر دنیا معرفی کردند. هر چند در این میان نمی­ توان از تلاش ­های دشیل همت[۱۵] در ارتقاء این ژانر ادبی نامی نبرد.

تکنیک اجرایی این سبک در آثار ادبی بر مبنای کنش­ های سینمایی تعبیه شده بود، صحنه­ های پرشتاب و دیالوگ ­های کوتاه. قهرمان داستان فقط زمانی از همه توان عقل خود بهره می­ برد که با دشمنش روبرو شده باشد. آنها مبارزانی خشن ­بودند که از برخورد مستقیم با تبهکاران نمی­ هراسیدند، ضرب و جرح برایشان عادی بود و از هیچ خشونتی ابا نداشتند. معمولا زنان زیبا نقشی اساسی را در این داستان­ ها بازی می­ کردند اما عشقی در میان نبود و جایی در دل قهرمان نداشتند. جنایت­ های سازمان یافته و گانگسترها یکی از ارکان اصلی داستان را تشکیل می­ دادند. نقش اول رمان­ های هاردبویلد را کارآگاهانی خصوصی به عهده می­ گرفتند که برای رسیدن به اهداف خود هیچ قانون یا خط قرمزی را رعایت نمی­ کردند. بنابراین می­ توان این سبک از داستان را زیرمجموعه رمان­ های پلیسی دانست.

موضوع و ساختار ژانر هاردبویلد تأثیر عمیقی بر داستان­ های جنایی و پلیسی نهاد و بعد از مدتی با ظهور نویسندگانی مانند جیمز الروی[۱۶] باعث به وجود آمدن ژانر تریلر به شکل امروزی گردید. البته در مورد اینکه کدام یک از این دو ژانر بر دیگری تأثیر گذاشتند، نظرات دیگری هم وجود دارد. پنک[۱۷] در کتابی با عنوان مقدمه ­ای بر داستان پلیسی، جان بوچان[۱۸] را بنیان­گذار سبک تریلر در سال ۱۹۱۵ می­داند و معتقد است که این گونه پلیسی باعث آفرینش سبک هاردبویلد شد.

تفاوت اصلی ژانر تریلر با هاردبویلد در تنوع ترکیب­ های مختلف بود. هاردبویلد فقط به داستان­ های پلیسی و کارآگاهی تعلق داشت در حالیکه تریلر انواع مختلفی را در بر می­ گرفت (تریلر پلیسی، جنایی، جاسوسی، تاریخی، حقوقی، سایبر و غیره). البته در مورد این ترکیب­ بندی دو نظر مختلف وجود دارد. بعضی معتقدند که ژانر تریلر فقط از داستان­ های پلیسی و جنایی منبعث می­ شود ولی اکثراً تأکید می ­کنند که فاصله بین داستان­ های پلیسی و تریلر با رمان­ های ریموند چندلر[۱۹] و دشیل همت از بین رفت و هم اکنون حتی رمان­ های جذاب پزشکی را نیز می­توان در زمره ژانر تریلر پنداشت.      

مشخصه­ های ژانر تریلر

رمان­ های تریلر پر از چالش ­اند، ماجراهایی هوشمندانه دارند، از ریتمی پرشتاب و تعلیقاتی مکرر پیروی می ­کنند. در این ژانر معما به گونه دیگری بیان می­ شود. عکس داستان­ های معمایی، ژانر تریلر به جای دیدگاه­ شخصی پلیس یا قهرمان داستان، وجوه مختلفی را مقابل دیدگان خواننده می­ گشاید و این کنش علاوه بر اینکه به ادامه پیرنگ داستان می­ پردازد و خطوط دیگری را نیز به آن می­ افزاید، باعث می ­شود تا با اضافه نمودن شخصیت­ های جدید به داستان، میدان عمل نویسنده آزادی بیشتری یافته و قهرمان داستان را با خطرات بزرگتری مواجه سازد.     

جیمز پترسون نویسنده رمان­ های پلیسی و جاسوسی و استاد مسلم این ژانر ادبی در مقدمه کتاب تریلرز[۲۰] می­ گوید:

ژانر تریلر همچنین به خاطر وجود ریتم تند آن شهرت دارد و این همان نیرویی است که خواننده را به همراه خود می­ کشاند. داستان­ هایی در این گونه ادبی، مسیر پرتلاطمی را طی می­ کنند که در آن قهرمان ماجرا برای رسیدن به هدف باید هزینه گزافی بپردازد. هدف شاید شخصی باشد (نجات شخصی خاص) یا جهانی (هشدار برای نجات جهان) و یا هر دو. شاید برای پرداختن به مقصود زمان کمی داشته باشد و شاید هم نه.

گاهی ممکن است از ابتدای داستان، هیجان به طور منظم بالا برود و در انتها به یک پایان انفجاری ختم شود و گاهی هم از همان آغاز، با سرعت زیاد، خواننده را با خود به دل ماجرا می برد و هرگز متوقف نمی شود.

اما نویسندگان تریلر در بهترین حالت، تحقیقات دقیقی انجام می دهند که ضمن روایت داستان علاوه بر اینکه ماجراها را واقعی جلوه می­ دهند، به اطلاعات خواننده نیز می­ افزایند.

جان گریشام[۲۱] نویسنده مشهور رمان­ های جنایی در تعریف این نوع ادبی اضافه می­ کند:

بعضی اوقات ژانر تریلر را داستان تعلی ق­دار نیز می­ نامند که در این گونه ادبی، ماجرا ریتم تندی دارد، اتفاقات اکشن به وفور واقع می­ شوند و قهرمان داستان به تنهایی پیش می­ رود. به این معنی که شخصیت داستان بدون اراده و تصمیم قبلی، درگیر ماجرا شده و بایستی به تنهایی با خطر روبرو شود و یا اینکه با یک باند مافیایی مبارزه کند. قهرمان داستان می­ تواند در نقش یک پلیس، وکیل، خبرنگار یا یک سرباز ظاهر شود و به ایفای نقش بپردازد. اما قاعدتاً نمی ­تواند از سازمان خود کمکی بطلبد.  

دیوید هنسن[۲۲] ضمن تعریف مفاهیمی از این ژانر به چهار ویژگی آن اشاره می­ کند:

چارچوب­ اصلی: تعریف تریلر به تنهایی آسان نیست زیرا این ژانر ضمن تلفیق با گونه­ های دیگر معنی پیدا می کند، مانند: ژانر تریلر پلیسی، تریلر جنایی، تریلر جاسوسی، تریلر حقوقی، تریلر تاریخی و غیره.

پیرنگ داستان: تمرکز داستان بر ماجرا و تعلیق استوار است و می ­تواند از عناصر ملی یا بین­ المللی استفاده کند. قهرمان یا ضد قهرمان رمان باید از مخاطرات ترسناکی بگذرد تا داستان را به انتها برساند. خشونت عنصر اصلی داستان به شمار می­ رود. تعلیق در خط به خط داستان موج می ­زند و هم­زمان قهرمان داستان را به همراه خواننده مبهوت می کند. بازی قدرت در متن رمان جریان دارد. شخصیت منفی داستان همواره سعی دارد تا از آن به نفع خود استفاده کند و قهرمان می­ کوشد تا او را به بن­ بست بکشاند. نبرد بین خیر و شر همیشه به سود شخصیت اصلی خاتمه پیدا می کند، هرچند گاهی باید بابت آن بهای گزافی بپردازد. (یکی از عزیزانش بمیرد)

ریتم داستانی: یکی از مشخصه­ های اصلی ژانر تریلر ریتم تند آن است. یک داستان تریلر حرفه ای از همان صفحات اول خواننده را با خود می برد و به عمق ماجراهای تند و پیچیده قهرمان می کشاند. حتی بعضی اوقات خواننده جذب عادات غیراخلاقی شخصیت­ های داستان می ­شود.

شخصیت­ داستان: کاراکترهای اصلی داستان معمولا افراد پرتوانی هستند که نه در چارچوب مقررات سازمانی بلکه بر مبنای آرمان­ های اخلاقی و شخصی خود عمل می­ کنند. آنها در دنیای پر از تزویر و خیانت تنها هستند و نمی­ دانند به چه کسی باید اعتماد کنند. همین ناامنی باعث می شود تا سوالات جدیدی در ذهن آنها بروید و خط داستانی تعقیب شود. گاهی یک مأمور پلیس در جایگاه یک خیانتکار قرار می­ گیرد و از اینجای ماجرا، او باید فقط به اتکاء مهارت و هوش خود، موانع را از سر راه بردارد. گاهی هم شخصیت­ ها کاملا سفید و سیاه ا­ند و خواننده کاملا می­ داند، باید طرف چه کسی باشد.

 تفاوت سبک داستان­ های معمایی کلاسیک با تریلرهای جنایی و پلیسی

 تودورف[۲۳] با نگارش مقاله ای با عنوان نوع ­شناسی داستان­ های پلیسی در مورد سبک تریلر می گوید:

خلاف رمان­ های معمایی کلاسیک، در ژانر تریلر چیزی برای حدس زدن وجود ندارد چرا که اصلا معمایی در کار نیست. با این حال نویسندگان سبک تریلر، سلایق خوانندگان را در نظر می گیرند و این کمبود را به نحوی جبران می­ کنند. برای این گونه از نویسندگان رضایت مخاطب همیشه در اولویت قرار دارد.

در نگارش رمان­ های پلیسی از دو روش کاملاً مجزا بهره برده می­ شود. این دو شیوه باعث می­ شود تا به تفاوت­ های داستان­ های معمایی کلاسیک و تریلر پی ببریم. اولین روش حس برانگیختن کنجکاوی است. روند داستان از معلول به سمت علت حرکت می­ کند. ماجرا از یک معلول خاص (جسد، قتل، معمای ویژه) شروع می­ شود و ما باید علت (متهم و انگیزه قتل) را دریابیم. این همان شیوه ا­یست که در سبک­ های معمایی کلاسیک مورد استفاده قرار می­ گیرد. اما روش دوم ایجاد تعلیق است و اینجا حرکت داستان از علت به سمت معلول آغاز می­ شود. نویسنده ابتدا علت (باند گانگستری یا شخصیت­ های منفی) را معرفی می­ کند و در ادامه، معلول (جسد، جنایت، قتل) یا اتفاقاتی که انتظار می­ رود یا انتظار نمی ­رود، جذابیتی است که نظر خواننده را تامین می­ کنند.    

این همان سبکی است که هرگز در مورد رمان­ های کلاسیک معمایی قابل تصور نخواهد بود چرا که قهرمانان (کارآگاهان و دستیارانشان) این سبک دارای مصونیت هستند و هیچ حادثه ­ای برایشان روی نخواهد داد. روش دوم فقط به ژانر تریلر تعلق دارد: هر اتفاقی امکان دارد و جان و سلامت کارآگاه همیشه در خطر است.

البته همه تعاریفی که در مورد ژانر تریلر به رشته تحریر درآمده، صرفاً جنبه ذهنی و منطقی دارند و در هیچ طبقه ­بندی ادبی خاصی نمی­ گنجند. این ژانر با توجه به ماهیت ارتجاعی خود لزومی نمی بیند تا در قالب خاصی ظاهر شود. تریلرهای معاصر حول روش معینی تعریف نمی­ شوند بلکه آنها در محیطی با شخصیت­ های خاص خود بنا می شوند. 

با توجه به تعاریف فوق، تفاوت بین داستان­ های معمایی کلاسیک و تریلر را می­ توان در چند بند خلاصه کرد:

در گونه معمايی كارآگاه می كوشد تا ثابت كند يكی از ميان چند مظنون ماجرا قاتل است و خواننده تا پايان داستان از اين راز بی خبر است اما در گونه تريلر قهرمان غالباً قاتل را می شناسد و فقط نوع دستگيری و دسترسی به شخصيت منفی مطرح است.

گونه‌های معمايی معمولاً ريتم كندی دارند اما در تريلر بايد هر لحظه منتظر يك شوك و يا اتفاق تازه بود.

در گونه معمايی كارآگاه در جستجوی حل معما و پازل است در حالی كه در گونه تريلر قهرمان در تب و تاب جنگ و مبارزه و رويارويی با شيطان‌صفتان است.

در گونه معمايی غالباً هيچ خطری متوجه كارآگاه نيست و تقريبا در بيشتر داستان‌ها حاشيه امنی دارد اما در گونه تريلر قهرمان هميشه بايد از كابوس مرگ بگريزد.

عمليات كارآگاه در گونه معمايي بيشتر بر مبنای انديشه و منطق (به قول هركول پوآرو سلول‌هاي خاكستری) است اما در گونه تريلر بيشتر بر مبنای درگيری های فيزيكي و احساسات و هيجان‌ها بيان می شود.   

سخن پایانی

ژانر تریلر موضوع خود را از میان چالش­ ها و تنش­ های اجتماعی بیرون می­ کشد تا داستانی از دلواپسی­ های ما بسازد. این داستان با تأیید وجود نیروهای شر می ­کوشد تا با نبردی تمام عیار، آن را عیان سازد و توسط نیروهای خیر از هم بپاشد. این عریان ­سازی توطئه باعث می­ شود تا قهرمان قصه با خطر مرگ مواجه باشد. خطری که نه می ­تواند از آن بگریزد و نه پنهان شود.  

کلایو کاسلر[۲۴] تریلرنویس مشهور آمریکایی در مقدمه کتاب تریلرز ۲ می­ گوید:

هرگاه به طبقه ­بندی کتاب­­ های پرفروش روز دنیا نگاهی می­ کنید، این سوال جالب در ذهن شما مطرح می ­شود. تریلر چیست؟ با کمی جستجو در میان قفسه­ های پر مراجعه به داستان­­ هایی مواجه می ­شوید که در حوزه ­هایی پر از تعلیق نگاشته شده ­اند. با نویسندگانی که تفاوتی با هم ندارند و اگر چه با زبانی ناهمگون می­ نویسند اما در نهایت یک هدف را دنبال می­ کنند.

هر کدام از این کتاب­ ها نفس را در سینه خواننده به شماره می ­اندازند، خواب را از چشمانشان می­ گیرند و آنها را وادار می­ سازند تا حتی هنگام خرید از سوپرمارکت هم مطالعه کنند و تا خوانش آخرین صفحه، آن را بر زمین نگذارند.

هم اکنون نویسندگان تریلر در سراسر دنیا با تشکیل سازمانی با عنوان ITW گرد هم آمده­ اند و با ۳۰۰۰ نویسنده عضو در ۲۸ کشور، نزدیک به سه میلیارد جلد کتاب را منتشر کرده ­اند. این سازمان هر ساله جوایزی را به بهترین تریلرنویسان جهان تخصیص می­ دهد.    

منابع:

Reflections of Society and Era in Hard-Boiled Detective Fiction, Zuzana Jalova, ۲۰۰۷

The Arvon Book of Crime and Thriller Writing, By Michelle Spring, Laurie R. King, ۲۰۱۲

John Grisham: A Critical Companion, By Mary Beth Pringle, ۱۹۹۷

An Introduction to the Detective Story, By LeRoy Panek, ۲۰۰۵

Crime Fiction, John Scaggs  , Routledge,  ۲۰۰۵

Reflections of Society and Era in Hard-Boiled Detective Fiction, Zuzana Jalova , ۲۰۰۷

The Typology of Detective Fiction ,

Thrillers , James Pattesrson , Mira , ۲۰۰۶

Thriller, clive cussler, ۲۰۰۹

Thrillers - A Guide for Readers' Advisors, Radenka Vidovic and David Hansen, ۲۰۱۰

پاورقی ها:

[۱] - Homere

[۲] - Odyssee

[۳] - Ulysse

[۴] - Thriller

[۵] - James Patterson

[۶] - Lee Child

[۷] - Dan Brown

[۸] - Hard Boiled

[۹] - Nick Carter

[۱۰] - John Coryell

[۱۱] - Race Williams

[۱۲] - John Daly

[۱۳] -Philp Marlowe

[۱۴] - Mike Hammer

[۱۵] - Dashiell Hamett

[۱۶] - James Ellroy

[۱۷] - Panek

[۱۸] - John Buchan

[۱۹] - Raymond Chandler

[۲۰] - Thrillers

[۲۱] - John Grisham

[۲۲] - David Hansen

[۲۳] - Tzvetan Todorov

[۲۴] - Clive Cussler