ایران سیاهپوش سیدالشهدا/قصه لبِ تشنه‌‌ حسین(ع) دل را «آب» می کند

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: دکمه‌های لباس مشکی پسرش را یکی‌یکی می‌بندد، دست‌هایش می‌لرزد و شاید هم‌دلش، چشم‌های پسربچه نگاه خسته و گرفته مادر را می‌پاید، به دکمه‌های آخر نرسیده اشک می‌شود و نگاه بارانی‌اش را پشت پنجره می‌برد.

صدای هیئت گوش خانه را پر می‌کند، «این بدن از کیست که سر ندارد. عزیز زهراست، کفن ندارد...»

مادر نگاه بارانی‌اش را از پشت پنجره جمع می‌کند و دوباره سروقت دکمه‌های باقی‌مانده لباس مشکی می‌رود؛ این بار دست‌هایش نمی‌لرزد، دلش آشوب است و پسرش هم می‌داند که این حال و هوای هرساله مادر  در محرم است، صبح عاشورا که می‌شود خانه‌شان حال دیگری دارد.

دکمه آخر لباس مشکی هم‌بسته می‌شود و حالا «حسینِ» کوچک مادر آماده است، مادر دیگر نه بغض دارد و نه اشک، نه دست‌هایش می‌لرزد و نه نگاهش، صدای بسته شدن در، خانه را تنها می‌گذارد، هنوز صدای هیئت می‌آید و نوحه‌خوان فریاد می‌زد: لبیک یا حسین(ع).

شهر روی نوا و نوحه و نام «حسین»

ایران اسلامی روی نوا و نوحه و نام «حسین» اوج گرفته، دور یا نزدیک فرقی ندارد، صدا خیلی خیلی زود گوش و دلت را همراه می‌کند، هیئت‌های مذهبی از اول محرم خیمه‌های عزا را به پا کرده‌اند و شب و روز شهر را شور و شعور بخشیده‌اند.

کوچه‌ها را که قدم می‌زنی از شهر و روستا تا دورترین آبادی این دیار حرف و کلام یکی است، محرم حسابش با همه آئین‌ها جداست، ایرانِ سیاه‌پوش در محرم حال و هوایش یکی است، غرب و شرق و شمال و جنوب ندارد، ترک و لر و کرد و بلوچ و ترکمن و عرب هم ندارد، اینجا همه لهجه‌ها و زبان‌ها و اقوام، حسین(ع) را صدا می‌زنند.

آیین‌های سنتی عاشورایی روایت گر عاشقانه‌ای حزن‌انگیز از مردمان ایران است، عاشقانه‌ای که گاه سرتاپای اهالی این دیار را در خاک و «گِل» فروبرده تا هر عزاداری زمزمه کند: آب حیات من است خاک سر كوى تو.

روایت این عاشقانه از روزها قبل از عاشورا شروع می‌شود، از ایامی که همه‌چیز مهیای عرض ارادتی دیگر است. خیمه‌ها در شهر پا می‌گیرد؛ دیوارها و خیابان‌ها سیاه‌پوش می‌شوند و نوحه‌های محلی تا روستاهای دورافتاده ضجه می‌زنند.

نوحه اول؛ «یل یاتار طوفاتن یاتار / یاتماز حسینین پرچمی»

گوشه حسینیه اعظم زنجان ایستاده‌اند، جمعیت هرلحظه اضافه می‌شود، هرسال دسته‌جمعی اینجا قرارشان را مدار می‌کنند، همه بچه‌های فامیل و محله...ولی امسال یک نفرشان کم است و حالا دلشان پیش همان یک نفر است.

وسط عزاداری امسال دنبال حاجت هستند و می‌دانند هیچ جا مثل اینجا نباید چشم‌به‌راه حاجت‌روا شدن ماند، دست‌هایشان را بالا می‌برند و سینه می‌زنند.

صدای نوحه‌خوان بلند می‌شود و حسینیه را به اوج می‌برد: «یل یاتار طوفاتن یاتار / یاتماز حسینین پرچمی»؛ و به‌راستی همه بادها و طوفان‌ها می‌خوابند ولی این پرچم حسین است که تا همیشه تاریخ برافراشته خواهد ماند.

عزاداری حسینیه زنجان روایتی از هشتم ماه محرم و «یوم العباس» است تا دهم و یازدهم محرم که زینبیه زنجان هم میزبان عزاداران می‌شود، اجتماعی که علاوه بر هزاران زنجانی مردم عزادار ایران اسلامی و حتی مشتاقان این مراسم را از جای‌جای جهان به این محل می‌کشاند.

 نوحه دوم؛ «برار برار زینبِ نالو میکه/ گریوه وه حال یتیمو میکه»

اینجا دامنه فلک الافلاک است، دانه‌های «گِل» روی صورت عزاداران خشک‌شده و هر بار با بارانی نَم می‌گیرند، دست‌ها که بالا می‌رود و پایین می‌آید غباری از اندوه هیئت را به اوج می‌برد و هوای غریبی مهمان شهر می‌شود.

اشک‌ها راه خود را روی صورت عزاداران پیدا می‌کنند و بی‌تاب و بیگاه راهی می‌شوند؛ نوای غریبیِ زینب این بار وِرد زبان عزاداران می‌شود: برار برار زینبِ نالو میکه/ گریوه وه حال یتیمو میکه.

اینجا کلمات سوگوارند، سوگوار یتیمی و اسیری فرزندان دردانه زهرا، و امان از دل بی‌تاب زینب کبری...امان...

لرستانی‌ها هرساله با فرارسیدن دهم محرم، با درست کردن حوضچه‌های گِل و گِل مالی کردن خود، عزادار بودن و اوج اندوه خود را برای سید و سرور شهیدان ابراز می‌کنند. آیینی که فقط در لرستان اجرا می‌شود و می‌توان آن را خاکی‌ترین آئین عاشورایی جهان دانست.

نوحه سوم؛ «ابدا والله ما ننسا حسینا»

اینجا جنوب ایران است، آبادان و خرمشهر و اهواز ندارد، جای‌جای خوزستان ایام محرم که می‌شود رنگ عزا می‌گیرد، مردم عرب‌زبان خوزستان دسته‌دسته می‌شوند و به سبک مرسوم «کربلایی» سینه می‌زنند.

پیرزنی گوشه تکیه چادر عربی‌اش را روی صورتش کشیده است، نوحه‌خوان در صدایش با فرازوفرودی خاص اندوهشان را دوچندان می‌کند تا صدای گریه، بخش زنانه را به اوج ببرد، می‌گویند مادر شهید است و هرساله همان گوشه می‌نشیند و برای قبول شدن نذرش درراه حسین(ع) دعا می‌خواند.

صدای نوحه‌خوان بلندترمی شود: «ابدا والله ما ننسا حسینا»؛ و این ماجرای دلدادگی مردمی است که فریاد می‌زنند «به خدا هیچ‌گاه حسین (ع) را فراموش نمی‌کنیم».

ثبت آئین‌هایی که بوی عشق می‌دهد

آئین‌های عاشورایی در ایران اسلامی هرکدام در نوع خود منحصربه‌فرد بوده که تاکنون تعدادی از آئین‌ها در فهرست میراث معنوی ایران نیز به ثبت رسیده است. در این میان استان مازندران با ثبت ۲۰ آئین عاشورایی در فهرست آثار ملی ناملموس و معنوی از استان‌های جلودار کشور در این زمینه است.

فرزین حق‌پرست مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی هم از ثبت ۹ آیین عاشورایی استان به‌عنوان میراث ناملموس در فهرست آثار ملی خبر داده و عزاداری تیمچه مظفریه تبریز، مشعل گردانی روستای شیشوان عجب شیر، تخته زنی روستای فیروز سالار آذرشهر، شاخسی- واخسی(شاه حسین- وای حسین) تبریز، علم‌گردانی روستای سیه سران جلفا، شبیه‌خوانی شهر بخشایش، علم بندی و الله الله حسینا و اینا شهرستان مراغه و شمع گذاری (شمع پایلاما) را ازجمله این آیین‌ها اعلام کرده است.

۱۲ آئین عاشورایی استان مرکزی نیز در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، موضوعی که مدیرکل میراث فرهنگی این استان اعلام کرده و گفته است: تعزیه سیار اراک، وفس و گرکان، تعزیه تفرش، آئین نخل گردانی شهرهای خمین، تفرش و نراق، مراسم علم‌گردانی روستاهای هزاوه و عزالدین، آئین علم بران تفرش و نخل بران منطقه ترخوران تفرش و همچنین مراسم چغچغه زنی روستای انجدان ازجمله این آئین‌ها است.

استان البرز هم ۶ آئین عاشورایی خود را ثبت ملی کرده و به گفته عبدالناصر میرچی مدیرکل میراث فرهنگی استان البرز حالا پرونده تعزیه سنتی «کلاک» کرج را برای ثبت ملی آماده می‌کند.

لرستانی‌ها هم آئین گِل‌مالی و مراسم روز عاشورای خرم‌آباد و سقاخانه‌های بروجرد را ثبت ملی کرده‌اند.

همچنین عزاداری و سوگواری هیئت‌های مذهبی در حرم‌های اهل‌بیت ازجمله حرم مطهر امام رضا(ع)، حرم مطهر حضرت معصومه(س)، حرم حضرت احمد بن موسی، حرم عبدالعظیم حسنی، مسجد مقدس جمکران و... نیز هرساله پرشور برگزار می‌شود.

علاوه بر آئین‌های عاشورایی آواهای قومی و عشایری نظیر پاوه موری(کرمانشاه)، مارضایی(دزفول)، مور (لرستان)، شروه (بوشهر)، مصیبت‌نامه آذربایجان، سرکوهی(فارس)، عباس خوانی(مازندران)، غمونه(کهگیلویه و بویراحمد)، سوگینه خراسانی، سرو و گاه گریو (بختیاری) نیز بهانه‌ای برای عرض ارادت مردم ایران اسلامی به ساحت ابا عبدالله الحسین(ع) فراهم کرده است.

در جدول زیر تعدادی از آئین‌های عاشورایی هر منطقه از ایران اسلامی  آمده است، هرچند که تنوع آئین‌ها در این بخش به وسعت همه روستاها و شهرهای کشورمان است و در اینجا جای بسیاری از آیین ها خالی است.

برخی از آئین‌های عاشورایی اقوام ایرانی

یک کارشناس مردم‌شناسی در گفتگو با مهر با یادآوری اینکه ایران اسلامی دارای قومیت‌های مختلفی اعم از ترک و لر و کرد و فارس و عرب و ... است می‌گوید: به دلیل تنوع قومیت آداب‌ورسوم متفاوتی نیز در جای‌جای کشورمان حاکم است.

فریبا نعمتی ادامه می‌دهد: هرچند اکنون برگزاری برخی آئین‌های سنتی کمرنگ شده است اما همچنان در بسیاری از نقاط کشور آئین‌های عاشورایی قوام و دوام خود حفظ کرده‌اند و استمرار دارند.

آئین‌هایی برای جای‌جای ایران اسلامی

وی به برخی آئین‌های مشترک در استان‌های مختلف اشاره‌کرده و با یادآوری اینکه با نزدیک شدن به ماه محرم مردم به تمیز کردن مساجد و حسینیه‌ها می‌پردازند اضافه می‌کند: مردم برای عزاداری سردرِ خانه‌ها را با پرچم‌های مشکی که بر روی آن‌ها شعارهای عاشورایی نوشته‌شده می‌پوشانند به‌نوعی که شهرها جامه‌ی سیاه بر تن می‌کنند.

ایران اسلامی دارای قومیت‌های مختلفی اعم از ترک و لر و کرد و فارس و عرب و ... است و به دلیل تنوع قومیت آداب‌ورسوم متفاوتی نیز در جای‌جای کشورمان حاکم است. این کارشناس مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی حضور روحانیون و مبلغان مذهبی، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی را از دیگر آئین‌هایی می‌داند که در عمده استان‌ها برگزار می‌شود و ادامه می‌دهد: به‌طورمعمول مداحان در دهه اول ماه محرم هرروز به خواندن مرثیه یکی از شهدای کربلا می‌پردازند.

نعمتی می‌گوید: با نزدیک شدن به تاسوعا و عاشورا عزاداری و نوحه‌خوانی در شهرها و روستاها به اوج خود می‌رسد و دسته‌های عزاداران وارد کوچه و خیابان‌ها می‌شوند.

سنت «نذری دادن» از دیگر آداب رایج در مناطق مختلف ایران اسلامی در ایام محرم است، موضوعی که نعمتی به آن اشاره‌کرده و یادآور می‌شود: نذری در هر شهر و نقطه ایران با توجه به آداب خاص آن منطقه پخته و توزیع می‌شود. آب‌گوشت، حلیم، شله‌زرد و آش ازجمله غذاهای نذری است که در این ایام پخته می‌شود و البته کسانی که استطاعت مالی دارند گوسفند یا گوساله قربانی می‌کنند.

این کارشناس مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی را از دیگر آئین‌هایی می‌داند که در شهرهای مختلف برگزار می‌شود و از هر شهری به شهر دیگر نیز در نوع خود دارای نکات متمایزی نسبت به یکدیگر است.

نعمتی در مورد تعزیه‌خوانی هم توضیح می‌دهد که افراد تعزیه‌خوان به دو گروه موافق و مخالف تقسیم می‌شوند و با پوشش و ابزارهای خاص خود که شامل نیزه، شمشیر، کلاه‌خود و چکمه است وارد میدان می‌شوند و  روایت‌هایی از عاشورا را برای مخاطب به نمایش درمی‌آورند.

وی میدان مرکزی روستاها را ازجمله مکان‌هایی می‌داند که به‌طورمعمول تعزیه در آنجا اجرا و هرروز تعزیه یکی از شهدای کربلا روایت می‌شود.

نعمتی مراسم شام غریبان را از دیگر آئین‌های مشترکی عنوان می‌کند که در هر استان به سبک و سیاق آن استان برگزار می‌شود و می‌گوید: به‌طورمعمول در این آئین مردم شمع روشن کرده و با کاروان برگشته از کربلا و زینب کبری همدردی می‌کنند.

عرض ارادت...

بنابراین گزارش، «آئین عاشورایی» عرض ارادت است، اینجا نقل نام و نشان نیست، نقل عشق و محبت است، دور و نزدیک ندارد،اینجا همه پیوند می‌خورند به او که مایه وصل است و کشتی نجات، پیوند می‌خورند و پیوند می‌دهند، زنجیره می‌شوند و همه ایران می‌شود عرض ارادت؛ آری حسین جان! اینجا قصه لب‌تشنه‌ات تا دوردست‌ها رسیده است.