روایتی از تاریخ مبادلات تجاری و فرهنگی ایران و چین

ژیلا مقیم‌نژاد، مسئول موزه دوران اسلامی که چندی پیش در سمینار بین المللی «روابط دو جانبه ایران و چین بر پایه یک جاده و یک کمربند» شرکت کرد به خبرنگار مهر گفت: روابط ایران و چین احتمالا به دوره اشکانیان و به زمان سلطنت مهرداد دوم ۸۷-۱۲۳ قبل از میلاد بر می‌گردد. این رابطه تاریخی عملا به دو روش بود جاده بزرگ خراسان (جاده ابریشم) و خلیج فارس.

وی ادامه داد: جاده ابریشم شبکه‌ای از مسیرهای تجاری بود که به طور رسمی در دوران سلسله هان چین تاسیس شده و ارتباط بین مناطق تجارت در جهان باستان را برقرار می‌کرد. اگرچه جاده ابریشم تنها شاهراه از شرق به غرب نیست، اما اصطلاح «مسیر ابریشم» به طور فزاینده مورد علاقه مورخان قرار گرفته است هر چند عنوان «جاده ابریشم» شایع تر و به رسمیت شناخته شده تر است. اما هر دو واژه Seidenstrasse (جاده ابریشم) و یا  Seidenstrassen(مسیر ابریشم) برای این شبکه از جاده‌ها توسط فردیناند فون ریشتهوفن، جغرافیدان و مسافر آلمانی در سال ۱۸۷۷ میلادی ابداع شد. این شبکه به طور منظم از ۱۳۰ پیش از میلاد، که «هان» رسما تجارت با غرب را باز کرد، تا سال ۱۴۵۳ ، هنگامی که امپراتوری عثمانی تجارت با غرب را تحریم کرد و مسیرها بسته شد استفاده می شد.

وی افزود: عملا تاریخ جاده ابریشم قبل از تاریخ سلسله هان و در سرزمین پارس تحت عنوان جاده سلطنتی، به عنوان یکی از شریان های اصلی جاده ابریشم به خدمت گرفته می شد، که در طول امپراتوری هخامنشی تاسیس شد یعنی ۵۰۰تا ۳۳۰ پیش از میلاد.

راه شاهی پارسی از شوش، شروع شد

مقیم نژاد بیان کرد: راه شاهی پارسی از شوش، شروع شده و به دریای مدیترانه در آسیای صغیر (ترکیه مدرن و روز) کشیده می شد و فرستادگان شاهی در طول مسیر ایستگاه های پستی با اسبهای تازه نفس پیامها را به سرعت در سراسر امپراتوری جابه جا می کردند. بیشترین ارزش جاده ابریشم تبادل فرهنگ بود. هنر، دین، فلسفه، تکنولوژی، زبان، علوم، معماری و هر عنصر دیگر تمدن از طریق جاده ابریشم همراه با کالاهای تجاری بازرگانان از کشوری به کشور انجام رد و بدل شد.

مسئول موزه دوران اسلامی گفت: در طول این شبکه بیماری های مختلف نیزجابجا می شدند، به عنوان مثال گسترش طاعون در سال ۵۴۲ قبل از میلاد که تصور می شود  از طریق جاده ابریشم وارد قسطنطنیه شده و به نابودی امپراتوری بیزانس منجر شد.

مقیم نژاد بیان کرد: نام An-shi/ Anxi  یک نام شناخته شده در متون شرقی است و به عنوان «اشکانی» (= ایران) ترجمه شده است. جاده ابریشم دروازه ای است که در آن فرهنگ های مختلف با یکدیگر برخورد می کردند. 

او بیان کرد: اوج روابط بین ایران و چین در دنیای باستان، در دوران امپراتوری ساسانی بود. این رابطه دارای فراز و فرودهای فراوانی بود. در این دوره، صادرات ابریشم از چین به جهان به ویژه رم در انحصار ایران بود. از چین پارچه به ایران وارد می‌شد و کالاهای ایرانی از جمله فرش، لوازم آرایشی، مرجان، طلا و جواهر، رنگ، پارچه و انفیه به چین صادر می شد دانشمندان مسلمان نیز اطلاعات دقیقی از جاده ابریشم، شبکه روابط تجاری و مذهبی میان ایران و چین داشتند. داده های مختلف و منحصر به فرد در گزارش‌های نویسندگان مسلمان ایرانی قرون وسطی یافت می‌شود که معمولا توسط بسیاری از محققان مورد غفلت قرار گرفته است.

وی تصریح کرد: در دوره صفوی (۱۵۰۱-۱۷۲۲ میلادی) در ایران و سلسله مینگ (۱۳۶۸-۱۶۴۴م.) در چین رابطه بین دو طرف از جنبه‌های مختلف به سطح بالایی رسید. ظروف چینی‌های آبی و سفید یکی از مهم‌ترین آثار چینی هستند که بیشتر آنها مربوط به این دوره است. گنجینه چینی‌های آبی و سفید که در اصل به مقبره شیخ صفی‌الدین تعلق دارد، در موزه ملی ایران نگه داشته می‌شود. اشیاء این مجموعه شامل چینی‌های ساخت  کشور چین طی سالیان متمادی به صورت وقف، هدیه و نذر در كانون سیاسی – مذهبی مقبره شیخ صفی‌الدین گردآوری شده اند. این آثار علاوه بر ارزش تاریخی و فرهنگی آن، دارای ویژگی و اهمیت زیادی هستند چرا كه متعلق به قدیمی ترین و معتبرترین موزه ایران یعنی آستان شیخ صفی الدین عارف بزرگ هستند.

دلایل  وقف چینی‌ها در مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی

وی افزود: یکی از بناهای زیبای مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی، تالار چینی خانه است. پس از درگذشت شاه عباس اول و در زمان شاه عباس دوم در سال ۱۶۴۸م. بنای چینی خانه به منظور حفظ و نگهداری چینی های با ارزش احداث شد. گنبد وسیع روی آن مشتمل بر چوب كاری مشبك است كه دارای حفره های متعددی برای قرار گرفتن ظروف چینی است. شكل این حفره ها با شكل ظروف چینی تطابق دارد.

مسئول موزه دوران اسلامی گفت: این مجموعه از راه‌های مختلف از جمله دیپلماتیک، هدیه و یا راه‌های معمول تجاری به دست آمده‌اند. احتمالا برخی از آنها از طریق مجموعه الغ بیگ است. تاریخ چینی کاملا روشن می کند که تعدادی از چینی‌ها از راه هدایای دیپلماتیک به دست الغ بیگ رسید و احتمالا او اولین کسی بود که چینی خانه را بنا نهاد. به طوری که می توان گفت در اوایل قرن ۹ هجری این مجموعه شکل گرفت. در هر حال مجموعه چینی ها مورد توجه ترین وارداتی بودند که از سده ۱۵ و حتی از سده های پیشتر وارد ایران شدند.

وی بیان کرد: عمده این ظروف که تدوام ۳ قرن چینی سازی در چین را از قرن ۸ تا ۱۰ هجری نشان می دهند توسط امپراطور چین، وان لی  Wan- Li  به شاه عباس اول اهدا شده بود که شاه عباس نیز در سال ۱۶۱۲میلادی آن را وقف بقعه شیخ صفی الدین کرد. زمان وقف این آثار به بقعه همزمان بود با دوره حکومت وان لی (Wan-Li ) که ۳۰ سال بعد از آن نیز ادامه داشت. اكثر این ظروف دارای مهر وقف شاه عباس هستند. مهر وقف شاه عباس بر روی چینیها تحت عنوان «بنده شاه ولایت عباس وقف نمود بر آستان شاه صفی» نیز موجود است و بر روی تعدادی از آنها نیز نشان دو تن از شهریاران سلسله مینگ به نامهای چیاچینگ (A.D. Chia Ching ۱۵۲۲- ۱۵۶۶) و وان لی وجود دارد.  وان لی در دوره سلطنت خود دو مجموعه بزرگ از آثار برگزیده چینی های لعابدار را برای دو حکمران قدرتمند معاصر خود جهانگیر شاه بابری در هندوستان و شاه عباس صفوی در ایران هدیه فرستاد.

مقیم نژاد گفت: این چینی‌ها از نظر تنوع، تعداد، و نقوش آن جزو یکی از غنی ترین مجموعه های چینی در دنیا به شمار می آید.  تا کنون تعداد کمی از این چینیها در نمایشگاههای داخل و خارج از ایران به نمایش درآمده اند اما کل این مجموعه به طور یکجا مطالعه و معرفی نشده است. این مجموعه نفیس شامل شماری از چینی های آبی و سفید، سفید یکرنگ، لاجوردی یکرنگ، زرد یکرنگ رنگارنگ، قهوه ای و سلادون است. برخی از نمونه هایی از چینی های آستان شیخ صفی الدین اردبیلی  در موزه دوران اسلامی، موزه ملی ایران موجود است.