به گزارش خبرنگار مهر، یادداشت پیش رو اثری از محسن مهریزی، پژوهشگر مؤسسه مطالعات راهبردی اسلام معاصر که در آن به تبیین مفهوم ولی در نزد متفکران اسلامی مختلف پرداخته است.
ولایت از «ولی» به معنای قرب گرفته شده است. از این رو حبیب را ولی می‌گویند. اصل معنای آن، قرب و نزدیکی و نبود حجاب است. کسی که بیشترین قرب به مبدأ هستی و سرچشمه توحید را دارد، بیشترین اقتدار و توانایی نیز نصیب او می‌گردد و به لطف الهی، تصرّف در امور و سرپرستی انسانها و موجودات بر دوش ولی و مقرّب نهاده میشود.
«إعلم أنّ الولایة مأخوذة من الولی و هو القرب، لذلک یسمّی الحبیبُ ولیاً، لکونه قریباً من محبّةٍ و فی الاصطلاح هی القرب من الحقّ سبحانه.»
«بدان که ولایت از ولی اخذ شده است و به معنای قرب و نزدیکی است. به همین دلیل به حبیب ولی می‌گویند چراکه ولی به دلیل محبّت قریب است و در اصطلاح، ولایت قرب و نزدیکی به حقّ تعالی است.»
مرحوم امام خمینی نیز در باب رابطه ولایت و قرب معتقد است: «حقیقت ولایت به وسیله قرب حاصل می شود و بلکه می توان گفت ولایت همان قرب است و قرب قطع شدنی نیست.»
ایشان همچنین علاوه بر قرب، حقیقت ولایت را شامل محبوبیت و تصرّف و ربوبیت و نیابت می داند و تمام مراتب کمالی دیگر را سایه این حقیقت در نظر می‌گیرد.
«فإنّ الولایة هی القرب، أو المحبوبیة، أو التصرّف، أو الربوبیة، أو النیابة. و کلّها حقّ هذه الحقیقة، و سائر المراتب ظلّ و فیء لها»
«ولایت همان قرب یا محبوبیت یا تصرّف یا ربوبیت یا نیابت است و کلّ این معانی حقیقت ولایت است و سایر مراتب سایه و تابع آن است.»
از نظر ایشان ولایت باطن خلافت است و خلافت مبتنی بر ولایت است و نسبت آنها همانند نسبت ظاهر به باطن است که خلافت ظاهر ولایت به حساب می آید. مرحوم امام در این باره می فرماید:
«... الولایة باطن الخلافة؛ و الولایة المطلقة الکلّیة باطن الخلافة الکذائیة؛» «... ولایت باطن خلافت است و ولایت مطلقه کلیه، باطن خلافت این چنینی است.»
«ولی» از کمالات حقّ و از اسماء الهی می باشد و همیشه مظهر می خواهد و انقطاع آن جایز نیست و ازلی و ابدی خواهد بود، از این رو انسان کامل به عنوان مظهر اتمّ و اکمل این اسم الهی، همیشه در عالم باقی خواهد ماند. «ولی» مظهر اسم «والی» بوده و همه ویژگیهایی که اسم خداوندی «والی» از آن بهره مند است، در «ولی» نیز متجلّی و آشکار است.
«ومن اسمائه عزّوجلّ «الوالی»، وهو مالک الأشیاء جمیعها، المتصرّف فیها، و کأنّ الولایة تشعر بالتدبیر و القدرة والفعل، وما لم یجتمع ذلک فیها لم ینطلق علیه إسم الوالی.»
«از اسماء خداوند متعال والی است و (والی) مالک همه اشیاء و متصرّف در آنها است. ولایت در واقع به تدبیر و قدرت و فعل اشاره دارد و اگر اینها در والی جمع نباشد، اسم والی بر آن صدق نخواهد کرد.»
«ولی» کسی است که فانی از حال خود و باقی در مشاهده حقّ بوده و خود از نفس خود خبر نداشته و با غیر حقّ، آرام نگرفته و عهد و قراری ندارد.
«ولی» با دریافت تجلّیات افعالی و صفاتی به مراتب فنای افعالی و اسمایی رسیده و در نهایت در تجلّی ذاتی فانی می شود و با وصول به بقاء به مقام جمع الجمع و قیامت کبرای خویش می رسد؛ و آغاز ولایت انتهای سفر اوّل (سفر از خلق به حقّ) است که از راه زایل شدن محبّت و تمایل به مظاهر و اغیار و خلاصی از قیود و حجابها و عبور از منازل و مقامات و درجات حاصل می گردد؛ به بیانی دیگر ولایت، کمال اخیر حقیقی انسان است. به تعبیر ابن عربی، ولی شدن یک انسان به معنای فراتر رفتن از مرزهای عبودیت و قرار گرفتن در جایگاه ربوبیت است و این جز با استغراق کامل عارف در حقّ و احصاء تمام اسماء الهی میسّر نیست.
همچنین در تعریف ولایت آمده است: ولایت قیام عبد است به حقّ، در مقام فنا از نفس خود و آن به واسطه قرب و سرپرستی حقّ نسبت به او حاصل می‌گردد تا به نهایت مقام تقرّب دست یابد. کاشانی همچنین، ولایت را به معنی قرب و نزدیکی و مقصود از ولایت عرفانی را نزدیکی به نقطه اعتدالی کلیات اسماء و حقایق الهی در جریان متحلّی و متجلّی شدن به اسمای الهی دانسته و «عین الولایة» را تحقّق به نقطه اعتدال وحدانیت پنداشته است.
از نظر مرحوم امام خمینی ولایت امری اکتسابی است و با سیر و سلوک، معرفت، خلوص، فنای در خدا و بقای به او حاصل میشود و در حقیقت، ولایت تجلّی خلقی حقّ است. ایشان در این باره معتقد است وقتی کسی در تجلّی ظهوری استقامت داشته و عالَم نزد او فانی باشد، متخلّق به قرب نوافل گردیده و در این صورت صاحب ولایت می‌گردد، که این ولایت همان حقّ به صورت خلق است و باطن ربوبیت- که کنه عبودیت است- در او ظهور می‌کند و این اوّلین مرتبهی ولایت است. همچنانکه در شرح گلشن راز آمده است، «ولی» بر اثر مجاهده با نفس و سیر و سلوک عرفانی و پرهیز از لذّات و شهوات، نسبت به اسماء و صفات الهی معرفت پیدا می‌کند.
« الولیّ هو العارف بالله و صفاته حسب ما یمکن و المواظب علی الطاعات و المجتنب من المعاصی المعرض عن الانهماک فی اللذّات و الشهوات»
«ولی همان عارف بالله و به صفات اوست تا حدّ ممکن و کسی است که بر طاعات مواظبت می‌کند و از معاصی اجتناب می‌نماید در حالیکه از افتادن در لذّات و شهوات روی گردان است.»
ولی کسی است که از همه صفات پست بشری رهایی یافته، آستین به دامان حقّ بسته باشد؛ یعنی ظاهر و باطن خود را متخلّق به اخلاق الهی و متّصف به صفات آن کرده، گفتار و کردارش الهی باشد. در این صورت، او هیچگاه خلاف حقّ نگوید و او، حجّت خدا بر خلق است. گردن نهادن بر اوامر و نواهی او واجب است. هر کس با او دوستی کند با خدا دوستی نموده است و هر که با او دشمنی نماید، با حقّ دشمنی نموده است. معنای این مطلب مضمون کلام قدسی است که می فرماید: «وَ مَن رَأه فَقَد رَآنی وَ مَن قَصَدَهُ فَقَد قَصَدَنی» (که اشاره به پیامبر گرامی اسلام دارد که دیدن ایشان دیدن خدا و قصد او قصد خداوند است.) ولی، محرم اسرار گشته، اسرار را کسی درک نمی‌کند، مگر «مطهّرون» که قرآن کریم می‌فرماید: «لایمَسُّهُ إلّا المُطَهَّرون».
و بنابر آنچه گذشت مهمترین ویژگی ولی، معرفت به حقیقت غایی هستی و ارتباط میان حقّ و جهان یعنی شهود وحدت وجود و تجلّی حقّ دانستن همه کثرات است؛ که کسب این معرفت، جز از طریق «فناء» از خود و «بقاء» به حقّ میسّر نیست، که این همان حقیقت قرب است. انسان در طی این مسیر در واقع قوس صعود هستی را می‌پیماید و جهت خَلقی خود را به جهت حقّی مبدّل می‌سازد و جهات بشری و صفات امکانی را به صفات الهی تغییر می‌دهد. او برای رسیدن به عالَم فنا باید با گذر از عالَم خلق، مراحل طبیعت، نفس، عقل، قلب و روح را طی نماید و وارد عالَم امر شود که همان عالم فناست.
انسان قبل از رسیدن به مقام ولایت و فنای در احدیت زوال صفات امکانی و خلقی، و بقای به موجود مطلق، مبدأ افعال و صفات خود محسوب میشود، امّا بعد از رهایی از تعینات خلقی و خلع لباس امکانی، حقّ تعالی مبدأ افعال او خواهد شد و پس از رسیدن به نهایت قُربِ ممکن و تجلّی حقّ در وجود او و رفع نقایص فعلی، افعال ولی به حقّ تعالی مستند شده و مفهوم آیات شریفه ای همانند: «وَما رَمَیتَ اذْ رَمَیت وَلکنَّ الله رَمی» و «إِنَّ الّذینَ یبایعونَکَ إِنَّما یبایعوُنَ الله» و روایاتی همانند: «کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِی یبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِی ینْطِقُ بِهِ وَ یدَهُ الَّتِی یبْطِشُ بِهَا» و «مَنْ رَآنی فَقَدْ رَأَی الْحَقّ» و نیز «والله ما قَلَعْتُ بابَ الخیبرِ بقوّةٍ جَسدانیة بل قلعتُها بقوّةٍ ربّانیة» روشن می‌گردد.
بنابر مفهوم این آیات و روایات، انسان کامل مظهر تجلّی اراده الهی شده و اراده و فعل او به خداوند منتسب و مستند گردیده، به عبارتی دیگر، بعد از فنا، مظهر همهی اسما و صفات الهی میشود. همانند قطعه زغالی در مجاورت آتش، به تدریج، جهت خلقی او سوخته و جهت ربّی او غالب می‌گردد و از زغالی بی فروغ به ناری پرنور و حرارت تبدیل میشود که همچون نار، شعله‌ور ساختن، سوزاندن و نورافشانی در او نیز به وجود می‌آید. این آثار به سبب مجاورت با نار و استعداد و قابلیت قبول ناریت است.
حقیقت ولایت بر اساس شرایط و اقتضائات زمانی، گاهی در قالب نبوّت تجلّی می یابد و گاهی به صورت امامت ظاهر می شود و با ولادت نبی مکرّم اسلام و هرکدام از امامان معصومولایت الهی، ظهور تازه ای خواهد یافت. البتّه فهم مقام معنوی و جایگاه مقدّس حضرات در عالم تکوین، از حدّ فهم عادّی خارج است. تسلّط بر عوالم و ولایت بر آنها نتیجه همان مقام رفیع و ویژه معنوی است. بر این اساس، بالاترین مقامات معنوی و ولایی به پیامبر گرامی اسلام و ائمه تعلّق دارد و دیگر موجودات، حتّی ملائک و انبیاء نیز با آن حضرات مقایسه نمی‌شوند.
مرحوم امام معتقد است همانطور که میان حقیقت محمّدی و علوی اتّحاد وجودی برقرار است، میان ولایت و خلافت ایشان نیز این هماهنگی وجود دارد و تفاوت آنها تنها در ظاهریت و مظهریت است. به این معنا که ولایت و خلافت علوی، هم در نشئه تکوین و هم در عالم تشریع، جلوه و مظهری از خلافت و ولایت محمّدی است. البتّه پیامبران پیش از خاتم الانبیاء، مقام نبوّتشان ازلی نیست و اولیا و تابعان آنها نیز دارای مقام ولایت ازلی نیستند. امّا مقام نبوّت حضرت ختمی مرتبت و ولایت حضرت علی ازلی است. روایاتی همانند: «کنتُ نبیاً و آدم بین الماء و الطّین» و نیز فرموده امیرالمؤمنین «کنت مع الأنبیاء سرّاً و مع محمّد جهراً» و حدیث نبوی «أنا و علی من نور واحد» به همین معنا اشاره دارد.
نظر شما