قرآن، کسانی که‌ نمی‌اندیشند را نکوهش می کند

به گزارش خبرنگار مهر ، محمد فنایی اشکوری، استاد فلسفه تطبیقی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) طی گفتگویی به مناسبت روز جهانی فلسفه در پاسخ به این سؤال که فلسفه چیست و فیلسوف کیست، گفت: فلسفه، تفکر عقلی دربارۀ مسائل بینادین و غایی در هر موضوعی است. فلسفه در هر موضوعی به دنبال پرسشهای خاصی است؛ پرسشهایی بنیادین و غایی دربارۀ چیستی، هستی و چرایی امور، پرسشهایی فلسفی هستند. فلسفه به این معنا از جهت موضوع هیچ محدودیتی ندارد و همه چیز را دربر می گیرد.

وی افزود: به عبارت دیگر، دربارۀ هر چیزی می توان بحث فلسفی کرد. اما آنچه به این کثرتها وحدت می بخشد و همه را تحت عنوان فلسفه قرار می دهد، روش و نوع رویکرد آن است. فلسفه به این معنا تفکر است که نوعی فعالیت است. این تفکر به روش عقلی محض است. در فلسفه سروکار ما با تجزیه و تحلیل و استدلال عقلی است.

وی با اشاره به اینکه فیلسوف نمی‌خواهد در شک بماند، تصریح کرد: او به شناخت ظنی (احتمال راجح) هم قانع نیست. همچنین در فلسفه جایی برای تقلید از دیگران نیست. فیلسوف می‌کوشد تا جایی که ممکن است از راه استدلال معتبر عقلی (برهان) به شناخت یقینی برسد.

وی با بیان اینکه هدف ما از پرداختن به فلسفه، شناختن حقیقت اشیا در حدی که برای ما مقدور است، گفت: با شناخت حقیقت اشیا انسان از جهت عقلی به کمال می‌رسد. از این رو، حکما گفته اند غایت فلسفه استکمال نفس است، البته همۀ علوم نظری و عملی در نهایت باید به کمال و سعادت انسان کمک کنند. استکمال نفس انسانی غایت نهایی فلسفه و البته هر عمل اختیاری عقلانی باید باشد. از نگاه اسلامی غایت هر علم و عملی باید قرب به حق تعالی باشد که همان کمال حقیقی است، اما غایت خاص فلسفه به این معنا، شناخت حقایق و ارزشها یا هستها و بایدهاست.

حکما گفته اند غایت فلسفه استکمال نفس است

این استاد فلسفه و عرفان اسلامی در مورد فایده و ضرورت فلسفه اظهارداشت: آیا آشنایی با فلسفه ضروری است؟ حکمای باستان می گفتند که فلسفه عشق به خردمندی و فن نیکو زیستن است و زندگی نیازموده ارزش زیستن ندارد. یکی از وجوه تمایز انسان از سایر جانداران برخورداری انسان از عقل است. عقل قوه ای است که با به کار گیری آن می‌توان حق و باطل و خوب و بد را تشخیص داد. زندگی نیک و در خور شأن انسانی زندگی بر مدار حق و خیر است. این گونه زندگی تنها با خردمندی و بکارگیری عقل میسر است. فلسفه تمرین عقل ورزی و تفکر در عرصه‌های مختلف مربوط به زندگی انسان است.

وی با اشاره به اینکه انسان ذاتاً موجودی متفکر است و دربارۀ خود و آغاز و انجام جهانی که در آن زندگی می‌کند و هدف زندگی و غایت هستی و سرنوشت نهایی خویش پرسش‌های جدی دارد؛ بیان کرد: اینها پرسش‌هایی است که بدون یافتن پاسخی درخور برای آنها انسان آرام نمی گیرد و زندگی معنا پیدا نمی‌کند. فلسفه کوشش برای یافتن پاسخ به این گونه پرسشهاست. اگر جهان را آفریدۀ خالقی حکیم بدانیم و به هدفداری زندگی و حیات پس از مرگ اعتقاد داشته باشیم یک نوع زندگی خواهیم داشت که متفاوت است با هنگامی که چنین اعتقاداتی نداشته باشیم و جهان را حاصل تصادف کور و حیات را بدون هدف و مرگ را پایان زندگی بدانیم. تفکر در این گونه مسائل ورود به دنیای فلسفه و فلسفه ورزی است.

تفکر فلسفی در فهم باورهای دینی همچون اثبات وجود خدا، تبیین صفات خدا، وحی، و حیات پس از مرگ به ما کمک می‌کند

وی افزود: در فلسفه می ‌آموزیم که برای بهتر زیستن از ظرفیت عقلانی خود بیشترین استفاده را بکنیم. تفکر فلسفی در فهم باورهای دینی همچون اثبات وجود خدا، تبیین صفات خدا، وحی، و حیات پس از مرگ به ما کمک می‌کند. برای همین است که قرآن کریم در آیات بسیاری انسان‌ها را به تفکر و تعقل در جهان هستی و پدیده‌های آن مانند آسمان و زمین و گیاهان و جانوران و تأمل در تاریخ و درس گرفتن از سرنوشت پیشینیان دعوت می‌کند و بالاخره ما را به شناخت خود و تأمل در خویشتن فرا می‌خواند. همۀ اینها جلوه‌های گوناگون تفکر در حوزه‌های مختلف است.

فنایی تأکید کرد: از سوی دیگر، قرآن کسانی را که اهل تفکر نیستند، به شدت نکوهش می کند. «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ» (الأنفال/۲۲)؛ یعنی بدترین جنبندگان نزد خداوند کسانی هستند که در دیدن حق کر و لالند و نمی‌اندیشند.

این استاد فلسفه و عرفان گفت:فیلسوف کسی است که در جلوه‌های گوناگون هستی می‌اندیشد و اندیشه‌هایش را دسته‌بندی و نظام‌مند می‌کند. نباید پنداشت که فلسفه صرفا سرگرم شدن به مباحث انتزاعی دور از زندگی واقعی است و تأثیری جدی بر زندگی انسان ندارد. فلسفه می تواند بسیار تأثیرگذار در زندگی و سرنوشت ما باشد. فلسفه، فن اندیشیدن است. یکی از آثار تفکر فلسفی استقلال در اندیشه است. فیلسوف راستین کسی است که سخنی را بدون دلیل نمی پذیرد و عقیده اش را بر پایۀ توهم، تخیل، خوش بینی، بدبینی، شهرت، تبلیغات، و تعصب بنا نمی کند؛ بلکه صرفا برپایۀ ادله و شواهد موضع می گیرد. بر همین اساس، کسی که اهل تفکر فلسفی و پایبند به روش آن است، تحت تأثیر شایعات و تبلیغات بی اساس واقع نمی شود. بسیاری از افراد به دلیل تسامح در امر تفکر گرفتار مغالطه می شوند و به علت این ضعفْ باطل را بجای حق می پذیرند. تمرین عقلایت به ما کمک می کند مغالطات را بشناسیم و گرفتار آن نشویم.

قرآن کسانی را که اهل تفکر نیستند، به شدت نکوهش می کند. «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ» (الأنفال/۲۲)؛ یعنی بدترین جنبندگان نزد خداوند کسانی هستند که در دیدن حق کر و لالند و نمی‌اندیشند

وی با تأکید بر اینکه اساسا گریزی از تفکر فلسفی نیست؛ همۀ مردم دربارۀ مسائل بنیادین فلسفی می‌اندیشند و کم و بیش مواضعی را اتخاذ می کنند که در زندگی آنها تأثیر دارد، گفت: به مثل هر کسی دربارۀ خدا و حیات پس از مرگ یا معتقد است، یا منکر است، یا شکاک است و برای موضعش توجیهی دارد. فرق فیلسوف با دیگران در این است که اولا فیلسوف تفکر را جدی می گیرد و براساس بررسی و موشکافی دقیق عقلی موضع می گیرد، ثانیا روشمند دربارۀ این مسائل می اندیشد و بالأخره باورهایش را نظام مند می کند. تفکر فلسفی در هر زمینه به ما بصیرت و ژرف بینی می دهد. به همین جهت است که در همۀ جوامع و دوره های تاریخی بشر رد پای فلسفه را می توان یافت و در هر جامعه ای خردمندانی بوده اند که مردم را به شناخت درست واقع و شیوۀ درست زندگی دعوت می کردند.

استاد مؤسسه امام خمینی(ره) با بیان اینکه فرق فیلسوف با دیگران مانند فرق دانشمندان علوم طبیعی با مردم عادی است، گفت: یک فرد عادی براساس مشاهدۀ ساده و تجزیه و تحلیلی ابتدایی از عالم طبیعت و پدیده های آن مانند ماه و خورشید و گیاه و حیوان و دریا و جنگل شناختی دارد. یک دانشمند نیز دربارۀ همین امور پژوهش می کند و تصویری از آنها دارد. اما تفاوت در این است که دانشمند با استفاده از روش علمی به مشاهده و تجزیه و تحلیل می پردازد و همۀ عمرش را در راه فهم بهتر عالم سپری می کند.