خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ: راهپیمایی اربعین اگرچه چند سالی است رنگ و بویی متفاوت در ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی به خود گرفته است اما اتفاقی تازه در سپهر فرهنگی جامعه تشیع نیست. اگر اقوال تاریخی را درباره نخستین مسیر پیموده شدن این مسیر توسط جابر ابن عبدالله انصاری پیش مورد پذیرش قرار دهیم می‌توان گفت که برای نخستین بار در بیش از ۱۳۷۰ سال قبل یعنی در سیزده قرن پیش این حرکت شکل گرفته و همانند تحفه‌ای در گذر زمان به دست ما رسیده است.
با این همه جالب است که وقتی درباره اقوال و احوال زائران اربعین حسینی در تاریخ دست به جستجو می‌زنیم به سادگی نمی‌توان به منابع مکتوبی که بازگوی احوال این سفر خاص معنوی باشد دست پیدا کرد و عجیب‌تر اینکه شور مردمی عجیب و حیرت‌انگیز سال‌های اخیر برای حضور در این رویداد بزرگ دینی نیز نتوانسته رونقی به بازار آثار مکتوب در این زمینه بدهد و کمتر اثر ماندگار و تاثیرگذاری که وجوه مختلف اجتماعی و فرهنگی این پدیده را از نظر گذرانده باشد و یا احوال و حالات شخصی زائران حسینی در روز اربعین را گزارش کند، می‌توان احصا کرد و از نظر گذراند.
رهاورد مکتوب تاریخ اربعین
در میان آثار تاریخی بر جای مانده از احوال و اقوال و فلسفه پیاده روی شیعیان و عاشقان امام حسین(ع) در روز اربعین شاید نخستین اقوال به مقاتل مشهوری باز می‌گردد که شرح حالی از اهل بیت اما حسین(ع) پس از اسارت به شام و بازگشت به کربلا را روایت کرده‌اند که در برخی از آنها شرحی درباره بازگردادنده شدن سرهای شهدای کربلا به این مکان پس از چهل روز و الحاق آنها به مدفن پیکرهای آنها اشاره دارد.
در همین زمینه بنابر آنچه در منابع کهن تاریخی آمده، سرِ مبارک امام حسین علیه‌السلام، در روز اربعین به بدن ایشان ملحق شده است. همچنین در برخی منابع دیگر، ورود خانواده امام حسین علیه‌السلام از شام به کربلا نیز در این روز دانسته شده است. سید ابن طاووس، در کتاب «الاقبال»، می‌نویسد که در غیر کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی، «آمده است که اهل بیت علیهم‌السلام، روز ۲۰ صفر از شام به کربلا رسیدند.»
در همین زمینه سه محدث بزرگ اسلامی در آثار مکتوب خود به این مساله اشاراتی داشته‌اند. شیخ مفید، شیخ طوسی و علامه حلی، ۲۰ صفر و روز اربعین را روز بازگشت نزدیکان امام حسین علیه‌السلام، از شام به سوی مدینه می‌دانند. همچنین بر این باورند که در همین روز بود که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا، از مدینه به کربلا آمد و اولین زائر مزار امام حسین علیه‌السلام بود.
ابوریحان بیرونی متوفی در سال ۴۴۰ هجری قمری نیز در یکی از تالیفات خود با عنوان «الآثار الباقیة عن القرون الخالیة» درباره اربعین توضیحاتی داشته و عنوان کرده است در روز بیستم صفر(اربعین) روزی است که سر حسین علیه‌السلام به بدنش ملحق و چهل نفر از اهل بیت ایشان نیز مزارش را زیارت کردند.
شیخ بهایی متوفای ۱۰۳۰ هجری قمری نیز در کتاب «توضیح المقاصد» نظری مشابه با نظرات بیرونی دارد.
در کنار این افراد می‌توان منابع تالیف شده از سوی شیخ صدوق متوفای ۳۸۱ قمری، سید مرتضی متوفای ۴۳۶ قمری، فتال نیشابوری متوفای ۵۰۸ قمری، ابن نمای حلی، سید ابن طاووس متوفای ۶۶۴ قمری، شیخ بهایی و علامه مجلسی را نیز به این فهرست افزود.
در میان آثار محققان متاخرتر نیز می‌توان به کتابی از مرحوم آیت‌الله محمد علی قاضی طباطبایی اشاره داشت که در کتابی با عنوان «لولو و مرجان» که در پاسخ به شبهات وارد شده از سوی محدث نوری درباره اربعین نقل شده است، شواهد و مدارک متقنی را روایت می‌کند. در کنار این اثر می‌توان به اثر به «تحقیق درباره روز اربعین حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام» نوشته مرحوم آیت‌الله آیت الله سید علی قاضی طباطبایی استاد علامه طباطبایی رحمةالله‌علیه و اولین شهید محراب اشاره کرد که به بازخوانی تاریخی این حادثه و مسائل طرح شده درباره آن پرداخته است.
کتابخانه معاصر اربعین
اربعین حسینی به روایت تصاویر و حاضران در این رویداد بزرگ فرهنگی دینی شیعه در هر سال جلوه‌گاه رویدادها و اتفاقات ویژه فرهنگی است که بسیاری از آنها برای ایجاد یک جریان فرهنگی در جامعه می‌تواند منبع کارگشایی باشد اما با وجود اینکه بسیاری از شاعران و نویسندگان و محققان ایرانی هرساله به این سفر روانه می‌شوند، خروجی مکتوب قابل اعتنایی در این زمینه دست مخاطب را نگرفته است. به عبارت دیگر جدای از برخی مستندهای تلویزیونی که بیش از هر چیز برپایه شور و احساس و از یک زاویه دید خاص دقایقی از این رویداد را به تصویر کشیده‌اند منابع مکتوب چندانی در این زمینه دست‌گیر مخاطب نیست.
آثار منتشر شده در سال‌های اخیر درباره این سفر را می‌توان در چند رده تقسیم‌بندی کرد:
اول: کتابهای کاربردی برای این سفر که شرحی است از عادات و ثواب حضور داشتن در این سفر و نیازهای ضروری برای حضور در چنین سفری که البته کمبود منابع بکر و کاربردی در همین زمینه نیز قابل توجه است.
دوم: کتابهایی که روایت‌های شخصی از حضور در این سفر را بازگو می‌کند که البته این دست آثار از نویسندگان و افرادی که به به دلیل نام و سابقه فعالیت هنری آنها مخاطبی نیز دارند کمتر تولید شده است.
سوم: کتابهایی که مجموعه‌ای از اشعار درباره این موضوع را در برمی‌گیرد که این دست آثار نیز به دلیل ماهیت آئینی این اشعار می‌توانند در هر موقعیتی غیر از اربعین نیز منتشر شوند و مخاطب خاص خود را دارند. با این همه مجموعه اشعار خاص که به این مناسبت منتشر شده باشند نیز بسیار اندک هستند.
چهارم: کتابهای تصویری که روایتی بصری از این راهپیمایی را عرضه می‌کنند. از این موضوع نیز تاکنون تنها یک کتاب قابل توجه منتشر شده است.
پنج: آثاری که به تبیین جامعه شناختی و فلسفی پیاده روی اربعین می‌پردازد که در این زمینه چند اثر قابل اعتنا به تازگی در بازار نشر عرضه شده است.
در کنار این مساله بسیاری از دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی مرتبط و فعال در کشور نیز در مقابل چنین رویداد فرهنگی قابل توجهی تولیدات درخور شان نداشته‌اند و در کارنامه آنها به ندرت می‌توان اثر و یا برنامه خاصی برای حضور در این سفر را جست. شاید اوج این اتفاق در پایگاه کمیته فرهنگی و آموزشی ستاد اربعین حسینی قابل توجه باشد که در منوی تولیدات و محصولات آن و در بخش مکتوب حتی یک مطلب بارگذاری نشده است و جالب اینکه در همین پایگاه می‌توان به فیل کوتاهی برخورد که گزارشی است از مراسم رونمایی از دو کتاب با عناوین سروده‌های سربلند با موضوع گزیده اشعار حماسی و «پیاده تا بهشت» که بیان میَ‌شود سفرنامه‌ای با موضوع پیاده روی اربعین است و دریغ از یک بستر سازی برای معرفی و توزیع این دست آثار برای مخاطبانی که می‌توانند با خوانش آنها بینشی تازه نسبت به این رویداد به دست بیاورند.
با این همه ناشران خصوصی فعال در این عرصه نظرات متفاوت دیگری نیز دارند. محمدحسین دهقان، مسئول روابط عمومی انتشارات مجنون که نخستین کتاب جامع از خاطرات زائران حسینی در اربعین را با عنوان «کنار قدم‌های جابر» منتشر کرده است، در این زمینه به مهر می‌گوید: قضیه پیاده روی اربعین و کشف ظرفیت‌های فرهنگی آن در کشور ما یک امر نوپاست. تازه پنج یا شش سال است که این ظرفیت در کشور ما ایجاد شده است و به باور من هنوز در حکم یک نهال است و باید برای بارور شدن به آن فرصت داد. اساس در حوزه نشر برای تولید اثر ماندگار باید زمان‌گذاشت و اجازه داد اثر فاخر در گذر زمان تولید شود. البته من باور ندارم که کتابخانه اربعین و تولیدات مکتوب درباره آنها در این چند سال خالی مانده باشد اما مشکل گیج ماندن ما میان حرکت در بخش دولتی یا خصوصی است.
وی ادامه داد: دولت تاکنون در کنار بخش خصوصی در فعالیت فرهنگی برای اربعین نقش اجرایی داشته است اما به باور من باید اجازه دهد که نقشش تنها هدایت باشد و اجرا نیز تنها بر عهده بخش خصوصی قرار بگیرد.
دهقان در همین زمینه می‌گوید: تجربه کتاب «کنار قدم‌های جابر» برای ما در این زمینه راهگشاست. این کتاب ایده‌ای بود که مدیر نشر ما به آن رسید و در قالب یک فراخوان منجر به جمع شدن نزدیک به ۴ هزار خاطره در طول یکسال از اقشار مختلف جامعه شد و در نهایت نیز به شکل فعلی منتشر شد. این کتاب بدون حمایت دولتی در ۴۰ هزار نسخه منتشر شد و برنامه هم برای فروش آن در ۴۰ اربعین بوده که تاکنون از انتشارش راضی بوده‌ایم. این کاری است که تمام و کمال توسط بخش خصوصی انجام شد و شاید اگر بخش دولتی می‌خواست به اجرایش برساند ماجرا شکل دیگری به خود می‌گرفت.
لابه‌لای قفسه‌های کتابخانه
در کنار آنچه درباره این رویدادبزرگ و آثار منتشر شده درباره آن بیان شد، این روزها و در حال و هوای اربعین حسینی برخی از آثار مکتوب تولید شده با این موضوع را می‌توان با افتخار از درون کتابهای کم تعداد نوشته شده با موضوع اربعین برای مطالعه پیشنهاد داد و مطمئن بود که مطالعه آنها چیزی را به اندوخته فکری و فرهنگی مخاطبانش می‌افزاید و البته مطالعه این دست آثار است که بار دیگر این سوال را که چرا رویکرد خلاق و جامع برای غنی‌سازی کتابخانه اربعین که می‌تواند میلیون ها مخاطب بالفعل داشته باشد، اندیشیده نشده است
کتاب کتاب «جاذبه حسینی» شامل گزیده بیانات رهبر معظّم انقلاب در دو موضوع است که به تازگی نسخه الکترونیکی آن نیز از سوی انتشارات انقلاب اسلامی منتشر شده یکی از این دست آثار است. این کتاب با محوریت تبیین شخصیّت مظهر صبر و ایمان، حضرت زینب کبری(سلام‌الله‌علیها) و گفتارهایی با موضوع «اربعین حسینی» در حجمی نزدیک به ۱۰۰ صفحه منتشر شده است.
کتاب «درنگی در نجف» نیز از معدود سفرنامه‌های خوش‌خوان اربعین است که به قلم جواد کلاته تالیف شده که به گفته نویسنده در آن سعی شده روایتی روان و تصویری شفاف از لحظه لحظه حضورم در این سفر معنوی به‌عنوان یک «زائر» و «خادم» ارائه شده است.
کتاب «پادشاهان پیاده» نیز که توسط محمد علی جعفری و بهزاد دانشگر تالیف شده است شامل خرده‌روایت‌هایی است که این دو از ایرانی، عراقی، اروپایی، مسلمان، غیرمسلمان، شیعه یا سنی، زن و مرد و کوچک و بزرگ حتی موکب‌دارها، پلیس، نویسنده، روزنامه‌نگار، عکاس، مجری، پزشک و...حاضر در این سفر دریافت و در یک کتاب گردآوری کرده‌اند. در همین زمینه کتاب دیگری با عنوان «کنار قدم‌های جابر» نیز که شامل ۱۴ خاطره از حاضران در این مراسم است نیز منتشر شده و با استقبال خوبی نیز از سوی مخاطبان همراه شده است.
کتاب «اربعین طوبی» اثر سید محسن امامیان نیز از معدود آثار داستانی منتشر شده با موضوع اربعین است که در آن داستان زنی ایرانی-عراقی به نام «طوبی» است که مشکلاتی برایش پیش آمده و برای بر طرف کردن آنها نیت می کند که برای اربعین پیاده از بصره به کربلا برود تا حاجتش برآورده شود.
نظر شما