ظهور رسانه های محرک و مخرب در جامعه

خبرگزاری مهر، گروه استان ها: با گسترش روز افزون شبکه های اطلاع رسانی و خارج شدن از محدوده انحصاری رسانه های دیداری، شنیداری و مکتوب و اضافه شدن شبکه های اجتماعی، دسترسی به اخبار و حجم وسیع اطلاعات ضرورت سواد رسانه ای و تمیز دادن اخبار درست از نادرست بیش از پیش احساس می شود.  

هریک از کشورهای دنیا با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم خود سعی در فرهنگ سازی با هدف ارتقاء سطح فرهنگی و اجتماعی مردم خود دارند چرا که ترویج اخبار غلط و همچنین محتوا و فرهنگ های مخرب علاوه بر ضربه زدن به فرهنگ های بومی، نظام اجتماعی حاکم بر کشورها را با مشکل مواجه می کند همین ضرورت سبب شد تا گفتگویی با تکتم جورابچی نماینده استاد علوم ارتباطات اجتماعی داشته باشیم.

*تعریف سواد رسانه‌ای چیست؟

توانایی و مهارت مخاطب در تجزیه و تحلیل پیام‌ها و اطلاعاتی که از رسانه دریافت می‌کند را سواد رسانه‌ای یا Media Literacy می‌نامند. سواد رسانه‌ای جزء ضروری‌ترین مهارت‌ها در عصر حاضر است. با گسترش شبکه‌های اجتماعی و تسهیل شدن استفاده از آن توسط مبایل‌های اندرویدی نیاز به سواد رسانه‌ بیشتر از گذشته مورد نیاز است. داشتن سواد رسانه‌ به مخاطب کمک می‌کند که پیام‌های رسانه را به‌درستی تفسیر کرده و خود نیز در شکل‌گیری فرهنگ رسانه فعالیت داشته باشند و مخاطب از حالت مصرف کننده به تولید کننده محتوا تبدیل شود در واقع مخاطب نگاهی نقادانه و انتقادی نسبت به پیام‌های دریافتی از رسانه دارد و آن را به عنوان حقیقتی محض در نظر نمی‌گیرد.

*جامعه ایرانی چقدر با سواد رسانه‌ای آشناست؟

متاسفانه برای سواد رسانه ای جامعه ایرانی اقدامی انجام نشده است همچنین فاصله و شکاف نسلی بین والدین و فرزندان و نداشتن سواد رسانه‌ای والدین سبب تنش‌های بسیاری در خانواده شده و این مشکل نه تنها بین والدین و فرزندان دیده می‌شود بلکه در روابط زناشویی و اختلاف بین همسران نیز به‌وضوح مشاهده می شود.

البته از سال ۹۵ به بعد طرح‌هایی برای افزایش سواد رسانه‌ در کشور مطرح شده و درس سواد رسانه‌ای به درس‌های دبیرستان اضافه شد. طرح‌هایی مانند «ای نماد» و «شامد» از این دسته‌اند.

امروزه شبکه‌های اجتماعی و اینترنت به کمک آموزش آمده‌اند مخصوصاً برای کودکان و نوجوانان هرگونه اطلاعاتی را در اینترنت می‌توانیم بیابیم فقط کافی است توانایی جست وجوی اطلاعات را داشته باشیم. شاید دهه قبلی دغدغه مسئولان آموزش و پرورش این بود که رسانه جای معلم را در آموزش و پرورش پر می‌کند اما زمان و تحولات رسانه نشان داد که به عنوان مکمل می‌توان به رسانه نگاه کرد نه جایگزین. همچنین استفاده از رسانه به عنوان کمک آموزشی سبب می‌شود که خلأهای آموزشی و کمبود امکانات رفع شود.

*چرا باید سواد رسانه‌ای داشت؟

یکی از ضروریات عصر حاضر آموزش سواد رسانه‌ به افراد است که این آموزش باید از سنین پایین و مهدکودک آغاز شود چراکه کودکان این عصر با کودکان یک دهه قبل غیرقابل مقایسه هستند. گسترش روزافزون تبلت‌ها و موبایل‌ها و برنامه‌های آموزشی مخصوصاً بازی‌های کودکان سبب شده کودکان بیشتر وقت خود را صرف بازی با موبایل، تبلت یا انواع کنسول‌های بازی بکنند. مهمتر از آموزش کودکان آموزش بزرگسالان است  زیرا بزرگسالان مواد و محتوای آموزشی را برای فرزندان خود تهیه می‌کنند. قطعاً پدر و مادری که مهارت سواد رسانه‌ای بالاتری دارند در تهیه محتواهای آموزشی بسیار منطقی‌تر و عاقلانه‌تر عمل می‌کنند تا والدینی که فاقد چنین مهارتی هستند که به‌طبع استفاده از این مفاهیم سبب رشد و گسترش خلاقیت و شخصیت کودک می‌شود و فقط جنبه سرگرمی صرف و وقت‌گذرانی ندارد.

ما شاهد این هستیم که بچه‌هایی که حتی به مدرسه نمی‌روند با تبلت و بازی‌های آن به‌طور کامل آشنایی دارند و بازی‌های فیزیکی به‌طور کامل جای خود را به بازی‌های الکترونیکی داده است. یک دهه قبل کوچه‌ها پر از هیاهوی بازی‌های نوجوانانی بود که گل کوچک یا هفت سنگ بازی می‌کردند اما دیگر خبری از هیاهوی بازی بچه‌ها نیست حتی بازی‌های بی سر و صدای درون خانه نیز مشاهده نمی‌شود و کاملاً منسوخ شده است.

صدا و سیما و متخصصان رسانه باید با تهیه انیمیشن‌ها یا گزارشاتی این آگاهی را به والدین و مخاطبان منتقل کنند که محتواهای آموزشی که تهیه می‌کنند در تمام جنبه‌های روحی و روانی کودک و حتی جسمی او تأثیر می‌گذارد. رسانه علاوه بر سرگرم کردن کودکان بینش و نگرش آن ها را نیز در رابطه با جهان پیرامونشان و ارتباط با افراد دیگر و در مجموع جهان هستی شکل می‌دهد.

*چقدر مسئولان و مردم با سواد رسانه‌ آشنا هستند؟

طبق آخرین آمار در سال  ۲۰۱۷ نمره سواد رسانه‌ در ایران ۱۲ از ۱۰۰ بوده و ایران راهی طولانی برای رسیدن و انتقال سواد رسانه‌ای به مخاطبان دارد. تا کنون دو طرح «ای نماد» و «شامد» در زمینه سواد رسانه‌ای در ایران اجرا شده است.

«ای نماد» متعلق به فروشگاه‌های مجازی است اما «طرح شامد» تمام ابعاد را دربر می‌گیرد. در سال ۹۵ کتابی جدید در زمینه سواد رسانه‌ای به مقطع دهم متوسطه اضافه شد و همایشی در زمینه سواد رسانه‌ در ایران برگزار شد و انجمن سواد رسانه‌ای در ایران نیز تأسیس شد.

یکی از کم‌کاری‌های کشورهای جهان سوم مخصوصاً ایران در زمینه فرهنگی، تولیدات فرهنگی آن است زیرا ما می‌توانیم با تولیدات فرهنگی، فرهنگ، زبان و آداب و رسوم جامعه ایرانی را از طریق بازی و سرگرمی به دنیا معرفی کنیم چراکه با فروش آزاد بازی‌ها در اینترنت و گوگل پلی تمام افراد می‌توانند مطابق با میل و خواسته خود بازی مورد نظر و علاقه خود را انتخاب کنند و این امر فروش این محصول را محدود و منحصر به کشورهای خاص نمی‌کند.

*چطور می‌توان  سواد رسانه‌ای اقشار مردم را بالا برد؟

ما در شبانه روز مدام در حال کسب اطلاعات از رسانه‌های مختلف هستیم زمانی که رانندگی می‌کنیم با پیام‌های بیلبوردها در خیابان بمباران می‌شویم، زمانی که رادیو گوش می‌کنیم یا پشت چراغ قرمز تلگرام یا واتس آپ خود را چک می‌کنیم با استفاده از شبکه‌های اجتماعی با فردی کیلومترها دورتر در کشورهای دیگر درحال مکالمه هستیم در تمام این حالات از رسانه استفاده می‌کنید و در حال تبادل اطلاعات هستید پس زندگی کنونی ما با رسانه عجین شده و ما جدا از آن نمی‌توانیم باشیم. سرعت گردش اطلاعات در بالاترین حد خود قرار دارد و ما با آخرین مدها و اخبار که در آن سوی کره زمین اتفاق می‌افتد بمباران می‌شویم، بنابراین یادگیری سواد رسانه‌ای امری اجتناب‌ناپذیر است.

کودکان و نوجوانان ایرانی بیشترین زمان را در مدرسه سپری می‌کنند. آن ها از ۷ سالگی وارد مدرسه شده و ۱۸ سالگی آنجا را ترک می‌کنند پس بهترین زمان برای آموزش سواد رسانه‌ مدرسه و آموزش و پرورش است. اما این آموزش باید با نقدی منصفانه همراه باشد و فضا برای بحث و نقد مناسب باشد تا تاثیرگذار باشد.

همچنین برای ارتقاء سواد رسانه می توان از روش هایی همچون گنجاندن کتاب‌های درسی سواد رسانه‌ای در مهدکودک‌ها، مدارس و دبیرستان‌ها و آموزش عالی، برگزاری همایش‌ها و کنفرانس‌ها با مفهوم سواد رسانه‌ای، ترویج سواد رسانه‌ای در میان اقشار دانشجو، ساختن فیلم‌ها و مستندهایی با موضوع سواد رسانه، ساختن انیمیشن با کیفیت بالا با موضوع سواد رسانه‌ای برای کودکان، برگزاری جلسه‌هایی برای والدین در مدارس با هدف ارتقاء سواد رسانه‌ای و دادن جزوه‌ها یا کتاب‌هایی برای آشنایی بیشتر والدین با این موضوع (ارتقاء در سطح خانواده) که بیشتر تأثیر در این زمینه توسط رسانه و آموزش و پرورش گذاشته می‌شود، استفاده کرد.

*وظیفه چه کسانی است که سواد رسانه‌ای را ارتقاء دهند؟

دولت و وزارتخانه‌هایی همانند آموزش و پرورش و صداوسیما وظیفه توسعه و ترویج دانش سواد رسانه‌ای را دارند و باید با نوشتن راهکارها و الگوهایی آن را در سطح جامعه تریج دهند. متخصصان ارتباطات و روان‌شناسان برای نوشتن درس سواد رسانه‌ای برای سنین مختلف در مقاطع گوناگون تحصیلی اقدام کنند چراکه با گسترش اینترنت و ماهواره در ایران گسترش نقد و نگاه نقادانه به مسائل روز و اطلاعاتی که رسانه‌ها آن ها را ترویج می‌دهند بیش از پیش احساس می‌شود.

*نقش دانشگاه‌ها و مدارس در بالابردن سواد رسانه‌ای فرد چه میزان است؟

راهکارهایی برای بالابردن سواد رسانه‌ شامل گنجاندن درس سواد رسانه‌ در دانشگاه‌ها به عنوان درسی عمومی که تمام رشته‌ها باید آن را بگذرانند، برگزاری کارگاه‌های آموزشی در دانشگاه‌ درباره سواد رسانه، دعوت از اساتید جامعه‌شناسی و ارتباطات برای ارائه سخنرانی در زمینه ارتباطات و ضرورت داشتن سواد رسانه‌ در ایران، تشکیل تیم‌های تحقیقاتی برای تحقیق و بررسی ابعاد سواد رسانه‌ در جامعه، نوشتن طرح‌های ملی برای گسترش و درک جایگاه سواد رسانه‌ در جامعه، شرکت اساتید و مسئولان در کنفرانس‌های بین‌المللی برای آشنایی با سواد رسانه‌ در سطح جهانی، الگوگیری از دیگر کشورها در زمینه ترویج این سواد در بین مخاطبان و بومی‌سازی این الگوها با فضا و فرهنگ ایرانی، مصاحبه با روزنامه‌ها و برجسته‌سازی مفهوم سواد رسانه‌ در بین افراد و صدها برنامه دیگر در این زمینه می تواند در این امر کمک کند.

*چه لطماتی از نداشتن سواد رسانه‌ای می‌خوریم؟

بیشترین استفاده‌کنندگان رسانه در جامعه ایرانی کودکان و نوجوانان هستند و بیشترین تاثیرپذیری از رسانه و تاثیرگذاری در جامعه متعلق به این گروه سنی است. ما در دنیای مجازی با دو نوع اطلاعات سروکار داریم اطلاعاتی که مفید و سازنده هستند و اطلاعاتی که مخرب و ضربه‌زننده است.

برای جلوگیری از رسیدن اطلاعات مخرب دو روش را می‌توانیم اجرایی کنیم نخست سانسور که مفید و بازدارنده نیست و دوم مجهز کردن افراد به مهارت تجزیه و تحلیل پیام‌ها و نگاه انتقادی که باعث می‌شود فرد نسبت به انتخاب رسانه و محتوای آن بیندیشد. این روش عملی‌تر و کاربردی‌تری است.