خبرگزاری مهر – گروه استانها، رؤیا رجبی: در کنار مسجد و شیدانه معروف امام رضا (ع) یک در چوبی و سنتی با نمای آجرکاری شده، خودنمایی می‌کند که رنگ و بوی تاریخ را به مشام هر رهگذری می‌رساند. در چوبی را که باز کنی با فضا و پله‌های متعددی مواجه می‌شوی که با پیمودن هر پله که رو به پایین است، گویی بیشتر به اعماق تاریخ نزدیک می‌شوی.
دیوارهای سنگی و آجری و پله‌های محکم ساخته شده از آجر که قدمتشان به دوره ساسانیان باز می‌گردد مصداق جمله «دزفول شهر آجر» هستند و سقفی که اقتدار و شکوه فرهنگ و تمدنی بی نظیر از آن می بارد.
۷۵ پله ورودی قُمِش که به گویش دزفولی به سَربِطاق چوقابَفون (چوقابافان) معروف است را که طی کنی، به قُمِش مؤمنون می‌رسی. نورپردازی‌های بی نظیر قُمِش تو را به پیمودن ادامه مسیر در زیرزمین و جایی که یادآور سبک و نحوه زندگی گذشتگان این دیار است، تشویق می‌کند.
در طول مسیر قُمِش که همانند تونل است، بوی آب و آجر که شناسنامه دزفول است، آغشته می‌شود.
در جای جای قُمِش، کوزه‌های سفالی و زیراندازهای سنتی و چند ماکت مرد که نماد سقا هستند (افرادی که از درون قمش آب حمل می‌کردند) و چند ماکت زن با پوشش سنتی جانمایی شده که فضا را بیش از پیش تاریخی کرده است. راه رفتن در مسیر قمش که همانند تونل است و مشاهده سقف و دیوارهای آجری و سنگی نشان از تلاشی کم نظیر برای احیای آن و همت والای گذشتگان این دیار برای زندگی دارد.
تاریخچه قُمِش و سَربِطاق ها
قُمِش (قنات) به معنی کاریز و مجرای آب زیرزمینی است که قدمتی چند هزار ساله در دزفول داشته و در گذشته برای استفاده از آب رودخانه حفاری شده‌اند.
در گذشته مردمان دزفول با حفر تونل‌هایی به نام «قُمِش» در چند کیلومتر بالاتر از شهر و از کناره رودخانه دز، آب را به اندازه معین به سمت شهر هدایت می‌کردند و پس از مصارف شهری این آب مسیر خود را در خارج از شهر برای سیراب کردن زمین‌های کشاورزی ادامه می‌داد. مردم دزفول این راه دسترسی به کانال حفر شده را «سَربِطاق» می‌گفتند.
این قنات‌ها از منحصر به فردترین شبکه زیر زمینی آب در جهان محسوب شده که بخش عمده‌ای از آب مورد نیاز بخش کشاورزی، آب آشامیدنی و مصرف روزانه مردم دزفول را تأمین کرده و در هشت سال جنگ نیز به عنوان پناهگاه و امدادرسانی به مصدومان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
در واقع قُمِش در اصطلاح قدیم به تونل‌های آبرسان زیرزمینی گفته می‌شد که آب رودخانه دز را به تمام نقاط شهر می‌رساند و قدمت آنها به زمان عیلامیان و ساسانیان باستان می‌رسد.
«سَربِطاق» نیز مجرایی به شکل سرداب بود که به صورت مستقیم و با شیب ۴۵ درجه تا محل جریان آب به وسیله پلکانی که گاه دارای ۱۰۰ پله بود پیش می‌رفت. به علت گرمای طاقت‌فرسای تابستان، قمش و سربطاق‌ها نقش بسیار مهمی در ادامه زندگی و حیات شهر دزفول ایفا کرده‌اند.
در گذشته تعداد ۱۳ سَربِطاق در دزفول وجود داشته که به دلیل توسعه شبکه آب‌رسانی شهر از دهه ۴۰ شمسی به بعد، کم‌کم کارکرد خود را از دست داده و متروکه و بعضی حتی تبدیل به مسیر فاضلاب شدند.
آثار آنها در دهه ۵۰ و حتی تا اوایل دهه ۶۰ نیز موجود بود که به دلیل نشست زمین و خطرات احتمالی آن و اغلب با آوارهای ساختمان‌ها که غالباً در اثر موشک باران شهر در زمان جنگ تحمیلی تخریب می‌شدند پر شدند و دهانه آنها بسته شد.
معرفی قُمِش مؤمنون
به گواه مستندات در گذشته شهرستان دزفول دارای ۲۴ رشته قُمِش بوده که هر کدام با سَربِطاق های متعدد در مساحت‌های مختلف احداث شده‌اند و قدمت آنها به دوران ساسانیان و عیلامیان برمی گردد.
قُمِش مؤمنون یکی از این ۲۴ رشته قُمِش موجود در دزفول و در واقع تنها قُمِش احیا شده در این شهرستان است.
این قُمِش در گذشته آب مورد نیاز یک هزار و ۲۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی این منطقه را تأمین می کرده است. وجه تسمیه این قُمِش به نام متولی وقت مسجد، صادق قلی چوقاباف است.
این مسجد در زمان جنگ تحمیلی در مهرماه سال ۶۲ مورد اصابت موشک قرار می‌گیرد و ۳۸ نفر به شهادت می‌رسند که در عملیات خاکبرداری و خارج کردن شهدا از زیر آوار، خاک‌ها به درون این قمش ریخته می‌شود و بدین ترتیب قمش مؤمنون پس از آن واقعه در سال ۱۳۶۲ زیر خاک مدفون می‌شود.
پس از واقعه مذکور طی چند سال اخیر بخشی از این گنجینه آجری با همت فردی به نام سعید قلیان که متولی مسجد و شیدانه امام رضا (ع) است از زیر آوارها سر برآورد و در سال ۱۳۹۶ رونمایی شد.
ورودی قُمِش مؤمنون یعنی سَربطاق چوقابافان که اکنون به یکی از مکان‌های گردشگری و پربازدید در دزفول تبدیل شده در خیابان طالقانی، پشت بقعه سید محمود و در جنب مسجد و شیدانه امام رضا (ع) دزفول واقع شده؛ بنابراین برای بازدید از قُمِش باید به این آدرس مراجعه کرد.
احیای قُمِش با همت و تلاش شخصی
داستان احیای قُمِش مؤمنون دزفول بدین صورت است که سعید قلیان متولی این قُمِش که از کودکی داستان‌های زیادی درباره قُمِش مؤمنون از پدر و اطرافیان خود شنیده، تصمیم می‌گیرد این مکان را احیا کند به گونه‌ای که در سال ۸۹ از زیرزمین مسجد امام رضا (ع) که در آن زمان مسجد چوقاباف نام داشته، ورود کرده و پس از مقداری خاکبرداری به چند پله اول قمش که تخریب شده بودند، می‌رسد.
وی در همان ابتدا با حجم عظیمی از خاک و نیاز به عملیات‌های بزرگ خاکبرداری مواجه می‌شود اما از سوی ادارات مرتبط اجازه خاکبرداری به وی داده نمی‌شود.
وی در سال ۹۴ از شهرداری می‌خواهد، فاضلاب بندی محله‌ای که قُمِش در آن قرار دارد اجرا شود که در حین اجرای پروژه فاضلاب بندی، وجود قُمِش در همان مکانی که از قبل پیش بینی شده بود به قلیان ثابت می‌شود.
بنابراین وی با همکاری چندتن از دوستان خود به صورت کاملاً شخصی و بدون دخالت و همکاری هیچ ارگانی اقدام به حفاری کرده و پس از مدتی به ورودی قُمِش یعنی سربِطاق چوقابَفون (چوقابافان) می‌رسد و در ادامه به دلیل سخت بودن روند حفاری با هزینه کاملاً شخصی تعدادی کارگر را برای حفاری و پیشروی در قُمِش وارد روند کار می‌کند.
گفتنی است از زمان آغاز حفاری قُمِش یعنی اردیبهشت سال ۹۴ تا ۲۳ شهریور سال ۹۶ که طی مراسمی از قُمِش رونمایی شد ۱۴۰ هزار ساعت کار و تلاش شبانه روزی صورت گرفته است. پس از رونمایی از بخشی از قُمِش، متولی آن بیکار ننشسته و روند پیشروی به دیگر قسمت‌های قمش را همچنان ادامه داده به گونه‌ای که تاکنون ۸ هزار مترمکعب خاکبرداری و ۲۰ ماه کار مفید صورت گرفته است.
خاکبرداری این قُمِش به صورت دستی با وسایلی همچون فرغون، بیل، کلنگ، نوارنقاله، تسمه نقاله و بالابر از عمق ۴۸ متری زمین انجام شده است.
مازاد برداری خاک، مسدود کردن و انحراف فاضلاب‌های متعدد خانگی، تهویه، مرمت و آجرکاری که عمدتاً از آجرهای همین قمش هستند، روشنایی، نورپردازی و زیباسازی فضای درون قمش که شامل نصب ماکت، جای گذاری کوزه و مجسمه و اشیای سنتی است از جمله مراحل انجام شده برای احیای قُمِش مومنون تاکنون بوده است.
قُمِش مؤمنون مطابق با اسناد، سَربِطاق های زیادی دارد که در زمان رونمایی فقط دو سَربِطاق چوقابافان و عاملی احیا شده بودند اما در سال ۹۷ نیز با انجام ۶۰ متر لایروبی و پیشروی در قُمِش، سومین سَربِطاق به نام آقامیر نیز خاکبرداری شده و احیا شده است.
قلیان (متولی قمش) در حال حاضر موقعیت جغرافیایی یکی دیگر از سَربِطاق های قمش مومنون به نام سَربِطاق بوالعلایی را به دست آورده و مقرر شده تا پس از تعطیلات نوروز این سَربِطاق نیز خاکبرداری و احیا شود.
گفتنی است قدمت آجرکاری‌های قمش ۴۰۰ سال تخمین زده شده ولی قدمت اصلی قمش به طور کلی به دوره ساسانیان برمی گردد.
طول قُمِش مؤمنون تا رودخانه دز هشت هزار و یکصد متر است که تاکنون ۴۰۰ متر از این میزان خاکبرداری و رونمایی شده است. متولی قمش تلاش دارد که تا جای ممکن خاکبرداری و لایروبی را ادامه دهد تا به دیگر سَربِطاق ها و در صورت امکان به انتهای قمش که به رودخانه دز ختم می‌شود برسد.
متولی قُمِش که همواره نسبت به عدم حمایت و همکاری مسئولان و دستگاه‌های متولی شهرستان در تمام مراحل احیای قُمِش انتقاد داشته، با وجود این امر اما برنامه‌های زیادی برای توسعه و رونق این قمش در دستور کار دارد.
بر این اساس متولی قُمِش وعده داده که در سال ۹۸ موزه سفال، موزه اجناس و کالاهای قدیمی، نگارخانه و کافه قمش نیز در قُمِش مؤمنون راه اندازی خواهد کرد.
در حال حاضر نیز مراحل نصب و احداث یک آسانسور برای آسان شدن تردد گردشگران به ویژه افراد مسن به قُمِش در حال انجام است که ورودی آسانسور یک در چوبی در کنار درب اصلی و ورودی قمش است.
از زمان رونمایی از قُمِش مؤمنون در شهریورماه ۹۶ تاکنون این گنج آجری در اعماق زمین به یکی از پربازدترین و محبوب ترین مکان‌های تاریخی و گردشگری دزفول تبدیل شده به گونه‌ای که بازدید از آن در برنامه‌های بازدید هر مقام بلندپایه و یا میهمانان ویژه‌ای که وارد دزفول می‌شوند، قرار دارد.
این قُمِش همچنین در تمام ایام سال پذیرای بازدید عموم مردم و گردشگران است و به دلیل قرارگیری قُمِش در کنار شیدانه امام رضا (ع) این مکان در ایام محرم همچون نوروز بسیار پربازدید است.
پیش بینی می‌شود با توجه به معرفی و شناساندن این مکان تاریخی در رسانه‌ها و فضای مجازی و گذشت دو سال از احیای آن، میزان بازدید گردشگران و مسافران نوروزی از این قُمِش در نوروز ۹۸ نسبت به نوروز ۹۷ با افزایش چشمگیری مواجه باشد.
شهرستان دزفول در تمام زمینه‌های گردشگری اعم از جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و مذهبی پتانسیل و ظرفیت‌های بسیار زیادی دارد و همین تنوع و تعدد جاذبه‌های این شهرستان کار را برای گردشگران و مسافران سخت می‌کند که کدام جاذبه‌ها و مکان‌های گردشگری دزفول را در برنامه بازدید خود در هنگام سفر به این شهرستان قرار دهند چراکه هر کدام از آثار، بناها و مکان‌های گردشگری دزفول به تنهایی می‌تواند باعث جذب خیل عظیم گردشگر و ثبت خاطرات به یادماندنی شود.
اما قُمِش مؤمنون به سبب متفاوت و خاص بودن فضایی که دارد و تلفیق آب و آجر در آن، می‌تواند یکی از پیشنهادها و گزینه‌های مناسب برای گردشگران و مسافرانی باشد که دزفول را مقصد و یا یکی از مقصدهای گردش خود در ایام نوروز ۹۸ انتخاب کرده‌اند.
لزوم ثبت ملی قُمِش مؤمنون
با توجه به پیشینه تاریخی و ظرفیت‌های ویژه‌ای که این قُمِش دارد لازم است هرچه زودتر پیشنهاد ثبت ملی این اثر ارزشمند که پروسه زمان بر و اقدام خارق‌العاده ای از سوی متولی آن در راستای احیای این گنجینه تاریخی صورت گرفته از سوی مسئولان شهرستان به سازمان میراث فرهنگی کشور ارائه شود.
از سویی عدم حمایت دستگاه‌های متولی شهرستان در روند احیای این پروژه بسیار مشهود است چرا که شاید اگر این حمایت‌ها وجود داشت اکنون حجم و مساحت بیشتری از این گنج آجری احیا می‌شد؛ بنابراین لازم است مدیران شهرستان آستین همت را بالا بزنند و در راستای شکوفایی بیش از پیش حوزه گردشگری تاریخی دزفول و احیای میراث گذشتگان در جهت تداوم احیا و حفاری مابقی این قمش و احیای سایر قمش های تاریخی دزفول با متولی آن همکاری کنند.
عکس: علی شمشیرگر
نظر شما