اباضیه، مذهب معطوف به اخلاق یا الهیات صرف نیست یک مذهب سیاسی است

به گزارش خبرگزاری مهر، نشست علمی نقد و بررسی مذهب اباضیه به همت گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین پژوهی با حضور صاحبنظران این حوزه در قم برگزار شد.

حجت الاسلام محمد باقر پور امینی مدیر گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه و دبیر علمی جلسه در ابتدای این نشست گفت: از ابتدای طرح مباحث کلامی شاهد پیدایش فرقه‌ها و مذاهب کلامی مختلف در جهان اسلام بوده ایم. یکی از قدیمی‌ترین مذاهب اسلامی را می‌توان مذهب اباضیه نامید. فرقه‌ای که برآمده از پیروان عبدالله ابن اباض بود. این فرقه در کنار پیدایش و انقراض سایر مذاهب در جهان اسلام شکل گرفت اما در حال حاضر شاهد حیات این فرقه بعد از حدود چهارده قرن هستیم!

وی افزود: این فرقه تلاش کرده است تا همواره حضور رسمی و جدی داشته باشد. حتی در کشورهای مختلف در طول قرون مختلف حضور حاکمیتی داشته، زعامت و عمارت داشته و در عمان و زنگبار و شمال آفریقا جلوه‌هایی از حضور و عمارت آنها را شاهد بوده ایم به خصوص در دوره معاصر که در کشور عمان همچنان مطرح است و یکی از مذاهبی می‌تواند باشد که با مذهب تشیع نیز نقاط اشتراک زیادی داشته و دارد. برای اینکه ان‌شاءالله از حضور کارشناسان محترم به نحو مطلوبی استفاده کنیم در سه محور بحث را دنبال خواهیم کرد. در این نشست به دنبال ماهیت شناسی فرقه و مذهب اباضیه هستیم. پیدایش و سابقه آن، شخصیت‌های مطرحی که در این فرقه وجود داشته و دارند.

وی آشنایی با اباضیه های امروز و معاصر را از محورهای نشست خواند و تصریح کرد: بررسی آراء معرفتی و کلامی این مذهب و اینکه اباضیه چه زمانی شکل گرفت و نسبت آن با سایر مذاهب چه بوده است را بررسی خواهیم کرد. مطلبی که بسیار مطرح است و اباضیه ها هم خیلی سعی می‌کنند از آن پرهیز کنند نسبت آنها با خوارج است که آیا نسبتی با خوارج دارند و مشترکاتی دارند یا خیر؟!

در ادامه این نشست علی اکبر ضیایی رییس پژوهشکده حج و زیارت قم و نخستین ارائه دهنده نشست ضمن بیان تاریخچه شکل گیری فرقه اباضیه، این فرقه را نزدیکترین دیدگاه به تشیع خواند و گفت: برای جمع‌آوری مستندات پیرامون اباضیه منابع مختلف مذاهب اسلامی را بررسی کردیم. در این دوره طبیعتاً از کتابخانه‌های ایران کتابخانه ملی را انتخاب کردیم، کتابخانه های پاریس، کتابخانه های دانشگاه‌های مختلف آلمان، مسکو و سنت پترزبورگ، عمان، کتابخانه‌های مختلف مسقط، سوریه، امارات، کویت، لبنان، ترکیه و دیگر کشورها را که به تناسب سفرهایی به آنجا داشتم مورد بررسی قرار داده و به جمع آوری منابع پرداختیم. سه جلد اول کتاب بنده در زمینه اباضیه در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی (ره) در شهر مقدس قم چاپ شد و سال ۱۳۷۰ و سال ۱۳۷۱ در لبنان دیگر مجلدات چاپ شد که البته جلد سوم آن که در مورد یزیدی‌ها بود در قم چاپ شد. اولین معجم بنده در سال ۱۳۷۲ منتشر شد به نام معجم مصادر الاباضیه که حدود ۶۰۰ صفحه است.

وی افزود: مبانی اجتهاد، منابع اجتهاد، شرایط اجتهاد، قواعد فقهی مهمی که به اباضیه ها در استنباط احکام شرعی استفاده می‌کنند مثل قاعده تیسیر که همان قاعده لاحرج است و بحث انفتاح باب اجتهاد مقاصدالشریعه یکی از مباحثی است که در عمان خیلی به آن توجه می‌شود که البته از اهل سنت از زمان غزالی تا ابن عاشور و شاطبی و دیگران در این زمینه مطالب مهمی آورده ام. اباضیه ها هم به مقاصد الشریعه پرداخته اند ولی نکته‌ای که در این مبحث هست عمدتاً هم مفتی و هم قائم‌مقام شان اینها را هم در طرح مباحث شان و هم در آثارشان اشاره کرده‌اند که اجتهاد در حوزه اباضیه باید بر اساس صراحت باشد و باز کردن باب انفتاح باب اجتهاد و استفاده از مقاصد الشریعه نباید باعث سهل انگاری در حوزه استنباط احکام شود به همین علت مقاصد الشریعه را به گونه‌ای مدیریت کرده‌اند که از دایره فقه خارج نشود. کتاب‌هایی هم اخیراً در این زمینه تنظیم شده است و احکام خاص فقهی که در این کتاب آورده‌ام مباحثی مانند رانندگی بانوان، بیمه از جمله بیمه تجاری و بیمه تعاون در آن وجود دارد. بحث قرائت سوره در نماز از مسائلی است که این‌ها مانند شیعیان هستند، حقوق مالکیت فکری یا حقوق مالکیت معنوی همچنانکه در اهل سنت در قرن اخیر جدی مطرح شده است بر اساس پیگیری‌هایی که در اروپا انجام می‌شود نسبت به رعایت حقوق مولفین و هنرمندان و علائم تجاری در مذهب اباضیه هم روی این زمینه‌ها واقعاً کارهای خوبی شده است و امیدواریم که در کشور ما هم حقوق مالکیت فکری به نحو احسن در حوزه فقهی کار بشود.

این استاد فرهنگ و تمدن اسلامی همچنین گفت: مبنای مباحث اعتقادی اباضیه سه چیز است یکی احادیث متواتر، یکی دلالت قطعی روایت یا آیه قرآنی و دیگری نامه‌های ائمه اباضیه. یعنی اگر حدیثی حدیث واحد باشد آنها نمی‌توانند در اعتقادات به آن استناد کنند. احادیث باید متواتر باشند. دلالت غیر قطعی هم اگر داشته باشند به آن استناد نمی‌کنند و نامه‌های ائمه اباضیه هم در این قضیه مدخلیت دارد. اگر چه اشاره‌ای هم به نقش عقل در منابع اعتقادی اباضیه نشده است ولی واقعاً کسانی که نقش دارند در آثار اباضیه رگه‌های تفکر عقلانی و اعتزالی را در مباحث اعتقادی اباضیه می‌بینند.

ضیایی تصریح کرد: یکی از نکات جالبی که اباضیه دارند این است که اگر امامی تمام شرایط امامت را احراز کرده باشد و طبیعتاً مورد اطاعت مردم هم تعلق گرفته باشد و این امام مرتکب کبیری نشده است و تمام شروط را نیز دارا می‌باشد، عالم و شجاع و عادل هست و در زمان جهاد قیام شمشیر هم می‌کند و از مظلومین دفاع می‌کند ولی اگر در دوره این امام مفاسد افزایش پیدا کند یا گناه شیوع پیدا کند این امام رسماً از مقام خودش عزل می‌شود یعنی حتی نیاز به تشکیل جلسه هم نیست یعنی ظهور مفاسد اجتماعی در یک جامعه اباضی دلالت بر عدم کفایت سیاسی آن امام دارد حتی اگر از نظر علمی و شرایط اجتماعی سیاسی همه شرایط را داشته باشد اگر جامعه به سمت و سوی دیگری سوق پیدا کند نشان دهنده آن است که این امام صلاحیت اداره جامعه را ندارد و باید کناره گیری کند و شخص دیگری به جای او بنشیند. این از نکاتی است که در مذهب اباضیه مورد تاکید است.

در ادامه این نشست حجت الاسلام اکبری رایزن پیشین جمهوری اسلامی ایران در عمان بررسی تأثیر دولت مدرن بر تحولات کلامی – فقهی اباضیه در دوران معاصر را محور سخنان خود قرارداد و گفت: من نمی‌خواهم تاثیر کلام را بر دولت مدرن بگویم بلکه بیشتر می‌خواهم نشان دهم که چگونه یک واقعیت تاریخی، علمای دینی اباضیه را وامی دارد تا در قواعد و مصادر استنباطی و یا نحوه استنباط خودشان تغییر ایجاد کنند و این تغییر امروزه می‌تواند همچون الگویی برای جهان اسلام باشد و بیشتر می‌خواهم به یک اقتباس از این نوع مدل تاکیدکنم که نزدیک به نیم‌قرن است کارکرد مثبتی در عمان داشته است. ما با دولت مدرنی مواجه هستیم که با سلطنت سلطان قابوس آغاز می‌شود؛ دولتی که توانسته در فراز و نشیب تاریخی در جهان اسلام و منطقه و در حوادث گوناگون سیاسی اجتماعی بین المللی دوام بیاورد و قوام یابد. فارغ از اینکه ساخت اینگونه از حکومتداری را به اراده‌ی قدرت‌های استکباری و استعماری نسبت دهیم؛ گرچه بی تاثیر هم نبوده است.

اکبری گفت: عمان با تنوع زبانی؛ قومی و از همه مهم‌تر تنوع مذهبی توانسته فرآیند دگرپذیری را بخوبی انجام دهد و با وجود قرارگرفتن درکانون بحرانی‌ترین نقاط منطقه (همسایگی با یمن و امارات و عربستان) به صورت آرامشی کم نظیر در جامعه ثمرات این فرآیند را تجربه کند. عمان در چارچوب جغرافیای سیاسی واحد، توانسته یک “جامعه چندقومی و چندفرهنگی” را با هویت‌های چندگانه در قالب یک ملت منسجم و متحد سازد و این چالش را که سال‌ها موجب تنش در جامعه عمان بوده است به فرصت تبدیل سازد و موزاییک قومی فرهنگی هویت تمدنی مردم عمان را در قاب صلح و آرامش نمایش دهد.
کارشناس ارشد فرهنگ و تمدن اسلامی افزود: خاستگاه اباضیه در عمان که سرزمین تمدن‌ها است و در چهارراه فرهنگی سه تمدن بزرگ ایران، مصر و هند قراردارد؛ از چهار منظر تنوعی قابل بحث است. با توجه به جمعیت مهاجران عمان، این کشور نهایتاً ۴ و نیم میلیون جمعیت دارد که تنها دو میلیون و نیم از آنان مواطن و یا عمانی اصیل محسوب می‌شوند؛ در این جمعیت اندک حداقل ۴ تنوع جدی وجوددارد؛ نخست تنوع نژادی، دوم تنوع قومی فرهنگی، سوم تنوع زبانی و تنوع مذهبی. از نظر تنوع مذهبی مذهب اباضیه ۷۰ تا ۷۵ درصد جمعیت را تشکیل می‌دهد ۲۰ تا ۲۵ درصد اهل‌سنت هستند و می‌توان گفت تقریباً ۶ تا ۷ درصد جمعیت را نیز شیعیان دوازده امامی تشکیل می‌دهند. خوب این تنوع دیده می‌شود انواع مذاهب را می‌بینیم و تنوع قومی و فرهنگی نیز وجود دارد.

اکبری مذهب اباضیه را یک مذهب سیاسی وابسته به قدرت دانست و ادامه داد: مذهب اباضیه یک مذهب سیاسی است؛ یک مذهب معطوف به قدرت است یک مذهب معطوف به اخلاق و یا الهیات صرف نبوده، مذهبی است که در راستای کسب قدرت تلاش کرده و ساختار حاکمیتی و سیاستی تشکیل داده است. حتی رهبران این مذهب که از اصحاب امیرالمومنین (ع) بودند در موضوع حکمیت به عنوان یک امر سیاسی و حکومتی اختلاف پیدا کردند. ما در عمان فعلی یک بحث درون مذهبی داریم در حوزه کلام و دو رستگی میان امامت و سلطنت دیده می‌شود و یکی هم در خاستگاه و زیست‌بوم مردم که با تنوع مذهبی قومی فرهنگی و زبانی و نژادی تفسیر می‌شود.و این واقعیت یعنی هم واقعیت تنوع مذهبی و هم تنوع فرهنگی و ساختار جغرافیای انسانی اجتماعی عمان است شخصیتی مانند قابوس وامیدارد تا وارد یک دنیای جدیدی شود که دولت مدرن نامیده می‌شود و در آغاز هدف خویش را تشکیل دولتی بدون دشمن قرارمی دهد.

وی افزود: برای اینکه حکومت عمان تبدیل به دولتی بدون دشمن شود مجبور خواهدبود تا در حوزه تعارضات مذهبی به استراتژی تسامح روی آورده و در حوزه تنوعات بومی فرهنگی به رواداری رو کند. از اینجاست که ما می‌بینیم کلام معاصر اباضیه تبدیل به به یک کلام تسامحی شده است؛ و عنصر مدارا، عنصر عدم ستیز و عدم خشونت در جای‌جای مبانی فقهی کلامی اباضی معاصر موج می‌زند و رسماً در کتاب‌های اباضیه نو به این موضوع اشاره شده است وی ادامه داد: اصلاً چرا مقاصد الشریعه در نگاه فقهی گسترش می‌یابد؟ زیرا امروز برای زندگی در سرزمین تنوعات شما باید به مقاصد شریعت رو کنید نه به خاستگاه‌های تزاحمی، تعارضی و یا تمایز با دیگر مذاهب. این نکته مهم است که ما می‌بینیم قواعد فقهی عوض می‌شود ساختار نظام فکری کلامی نیز تغییر می‌کند؛ اعتدال و عقل‌گرایی بر کلام اباضی نوحاکم می‌شود و ما می‌بینیم تمایزها برداشته می‌شود و می‌بینیم که فضای گفتمانی شبیه به رویکرد تشکیل امت اسلامی اتفاق می‌افتد؛ به این مفهوم که زبان و نژاد و فِرَق و مذاهب میان انسان‌ها فاصله ایجاد نمی‌کنند. وقتی تسامح و عقل گرایی بر فرق گذاشتن میان تمایزات فرق اسلامی حاکم باشد هم در درون کشور و هم در برون کشور ظهور می‌کند. در بیرون از کشور به عنوان یک کشور میانجی و صلح طلب و کشوری که در هیچ مخاصمه منطقه‌ای شرکت نمی‌کند.

رایزن پیشین جمهوری اسلامی ایران در عمان در خصوص دوگانه مقام امامت و مقام افتاء در اباضی نو گفت: ما در تاریخ معاصر عمان می‌بینیم که چگونه یک پارادیم شیفت و تغییر پارادایمیک در حوزه کلام اباضیه رخ می‌دهد. از این رو مقام امامت در اباضیه پایان یافته و واژه امامت متروک و مهجور شده است. در بحث امامت امروزه ما می‌بینیم که به مقام افتا تبدیل می‌شود و امام می‌شود مفتی و به عنوان یکی از عوامل مشروعیت بخش به دولت مدرن عمان تغییر یافته است. عمان برای تشکیل دولت بدون دشمن و برای اجرای سیاست مدارا و تسامح خود در نیم قرن اخیر از سه زمینه و منبع مشروعیت بخش بهره گرفته است؛ نخست سیره علمی و عملی سلطان قابوس؛ شخصیت علمی، فرهنگی و سیاسی و رفتاری وی؛ یعنی خلقیات و اخلاقیات سلطان قابوس دخالت می‌کند و استراتژی تسامح را تحکیم می بخشد، دوم مقتضیات اخلاقی واجتماعی مردم عمان؛ یعنی به گونه‌ای خلقیات و مقتضیات اجتماعی در عمان تغییر فاحش کرده است که شما امروز می‌بینید که رواداری در تار و پود ساخت اجتماعی عمان رسوخ کرده است شما در عمان هیچ نزاعی نمی‌بینید و یا هیچ سخن درشت و خشنی نمی‌شنوید.

رایزن سابق فرهنگی کشورمان در تانزانیا و ازبکستان در پایان تصریح کرد: سومین منبع مشروعیت بخش استراتژی تسامح در ساخت دولت مدرن، مفاهیم اخلاقی و کلامی معاصر مذهب اباضی است؛ ما در نیم قرن اخیر به یُمن تغییرات تمدنی و فرهنگی که در جامعه و سرزمین عمان رخ داده است؛ شاهد تغییرات پارادایمیک کلامی اباضیه نیز هستیم؛ یعنی گذر از افراط به سوی تسامح و مدارا. و این تغییرات روز به روز عمیق‌تر می‌شود که در جای جای کتاب برهان الحق تالیف مفتی اعظم عمان قابل دریافت است.