ابداعات روشی شهید صدر در علوم اسلامی/ ویژگی های تفکر شهید صدر

به گزارش خبرگزاری مهر، بیستمین قسمت از فصل جدید از برنامه‌ی تلویزیونی «مصیر» کاری از گروه اجتماعی شبکه چهار سیما، یک‌شنبه ۱۵ تیرماه با موضوع «کارکرد امروز اندیشه شهید سید محمدباقر صدر برای امت اسلامی» با اجرای محمدمهدی ابراهیمی نصر روی آنتن رفت.

مهمان این قسمت از برنامه، آیت‌الله احمد مبلغی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم، عضو مجلس خبرگان رهبری، رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی و رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی بود.

آیت الله مبلغی در پاسخ به این سوال که ویژگی متمایزکننده شهید سید محمدباقر صدر از سایر اندیشمندان چیست، گفت: شهید صدر یک سری ویژگی های شخصیتی داشتند که به ساختن اندیشه ایشان منتهی شده است و آن ویژگی ها قابل توجه هستند. یکی از آنها نبوغ ایشان است. این نبوغ در اندیشه های ایشان دیده می شود چون این اندیشه ها فراتر از نگاه های کلیشه ای و تکراری به سمت نوسازی و نوآوری حرکت می کند. ویژگی دوم این است که ایشان یک ذهن منسجم و دستگاه مندی داشتند. وقتی شما یک اندیشه ای از ایشان می بینید تک نیست بلکه مجموعه ای از لوازم و ملزومات و مجموعه ای از اندیشه های همخوان و هماهنگ با اندیشه ی ارائه شده توسط ایشان وجود دارد. چون ایشان منسجم فکر می کردند در اکثر موارد با یک جمله میتوان به پیش فرض ها و نوع نگاه ایشان پی برد. لذا نظریه پردازی بر اساس اندیشه ایشان راحت است. گاهی ایشان نظریه ای را مشخصا نگفته اند اما به دلیل همان ذهن منسجم جملاتی در نوشته ها و سخنانشان هست که اگر آن را ادامه دهید و روی آن فکر کنید به یک اندیشه عمیق و ژرف می رسید و باسایر اندیشه های ایشان هم تایید می شود.

وی افزود: من همیشه میگویم که لازم نیست فقط نظریات ایشان را تکرار کنیم بلکه باید به این سمت برویم که نظریات ناگفته ایشان که در بین اندیشه هایشان هست را ادامه دهیم و کشف کنیم. برای مثال ملاصدرا و علامه طباطبایی و امام خمینی در اصول یک ذهن دستگاه مند داشته اند. به همین دلیل میتوانیم شخصیت های اندیشه ای آنها را واکاوی کنیم. ویژگی سوم ایشان انصافشان است. به تعبیری انسان اخلاقی بهتر می اندیشد. روح و نفس ایشان یک روح و نفس طیبه و پاکیزه ای بوده است و به بهتر اندیشیدن ایشان کمک می کرده است. به بهتر دیدن و بهتر شنیدن حرف های دیگران کمک می کرده است. اخلاق فقط مربوط به رفتار نیست، اخلاقی بودن به ذهن انسان آفاق جدید می بخشد. برای مثال محقق اردبیلی انسان اخلاقی بوده است و این اخلاق در اجتهاد او تاثیر میگذاشته است و به او فضا میداده است که فکر کند و از حالت کلیشه ای و ذهن بسته خارج شود. من این سه ویژگی را برای شهید صدر ذاتی میبینم.

آیت الله مبلغی ادامه داد: ایشان ویژگی های دیگری دارند که ویژگی های روشی ایشان بوده تا خوب بیندیشند. یعنی چارچوبی داشته اند تا بتوانند ارائه و ابداع فکر کنند. یکی از این ویژگی ها این است که برای ایشان مطالعه، بیش از آنکه تتبع و فرو رفتن در اقوال و اندیشه ها باشد، تفکر بوده است. یعنی مطالعه به ایشان فرصت می داده و فصلی را می گشوده است تا فکر کنند. معروف است که ایشان وقتی قرار بوده است درسی را حاضر کنند بعد از مطالعه، به آن می اندیشیدند و گاهی اگر نظرشان تا شروع کلاس تکمیل و پخته نمی شده، قبل از شروع صبر و تامل می کردند تا به نتیجه برسند. این گشودن فصل اندیشیدن کنار تتبع از او چنین شخصیت مهمی ساخته ست. ویژگی دوم که شهید مطهری هم داشته اند، به کشاکش آوردن اندیشه هاست. مرد قهار و نیرومند و مهم و قهرمان میدان تناظر و به کشاکش آوردن اندیشه ها، شهید سید محمدباقر صدر است. وقتی ما اصول، فقه، اقتصاد، فلسفه، اندیشه های اجتماعی و اندیشه های فلسفه علمی ایشان را میبینیم متوجه می شویم که ایشان چه قدر اندیشه های دیگران به مصاف هم می آورده است و این کشاکش و تناظر را ادامه می داده است تا ابداع و ابتکار و اندیشه جدید بیرون بجهد و شکل بگیرد و بتوانند حرف اساسی و تازه ای بزنند.

عضو مجلس خبرگان رهبری درباره ویژگی های اندیشه شهید سید محمدباقر صدر بیان کرد: چند ویژگی میشود برای اندیشه های ایشان یعنی کتاب ها و مقالات و ... ذکر کرد. یک ویژگی این است که نسبت عمیقی با واژه نو دارد؛ یعنی یا نوآوری یا نوسازی می کند. در کلام ایشان حرف تکراری وجود ندارد. سایر اندیشه ها در سخنان ایشان ابعاد جدیدی پیدا میکند. مثلا ایشان از قاعده فهم عرفی، قاعده فهم اجتماعی می سازد که حرکت بزرگی است. ویژگی دوم این است که اندیشه ایشان به دنبال حل مشکل و مساله است. حرف غیر قابل فهم یا غیرقابل اجرا در اندیشه ایشان بسیار کم وجود دارد. یک رویکرد برجسته و کاملا آشکار و عمیقی در افکار ایشان مشاهد می شود که حرفشان ثمره عملی داشته باشد. ویژگی سوم این است که اندیشه ایشان به شکل جز جز گویی و نه سربسته گویی است. لایه لایه ها را از هم باز میکردند و می شکافتند. یک مساله را به چند مساله خرد تبدیل می کردند.

وی تصریح کرد: این تجزیه کردن علامت نبوغ و علم و پیشرفت علم است. در عین حال منظومه ای هم بوده است. یعنی نظم بخش، مجموعه ای، اجتماعی و جهت بخش هم داشته اند. ویژگی چهرم این است که فکر ایشان از یک بعد عمیق تاریخی برخوردار است. زیرا ایشان فکرشان را براساس نگاه به گذشته شکل داده اند. فکرشان ایشان اصیل است. هم اصلات و هم معاصرت دارد. یک پای نگاه ایشان به امروز و زندگی امروز است و یک پای نگاهشان به گذشته و تاریخ است.

آیت الله مبلغی در پاسخ به این سوال که جمع ویژگی های شهید سید محمدباقر صدر در دانش های اسلامی منجر به چه اتفاقاتی میشود بیان کرد: یک نقشی که ایشان داشته اند، نقش تاسیسی و ایجادی است. ایشان حوزه هایی از دانش های اسلامی را گشوده است که تا به حال نبوده است. برای مثال در فقه ایشان نظریه فقه را به استنباط رایج و سنتی اضافه کردند. در صد سال اخیر بسیاری از اندیشمندان درباره نظریه فقهی صحبت کرده اند اما شهید صدر اولین نظریه فقهی را داده اند. مکتب اقتصادی ایشان موج جدیدی را ایجاد کرده است و بحث اقتصاد اسلامی بعد از نظریه ایشان به دانشگاه ها راه یافت. در حوزه کلام، بحث مجتمعنا حوزه تاسیسی ایشان است. بخش دیگری از کار ایشان شناسایی ظرفیت سایر اندیشه های اسلامی بوده است. در واقع تاسیس نکرده اند اما بارورسازی کرده اند و توسعه داده اند و کارکرد بخشی کرده است. اگر محصل گویی (تقریر بیان کسی و نه نقل قول) شهید صدر را با سایر افراد مقایسه کنیم، میبینیم که محصل گویی ایشان یک اندیشه را به سمت متناظر سازی سایر اندیشه ها میبرد و آنچنان نقل به معنا می کند که علم را توسعه می دهد.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم، درباره ابداعات روشی شهید سید محمدباقر صدر در علوم اسلامی توضیح داد: اصولا ابداع بدون روش امکان پذیر نیست. نوابغ فکری بدون مکتب نیستند و لب یک مکتب، روش و مباحث روشی است. شخصیت روشی شهید صدر هم مهم است و ما باید در کنار توجه به خروجی های فکری ایشان، به روش ایشان توجه کنیم. ایشان در فقه یک روش فعال و دقیقی داشته اند. عناصری که در این روش بوده اند را می توانیم ذکر کنیم. ایشان از تاریخ به خوبی استفاده می کردند و تاریخ را سه مقطع می دیده اند؛ تاریخ صدور حدیث یا نص، تطور تاریخ و تاریخی که فقیه در آن می زیسته است. از ایشان چندین نظریه اساسی درباره روش معطوف به تاریخ میتوان استخراج کرد. عنصر دوم این است که ایشان فهم را تحت تاثیر عوامل مختلف می دیده است. برای مثال نظریه تاثیر پذیری فهم فقیه از نظریات کلامی و تکوینی، بحث مهمی اسا که ایشان ارائه می کند. اگر بخواهیم روش ایشان را به صورت خلاصه تعریف کنیم میتوانیم بگوییم روش ایشان معطوف به استفاده از تاریخ _که این استفاده از تاریخ در ذیل چند نظریه قابل باز تعریف است_ و استفاده از کلام و استفاده از نظریات علمی بوده است. در تفسیر هم ایشان یک روش ابداعی دارند که معروف است. تفسیر موضوعی ایشان غیر از سایر تفسیرهای موضوعی است که میشناسیم. ایشان یک مکانیزمی را ارائه کرده اند که یک رابطه ای بین جامعه با همه مسائلی که دارد و قرآن برقرار میکند. در فلسفه هم ایشان روش خاصی را ابداع کرده اند که می شود بر اساس استقرا این روش را باز تعریف کنیم.

وی در پایان در این باره که کدام بخش از اندیشه شهید سید محمدباقر صدر برای امت اسلامی امروز کارکرد بیشتری دارد گفت: ایشان دو پروژه اصلی و اساسی داشتند. یک خط معطوف به شیعه و یک خط معطوف به امت. خط معطوف به امت با این پیش فرض بود که چه شیعه چه سنی، یک حقیقت و واقعیت است. بخشی از اندیشه ایشان در مسیر منتهی به ایجاد زیرساخت های دانشی و جامعه سازی برای امت بوده است. اقتصادنا، فلسفتنا و مجتمعنا ایشان در همین راستا بوده است. برای همین میبینیم که امت با اندیشه های ایشان خوب گره خورده است. اقتصادنا و فلسفتنا در دانشگاه های معتبر اهل سنت تدریس میشده است. یکی از اساتید مصری به من میگفت ما اندیشه های شهید صدر را در دانشگاه پیگیری می کنیم. ادبیات امت محور ایشان در این آثار در اوج است. تا مادامی که امت نباشد، نه شیعه ای و نه سنی ای نمیتواند در حرکت های جهانی و امروزی قرار بگیرد و دوام پیدا کند.

در میان برنامه این قسمت «مصیر» هم بخش هایی مانند سرگذشت شهید صدر، معرفی کتاب و خاطراتی از وی پخش شد.