خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ: سه‌کتاب «اطلس خط»، «تعلیم خط» و «بوستان هنر خط» با خط زنده‌یاد حبیب‌الله فضائلی به‌زودی توسط انتشارات سروش تجدیدچاپ و با ارائه‌ای جدید به بازار نشر عرضه می‌شوند. بین این‌سه‌کتاب، «اطلس خط» و «تعلیم خط» دو دائرة‌المعارف بزرگ خط و مرجع حوزه تاریخ خط، تعلیم و پژوهش هستند.
زنده‌یاد فضائلی ازجمله نادر خوشنویسانی بود که می توانستند انواع خطوط ثلث، نستعلیق، کوفی، نسخ، شکسته و ... را در حد استادی بنویسند. مجموعه‌های «مرد آفرین روزگار؛ زندگی نامه حضرت زینب (س)»، «اصحاب رس»، «تفسیر آیه نور و کتابت گنجینه اسرار»، از دیگر آثار مرحوم فضائلی هستند.
«اطلس خط»، کتابی پژوهشی است که به تاریخچه خطوط اسلامی پرداخته و به زبان‌های دیگر هم ترجمه شده است. این‌کتاب برای‌اولین بار پیش از انقلاب اسلامی به چاپ رسید و جایزه بهترین کتاب سال را نیز از آن خود کرد. «اطلس خط» به چاپ چهارم رسیده و بناست سروش چاپ پنجمش را به‌زودی منتشر کند. «تعلیم خط» هم به تعلیم انواع خط، فنون، شیوه های نوشتن انواع خطوط، معرفی وسایل مربوط به خوشنویسی شامل مرکبات، دوات، قلم و ... اختصاص دارد که بناست چاپ پانزدهمش توسط سروش عرضه شود. کتاب «بوستان هنر خط» نیز شامل تعدادی از قطعات خط زنده‌یاد فضائلی در انواع خطوط شامل شکسته، نستعلیق، ثلث، کوفی و ... است که چاپ پنجم آن به‌زودی منتشر می‌شود.
تجدیدچاپ سه کتاب یادشده از زنده‌یاد فضائلی، بهانه‌ای شد تا با مهدی فضائلی فرزند وی گفتگویی داشته باشیم.
* آقای فضائلی هنر خوشنویسی یکی از ابزار انتقال مفاهیم دینی و فرهنگی است و پدر شما از این ابزار به خوبی استفاده کرده‌اند. امروز تا چه‌حد می‌توان با تکیه بر این‌هنر به انتقال فرهنگ، دین و سایر مفاهیم امیدوار بود؟
با پیشرفت تکنولوژی وعلم امروز شاهد صنعت چاپ، نرم افزارهای گوناگون و ... هستیم. خلاف سال‌های دور که این امکانات با چنین دانشی برای بشر وجود نداشت، راه انتقال علم، دانش و هر هنر دیگری از نسلی به نسل دیگر و از جامعه‌ای به جامعه دیگر تنها از راه کتابت به‌صورت دستی بود. در همان کتاب‌ها خط خوش و خوشنویسی امتیاز ویژه‌ای محسوب می‌شد، چون باعث سهولت انتقال مفاهیم و دانش می شد. در غیر این صورت افراد به‌دلیل دشواری خط، از خواندن صرف نظر می‌کردند و یا با مشقت با محتوا ارتباط می‌گرفتند. بنابراین خوشنویسی از این‌جهت، در انتقال دانش بشری نقش به‌سزایی داشته است.
از زاویه‌ای دیگر، اگر مفاهیم بلند و مضامین عمیقی که در حوزه دینی و ادبی ما وجود دارد به‌صورت هنرمندانه با خط خوش، ترکیبی جذاب و چشم نواز ارائه شود، رغبتی دو چندان نسبت به محتوا و مضمون در مخاطب ایجاد می‌شود. پس هنر خوشنویسی در ارائه جذاب آموزه‌های دینی و ادبی ما بسیار نقش مهمی دارد. همین امروز شما یک‌حدیث یا روایتی از معصومین و یا شعری از جناب حافظ، سعدی یا دیگر شاعران بزرگ را با هنر خوشنویسی در یک‌قاب ببینید؛ قطعا مجذوب می‌شوید و زمینه ایجاد ارتباط با آن‌مضامین را پیدا می کنید.
به همین جهت هنر خوشنویسی هنر بسیار موثر و با اهمیتی بوده و هنوز هم هست. خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی این‌هنر گسترش زیادی پیدا کرد و مورد توجه تعداد زیادی هنرآموز قرار گرفت. در ادامه هم این امتیاز را داشت که همیشه همنشین ومانوس با مفاهیم ارزشی، ادبی اسلامی و ایرانی ما قرار گیرد و این خود شرافت و فضیلتی برای هنر خوشنویسی محسوب می‌شود.
* یکی از انگیزه‌های پدرتان برای تدوین اطلس خط، زمزمه تغییر خط فارسی در دوران پیش از انقلاب بود. شما اطلاعاتی در این‌زمینه دارید؟
بله. زمزمه داستان تغییر خط از زمان پهلوی اول به گوش رسید. اقدامی که ابتدا از سوی ترکیه‌ای‌ها شروع شد و آنها خط لاتین را جایگزین خط ترکی کردند. مرحوم ابوی با دغدغه‌ای که نسبت به پاسداری از خط پارسی داشتند، با صرف زمان حدود ۲۰ سال، کتاب اطلس خط را تهیه کردند. با توجه به اینکه امکانات پژوهشی و تحقیقاتی آن‌دوران به مانند امروز نبود، ایشان برای پیدا کردن مستندات لازم و تحقیقات، کار پر مشقتی را در پیش داشتند. نکته جالب درباره دو کتاب تعلیم خط و اطلس خط، کتابت آنها توسط ایشان هست که این دو کتاب حروفچینی نشده‌اند و تماما به دست ایشان نوشته شده‌اند؛ پس در واقع علاوه بر یک اثر پژوهشی، اثری هنری نیزمحسوب می شوند. ایشان به قصد کار هنری کتابت نمی‌کردند، اما به هر صورت آفریننده یک اثر هنری هم شدند.
* پس با توجه به دست‌نویسی کتاب ها کار پرمشقتی را در پیش گرفتند که بر غنای اثر اضافه می‌کند.
دقیقا. امروزه حروفچینی و طراحی و دیگر کارهای آماده‌سازی کتاب، با استفاده از نرم‌افزارها به سهولت امکان‌پذیر است. اما ایشان تمام چند صد صفحه را طراحی کرده و قطعا پشت این کار عظیم، انگیزه‌ای نهفته بوده است. همان‌طور که شما اشاره کردید، پاسداری از خط فارسی این انگیزه را ایجاد کرده است.
من سال‌ها پیش در نشستی در ترکیه، با یکی از ناشرین بزرگ این کشور صحبت می‌کردم که او می‌گفت ترک‌ها با افسوس از فراموشی خط ترکی استانبولی، از گسل فرهنگی ایجاد شده به‌واسطه این‌فراموشی گله دارند.
* کتیبه‌های نوشته شده مرحوم استاد فضائلی در بسیاری از بقاع متبرکه کشور ما وجود دارند. از سابقه ایشان در زمینه خط‌نویسی در اماکن مختلف هم بگویید.
یکی از ویژگی ها و اختصاصات مرحوم استاد فضائلی، احیای کتیبه‌نویسی بود. در واقع یک بخش از آثار هنری و تلاش‌های ایشان کتیبه‌های حرم‌های مقدسه و اماکن متبرکه شیعی در بلاد اسلامی به غیر از مکه و مدینه است که متاسفانه از داشتن حرم محروم هستند. ولی آثار ایشان در کربلا، نجف، سامرا ( پیش از انفجار تلخ حرم)، کاظمین، در سوریه و حرم حضرت زینب (س) و حضرت رقیه (س)، حرم امام رضا (ع)، حضرت شاهچراغ (ع)، حضرت معصومه (س)، حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و سایر امامزاده‌ها و مساجد مهم کشور به چشم می‌خورد.
الحمدالله این امر را باقی الصالحاتی برای آن مرحوم می‌دانیم و به‌طور طبیعی ما نیز با دیدن امضا پدر یعنی «کتبه فضائلی» در این اماکن متبرکه احساس خوشایندی پیدا می‌کنیم.
بنا به گفته مرحوم پدر، اولین کتیبه‌ای که ایشان در دهه ۳۰ یا ۴۰ شمسی نوشته‌اند، مربوط به امام هادی (ع) است و روز درگذشت ایشان هم مقارن با شهادت امام هادی (ع) بود. نکته عجیب تر اینکه حدود یک‌ماه پیش از فوت، سراغ این‌روز را می‌گرفتند و بعد از فوت ایشان بود که ما متوجه حال و احوال پدر و راز و رمز موضوع شدیم.
* به‌نظرتان پیشرفت روزافزون رایانه در رشد و یا عدم رشد هنر خوشنویسی تاثیری داشته است؟
از دو جنبه می‌توان به این‌موضوع پرداخت. از نگاهی می‌توان امکان استفاده عمومی از این نرم‌افزارها را مثبت انگاشت، اما از نگاهی دیگر، این‌موضوع جنبه هنری نداشته و ممکن است انگیزه برخی از افراد برای سرمایه گذاری و شاگردی را در این‌زمینه تضعیف کند.
نظر شما