احیا و بازخوانی سنت پیامبر و امیرالمومنین (ع) در دوران پس از صلح

به گزارش خبرگزاری مهر، یازدهمین قسمت از ویژه برنامه تلویزیونی سوره، فصل بنی امیه به اتفاقات و سیره فرهنگی- اجتماعی پس از صلح امام حسن (ع) اختصاص داشت و میهمان این برنامه محمد جواد یاوری پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) بود.

دیانی در ابتدای برنامه از یاوری پرسید وقتی ترک مخاصمه انجام شد وضعیت سیاسی- فرهنگی جامعه به کدام سمت رفت و راهبرد دشمن به چه سمت و سویی متمایل شد؟

یاوری گفت: وقتی حاکمیت بنی امیه روی کار آمد، با یک نظام فکری- عقیدتی که از گذشته به این دوران آمده بود جامعه را به سمتی که خودشان دوست داشتند حرکت دادند. چون اهتمام و واولویت بنی امیه دینداری مردم نبود و فقط به فکر حکومت کردن بودند بنابراین مدل حکمرانی شان هم به سمت دیگری حرکت کرد. امام حسن (ع) هم حواسش به این اوضاع بود و مورخین مختلف هم به اقدامات حضرت در این دوران اشاره کردند. مثلاً ذهبی از حلم، صبر وبردباری حضرت می‌نویسد. جامعه ای که بعد از صلح شکل می‌گیرد همراه با عقاید مشرکانه ای است که امویان از دوران جاهلیت با خودشان آوردند. یکی از کارهایشان نگه داشتن جریان تفکر عثمانی و اموی مردم شام است. بر برخی موارد هم حتی مردم را عثمانی کردند. یعنی جریانی ضد اهل بیت را تقویت کردند و عثمان را بر امیرالمومنین (ع) برتری می‌دادند. در وصیت نامه ای که معاویه به یزید نوشته آمده است: به اهل شام توجه کن که رازدار تو باشند وهرگاه دشمنان تو سربرآوردند از اهل شام یاری بخواه واگر هم دشمن را شکست دادند باز آنها را به محل خود بازگردان زیرا اگر در بلاد دیگر اقامت کنند اخلاق آنان تغییر خواهد کرد.

وی افزود: در گزارش ها داریم که امام حسن (ع) وقتی صبح و بعدازظهر به مسجد می‌رفتند و فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی انجام می‌دادند جاسوس هایی از بنی امیه به مسجد می رفتند تا فعالیتهای حضرت را رصد کنند. این نشان می دهد که امام فعالیت گسترده دارد. ما اگر بخواهیم بدانیم که امام حسن مجتبی (ع) چقدر کار کرده باید به نگاه مقابل جریان اهل بیت نگاه کنیم. گاهی یک روایت یا گزارش می تواند عمق فعلیت حضرت را نشان بدهد.

این پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: امویان همواره در پی این بودند که در حق اهل بیت ظلم کنند و مردم را بترسانند. بنی امیه قبل از اسلام مردم را می ترساندند به طوریکه در جنگ بدر عده ای می گفتند اهل بیت پیامبر قومی هستند که اگر با آنها درگیر شویم حتماً ما را می‌کشند و به کسی رحم نمی‌کنند. بعد از اسلام هم این جریان رعب و وحشت ادامه پیدا می‌کند برای همین هم تعداد کمی به اسلام روی می‌آورند اما وقتی فتح مکه اتفاق افتاد، پیامبر (ص) سیاست هایی را در پیش گرفت که رعب و وحشتی که ایجاد کرده بودند را از بین ببرد.در دوران امام حسن مجتبی (ع) ترساندن شیعیان از اینکه فضائل و نکات ائمه اطهار را نقل کنند یکی از سیاست های بنی امیه بوده است. براساس تحقیقی که من مشغول آن هستم یکی از کارهایی که خاندان بنی امیه در آن زمان انجام می دادند خراب کردن خانه ها بوده است. امام حسن (ع) در یکی از روایت هایشان مطرح کردند که اگر جنگ را ادامه می‌دادم، امکان داشت من را به معاویه تحویل دهند. آنها به خاطر دشمنی با امام علی (ع) و امام حسن (ع) و اهل بیت پیامبر حتی سنت پیامبر که «لبیک اللهم لبیک گفتن بود را ترک می‌کردند به بیان دیگر آنها به هرنحوی تلاش می‌کردند سنت نبوی تحقق پیدا نکند و نامی از آن باقی نماند.

یاوری اشاره کرد: منع نقل و نگارش حدیث از دیگر کارهای بنی امیه در دوران پس از صلح امام حسن (ع) بود. آنها آن دسته از روایاتی که برایشان ضرری نداشت نقل می‌کردند اگر چه نگارش اتفاق نمی‌افتد اما نگارش و نقل احادیثی که برایشان خطر ایجاد می‌رد ممنوع بود. در چنین اوضاعی همه هم و غم امام حسن (ع) این بود که فضائل نقل شود. عمادالدین طبری می گوید راویانی چون ابن عباس و ابن مسعود حتی اسم امیرالمومنین هم نمی‌توانستند ببرند. منع نقل فضائل و ترویج صب و لعن از دیگر اقدامات اموی ها بود.صب و لعن در جامعه عربی آن موقع با صب و لعن در جامعه امروزی خودمان فرق دارد. در آن دوره اگر کسی را صب و لعن می‌کردند برایش حقارتی ایجاد می‌شد با این هدف که جایگاه فرد را از بین ببرند و از چشم مردم بیفتد. علاوه براین آنها تلاش کردند که با تنزل خاندان اهل بیت یک نوع رقابت قومی – قبیله ای ایجاد کنند. مشرکان قریش برای اینکه به ثروت و قدرت برسند باید براهین عقلی را کنار می گذاشتند. به همین دلیل متوجه حسن و قبح نمی‌شدند. براساس آیات قرآن آنها خدا را می‌شناختند ولی برای اینکه سراغ نبی نروند، بت ساختند و به بیان دیگر بت را جایگزین نبی پیامبر کردند و در واقع از منظر آنها بت، رقیب خداوند نیست، رقیب نبی خداست. آنها می خواستند بنی هاشم را که خدا به آنها عنایت داشته است را به یک رقابت قومی –قبیله ای بکشانند.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: ترویج اندیشه جبرگرایی و ارجاع یکی دیگر از کارهای بنی امیه بود. به این معنا که می‌خواستند ظلم خودشان را توجیه کنند مثلاً می‌گفتند خدا خواسته ما روی کار باشیم و حکومت کنیم و صلح اتفاق بیفتد و امام حسین (ع) کشته شود و امثال اینها. در یکی از روایتهای تاریخی داریم که نخستین کسی که مشغول به جبرگرایی شد، معاویه بود. او این نکته را ترویج می‌کرد که خدا او را خلیفه کرده و تولیت مسلمانان را به او وانهاده است. لذا این سخن میان پادشاهان اموی رواج پیدا کرد که خدا خواسته ما اینگونه باشیم. اینها چون خلا مشروعیت دارند، باید آن را حل و فصل و از ابزارهایی چون جبرگرایی استفاده کنند.

وی بیان کرد: یکی از اقدامات بنی امیه استمرار تبعیض نژادی و فساد مالی است. منظور از تبعیض هم تبعیض نژادی بین شیعه و سنی و عرب و عجم است که معاویه روی این موضوع پافشاری داشت. پیامبر اکرم (ص) دنبال تشکیل امت اسلامی و این امت اسلامی باید هویت خودش را پیدا کند. نظام باورها، رفتارها و ا رزش های مردم مبتنی بر اسلام و آئین مسلمانی باید باشد و اهل بیت برای حفظ آن به افرادی که ظرفیت داشتند آموزش می دادند و جامعه شیعه تشکیل شد. سازوکار جامعه شیعه این بود که سیره و سنت نبوی را حفظ کند. ما سه قشر شیعه داریم؛ دسته اول شیعه محبتی هستند، عده دیگر شیعه سیاسی اند و د سته دیگر هم شیعه عقیدتی هستند. ما تعداد شیعیان عقیدتی مان کم است ولی شیعیان محبتی و سیاسی مان هم بستر لازم را برای تبدیل به شیعه عقیدتی شدن را دارند. امام حسن (ع) به هر سه دسته شیعه توجه دارد و همه آنها را حفظ می‌کنند.

یاوری درباره وضعیت سیاسی- فرهنگی در دوران امام مجتبی (ع) تصریح کرد: بعد از صلح امام حسن مجتبی (ع)، تبیین مرجعیت علمی ایشان آغاز می شود و ایشان سعی می کند که خودش را به مردم بشناساند و از خودش دفاع کند. یکی از کارهای فرهنگی این است که مقام و منزلت اهل بیت به مردم معرفی شود چون حجت خدا هستند و مردم باید حجت خدا را بشناسند. در واقع حضرت باید بازخوانی از اهل سنت داشته باشد و همه چیزهایی که قبلاً گفته شده دوباره تکرار کند و برای مردم توضیح دهد.بازخوانی و احیای سنت پیامبر و امیرالمومنین (ع) یکی دیگر از کارهایی بود که امام حسن (ع) انجام دادند و جزو استراتژی های ایشان بود. امام حسن (ع) در کنار توجه به سنت، عمل به قرآن و بازخوانی آن هم رواج دادند. امام حسن (ع) چون به پیامبر شباهت شمایلی داشت، از این شباهت استفاده کرد تا رفتارهای پیامبر را میان مردم رواج دهد برای همین بر زیارت پیامبر و صلوات فرستادن برای ایشان را تاکید می کردند تا به این ترتیب میان مردم و پیامبر ارتباط برقرار شود چون بنی امیه قصد داشت سنت پیامبر را حذف کند.

استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) در ادامه گفت: امام حسن (ع) سعی می‌کند که سبک زندگی هم اصلاح کند چون در این برهه ما یک جامعه اسلامی بدون معنویت مطابق با معنویت پیامبر داریم و امام تلاش کرد که این معنویت نبوی را به جامعه برگرداند. در تاریخ یعقوبی وقتی به زمان، به امام حسن (ع) می رسد چندین روایت از اخلاق امام حسن (ع) می آورد؛ خصیصه راستگویی، بخشش به نیازمندان، خوش خلقی وخوشرویی، صله رحم از جمله اینهاست. اینکه ایشان یاران و فرزندانش را هم بسیار نصیحت و هم تشویق به نوشتن و آموختن تشویق می‌کرد تا موضوع نقل نگارش که اشاره کردیم رفع شود. همچنین به سوال فقهی مردم پاسخ و برای آموزش مردم فعالیت های بسیاری انجام داد و مراقب جریان تحریف بود.مبارزه با جریان جبرگرایی، قصه گویی و جریان انحراف و امثال اینها هم از دیگر اقدامات ایشان بود. یکی ازکارهای بنی امیه این بود که ثروتمندان به فقرا کمک نمی کردند ولی در دوره امام حسن (ع) برعکس این رویه به فقرا و نیازمندان کمک بسیاری می‌کرد.