خبرگزاری مهر-گروه هنر-فریبرز دارایی؛ ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با سپری کردن بیش از ۴ دهه پا به قرنی تازه گذاشت؛ در این عمر سپری شده ۴۳ ساله، آثار مختلفی با موضوعاتی متنوع از دفاع مقدسی، دینی، کمدی، اجتماعی و … تولید و در سالن‌های تئاتر به صحنه رفتند. برخی از این آثار بسیار جریان ساز بودند و برخی آثار خاطره‌انگیز و پرمخاطب.
شاید خالی از لطف نباشد مروری داشته باشیم بر آثاری که طی دهه‌های ۶۰، ۷۰، ۸۰ و ۹۰ تولید و اجرا شدند، روندی که این آثار برای تمرین و تولید طی کردند، گروهی که در تولید و اجرای اثر حضور داشتند و دیدن تصاویر این اجراها اعم از عکس یا فیلم.
از این رو در گروه هنر تصمیم بر این شد که از آغاز سال ۱۴۰۰ با جمع‌آوری اطلاعات مختلف اجراهای ۴ دهه گذشته، مروری‌بر تولیدات تئاتر ایران در این بازه زمانی داشته باشیم.
در سی و هشتمین گام از مرور «چهار دهه خاطرات صحنه» سراغ نمایش «کبوتری ناگهان» به نویسندگی محمد چرمشیر و کارگردانی عباس غفاری رفته‌ایم.
«کبوتری ناگهان» از جمله آثار محمد چرمشیر به عنوان یکی از نمایشنامه‌نویسان با سابقه و مطرح تئاتر ایران است که درباره حسرت‌ها، حرمان، ترس، آرزوها و تسلیم‌های زنانی است که یک قرن پیش از این زیسته‌اند.
این اثر سال ۸۴ با کارگردانی عباس غفاری تولید و اجرا شد. عباس غفاری که علاوه بر کارگردانی تئاتر در زمینه نقد و همچنین خبرنگاری تئاتر نیز فعالیتی مستمر دارد، همکاری مستمری با محمد چرمشیر داشته و این همکاری همچنان ادامه دارد و اکثر آثاری که او روی صحنه برد از نمایشنامه‌های چرمشیر هستند.
«کبوتری ناگهان» در زمان اجرای خود با بازخورد قابل توجه مخاطبان و منتقدان تئاتری مواجه شد و توانست در کشور آلمان نیز اجرا شود. اجرای این اثر با حضور شبنم مقدمی، نگار عابدی، مریم معینی، ندا مقصودی، مریم سرمدی، آتیه جاوید، عاطفه نوری و نسرین درخشان‌زاده همراه بود که نقش‌آفرینی این بازیگران نیز بازخورد خوبی از سوی منتقدان و مخاطبان تئاتر داشت.
عباس غفاری درباره روندی که طی شد تا نمایشنامه «کبوتری ناگهان» روی صحنه برود، به خبرنگار مهر گفت: شکل‌گرفتن «کبوتری ناگهان» مقداری عجیب و مقداری هم دشوار و سخت بود. تا قبل از اینکه «کبوتری ناگهان» را روی صحنه ببرم، چند سالی بود که به اشکال و بهانه‌های مختلف نمی‌شد کاری را اجرا کنم و هیچوقت به من گفته نمی‌شد که ممنوع‌الکار هستم یا نمی‌توانم کار کنم. جالب بود که در جشنواره تئاتر دفاع مقدس کار می‌کردم و جایزه بگیرم و حتی در جشنواره تئاتر فجر اثری را روی صحنه ببرم ولی اجرای کارها به جشنواره ختم می‌شد و به اجرای عمومی نمی‌رسید. یادم می‌آید نمایشنامه «حریم خلوت دل» اثر آقای محمد چرمشیر را برای جشنواره تئاتر فجر کار کردم و در بازبینی که توسط هنرمندانی چون مرحوم حمید سمندریان، حسین مسافرآستانه، امیر دژاکام و طباطبایی انجام شد جزو آثاری بود که بالاترین نمره را دریافت کرد ولی متأسفانه به بهانه‌های عجیب و غریبی که شورای ارزشیابی و نظارت آن زمان آورد کار در جشنواره هم اجرا نشد. در هنگام برگزاری جشنواره مرحوم هما روستا من را در لابی سالن چهارسوی مجموعه تئاتر شهر دید و از من پرسید نمایش در جشنواره در چه روزی اجرا می‌شود چون استاد سمندریان پیشنهاد داده بود حتماً کار را ببیند و وقتی من گفتم که کارم به جشنواره راه پیدا نکرده متعجب شد.
وی ادامه داد: نمایشنامه «گفتگوی بی‌پایان ستاره با مادرش» نوشته محمد چرمشیر که موضوع دفاع مقدس داشت را هم نزدیک ۴ تا ۵ بار برای اجرا در تئاتر شهر بازبینی دادم که هر بار هم در بازبینی پذیرفته می‌شد ولی به بهانه‌های مختلف نوبت اجرا نمی‌گرفت. ولی از آنجایی که کار من تئاتر بود ناامید نمی‌شدم و هر بار متنی را انتخاب و چندین ماه با گروه تمرین می‌کردم اما در نهایت شرمنده گروه می‌شدم چون کار به اجرای عمومی نمی‌رسید.
غفاری با اشاره به اینکه روزی در کافه تریای سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر که دوره‌های نمایشنامه‌خوانی توسط نمایشنامه‌نویسان برگزار می‌شد، محمد چرمشیر نمایشنامه «کبوتری ناگهان» را خوانش کرد، یادآور شد: این متن را خیلی دوست داشتم ولی می‌دانستم قرار است دوست عزیزم کیومرث مرادی این اثر را اجرا کند. نمی‌دانم چرا کیومرث مرادی از اجرا کردن این اثر صرف نظر کرد و من به محمد چرمشیر پیشنهاد دادم و او پذیرفت و مجوز اجرا را به من داد. من هم طبق معمول متن را به شورای ارزشیابی و نظارت دادم که متن تصویب شد و آن را به مجموعه تئاتر شهر ارائه دادم. خوشبختانه در نوبت اجرای مجموعه تئاتر شهر قرار گرفت و قرار شد آذرماه سال ۸۴ در تالار نوی تئاتر شهر اجرا کنم. تالار نو به لحاظ عمق و عرض صحنه برای اجرای «کبوتری ناگهان» کوچک بود ولی با نرمین نظمی طراح صحنه و لباس صحبت کردیم که ایده بسیار جذابی داشت و توانستیم آن را اجرا کنیم.
کارگردان نمایش «کبوتری ناگهان» اظهار کرد: با وجود اینکه چند سالی بود کار نکرده بودم گروه بازیگری متشکل از مریم معینی، مریم سرمدی، نگار عابدی، شبنم مقدمی، آتیه جاوید، ندا مقصودی و عاطفه نوری به من اعتماد کردند. البته نسرین درخشان‌زاده نیز به گروه پیوست چون عاطفه نوری قرار بود در سریال کمال تبریزی حضور پیدا کند. تمام گروه به من محبت کردند و در نمایش «کبوتری ناگهان» حضور پیدا کردند. برای موسیقی نیز با هانا کامکار صحبت کردم که در آن زمان برای تئاتر کار موسیقی نکرده بود ولی من توانایی وی را می‌دانستم و کامکار نیز قبول کرد.
وی با بیان اینکه در نهایت ما توانستیم «کبوتری ناگهان» را اجرا کنیم، یادآور شد: استقبال قابل توجهی از نمایش شد و ما مجبور شدم ۲ اجرایی اثر را اجرا کردیم و در شب پایانی نیز به دلیل استقبال ۳ اجرا در یک روز داشتیم. در همان سال «کبوتری ناگهان» در جشنواره تئاتر فجر حضور پیدا کرد و توانست کاندیدای بهترین کار، بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر زن برای نگار عابدی و بهترین نمایشنامه شد و در نهایت کار تقدیر شد، جایزه بهترین نمایشنامه را برای محمد چرمشیر به ارمغان آورد و جایزه بهترین کار را هم از میراث فرهنگی دریافت کرد. همچنین توسط روبرتو چولی برای اجرا در جشنواره تئاتر «روهر» آلمان دعوت شد. من از این دعوت تعجب کردم چون «کبوتری ناگهان» یک کار ایرانی بود و قصه آن در پایان دوره قاجار و اوایل پهلوی روایت می‌شد و به لحاظ دیالوگی برای غیر فارسی زبانان سخت بود ولی چولی کار را خیلی دوست داشت. در جشنواره «روهر» در سال ۸۵ نیز از اجرای «کبوتری ناگهان» استقبال شد.
غفاری درباره دلایل و ویژگی‌هایی که باعث موفقیت اجرای نمایش «کبوتری ناگهان» شد، تأکید کرد: از ویژگی‌های موفقیت نمایش «کبوتری ناگهان»، متن عاشقانه بسیار زیبای محمد چرمشیر بود که درباره بانوان است و قصه راجع به زنانی است که در یک خانه هستند و از علایق و عشق می‌گویند و قصه‌های عاشقانه خود را تعریف می‌کنند. «کبوتری ناگهان» جزو متون بسیار قدرتمند و زیبای محمد چرمشیر است و بعد از اجرای من، کارگردان‌های مختلفی هم این اثر را اجرا کردند که آن اجراها هم با استقبال قابل توجهی مواجه شد.
وی ادامه داد: از دیگر ویژگی‌های «کبوتری ناگهان» گروه بازیگران نمایش بود و این اثر از حضور بازیگران بسیار خوبی سود برد که ایده‌های بسیار قابل توجهی را ارائه دادند و بازی‌های بسیار زیبا و فوق‌العاده‌ای را روی صحنه ایفا کردند. خوشبختانه گروهی همدل بودیم و این همدلی باعث شد تا نمایش خود را به خوبی نشان دهد. حضور موسیقی بسیار خوبی که توسط هانا کامکار برای «کبوتری ناگهان» انتخاب و اجرا شد طبیعتاً به کار خیلی کمک کرد و جزو ویژگی‌های نمایش بود. طراحی صحنه و لباس نرمین نظمی نیز که جزو بهترین طراحان تئاتر ایران است کمک کرد تا کار دیده شود و گریم سارا اسکندری نیز در دیده شدن کار تأثیرگذار بود. مهدی پاکدل و یحیی پاکدل هم پوستر و بروشور «کبوتری ناگهان» را طراحی کردند که بسیار جذاب بود. همه این دوستان به من کمک کردند تا اثری با کیفیت تولید و روی صحنه برود.
این کارگردان تئاتر درباره اینکه آیا «کبوتری ناگهان» ظرفیت اجرای مجدد را دارد یا نه، اظهار کرد: «کبوتری ناگهان» پتانسیل اجرا مجدد را دارد و مطمئنم اگر بتواند با همان گروه بار دیگر اجرا شود، باز هم موفق و درخشان باشد. البته با شرایط اقتصادی حال حاضر تئاتر ایران جمع کردن آن گروه دور هم کار بسیار سختی است. حدود ۶ سال پیش سعی کردم با همان گروه «کبوتری ناگهان» را بار دیگر روی صحنه ببرم ولی نشد زیرا تئاتر حامی مالی خصوصی ندارد و تأمین هزینه‌های تولید مجدد نمایش خیلی سخت است. دکور نمایش در آن سال نهایتاً با ۶ میلیون تومان ساخته شد ولی حالا اگر قرار باشد آن دکور ساخته شود حدود ۲۰۰ میلیون هزینه خواهد داشت. همچنین خرید پارچه‌ها و دوخت لباس هم هزینه بسیار بالایی دارد. دوباره جمع کردن و تولید مجدد «کبوتری ناگهان» هزینه‌ای چند صد میلیون تومانی دارد که این امر نیازمند حمایت مالی است.
غفاری تأکید کرد: موضوع نمایشنامه «کبوتری ناگهان» هیچوقت قدیمی نمی‌شود و همچنان در جامعه فعلی ما نیز حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد.
وی درباره وضعیت روند تولید تئاتر در گذشته در قیاس با روندی که در حال حاضر وجود دارد، توضیح داد: در آن سال‌ها شورای ساختی وجود داشت و گروه برآورد بودجه تولید و اجرای نمایش را به شورا ارائه می‌داد. شورای ساخت از نمایندگان خانه تئاتر، مدیرکل هنرهای نمایشی، مدیرعامل انجمن هنرهای نمایشی و چند هنرمند متشکل شده بود. شورا با گروه جلسه می‌گذاشت و گروه از برآورد خود دفاع می‌کرد و در نهایت بودجه را دریافت و شروع به تولید نمایش می‌کرد.
این هنرمند تئاتر متذکر شد: متأسفانه دیگر شورای ساخت را نداریم و تئاتر رها شد. حمایتی که قبلاً از تئاتر می‌شد دیگر از تئاتر صورت نمی‌گیرد. با شعار تئاتر خصوصی هم تئاتر بیشتر به حال خود رها شد و حتی دولت از سالن‌های تئاتر خصوصی هم که شکل گرفته بودند نیز حمایت نکرد و برخی از سالن‌ها تعطیل شدند و طی ۲ سال گذشته هم که کرونا بیشترین ضربه را وارد کرد. تئاتر به حال خود رها شده است. بچه‌های تئاتر تلاش می‌کنند و مخاطبان نیز همواره حامی تئاتر هستند اما بخش دولتی متأسفانه هیچ حمایتی از تئاتر نکرد. بودجه در حد حرف افزایش پیدا کرد ولی متناسب با رشد تورم افزایش نداشت.
غفاری یادآور شد: کمک هزینه «کبوتری ناگهان» در سال ۸۴ مبلغ ۴۵ میلیون تومان بود ولی اگر قرار باشد «کبوتری ناگهان» را بار دیگر روی صحنه ببریم اداره‌کل هنرهای نمایشی همان کمک هزینه ۲۵ تا ۳۰ میلیون تومانی به ما پرداخت می‌کند. عجیب است به جای افزایش حمایت، حمایت‌ها کمتر شده است و در نتیجه روند تولید ضعیف و ضعیف‌تر می‌شود. هزینه ساخت صحنه و لباس نمایش‌ها چندین برابر شده اما حمایت اداره‌کل هنرهای نمایشی حمایت ۲۰ سال پیش است. وقتی دولت حمایت نکند دیگر نمی‌توان آثار موفقی همچون گذشته روی صحنه برد. متأسفانه هیچ گوش شنوایی برای انتقاد هنرمندان تئاتر از این وضعیت وجود ندارد.
این کارگردان تئاتر در پایان سخنان خود تصریح کرد: مدیران و مسئولان تصمیم‌گیرنده به اهمیت تئاتر پی نبرده‌اند. دستمزدها در سینما و پلتفورم‌ها بالا رفته اما در تئاتر دستمزدها هیچ تغییری نکرده و به همین خاطر باید به بازیگران خوب حق داد که در پروژه‌های تصویری حضور پیدا کنند. تورم چندین برابر شده ولی کمک هزینه‌های تئاتری هیچ تغییر نکرده است و اینجاست که می‌گویم افزایش بودجه تئاتر در حد حرف است و متناسب با تورم نیست.
نظر شما