شنیدن نوای احیاگر نوحه‌خوانی جنوب در اربعین/ میراث «بخشو» چه بود؟

خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: عرصه تولید آثار موسیقایی مرتبط با مضامین و رویدادهای مذهبی و اعتقادی همواره جزو پرطرفدارترین و در عین حال پرچالش‌ترین عرصه‌های فرهنگی هنری کشورمان بوده است که طی سال‌های متمادی دوشادوش سایر فعالیت‌های فرهنگی هنری مرتبط با این موضوع مورد توجه مخاطبان و هنرمندان قرار گرفته است.

تولیدات این حوزه اگر چه همواره در معرض اتهام‌های فراوان از جمله «سفارشی بودن» قرار داشته‌اند اما به دلیل حس و حال موجود در آن‌ها که برگرفته از باورها و اعتقادات نهفته در ضمیر بسیاری از مخاطبان بالقوه است، در اغلب موارد فعالیت در این حوزه را با استقبال هنرمندان مواجه کرده است.

همزمان با ایام سوگواری سیدالشهدا (ع) بر آن شدیم تا نگاهی اجمالی به تولیدات موسیقایی مختلف مرتبط با قیام عاشورا در کشورمان در قالب‌های گوناگونی چون آلبوم، موسیقی متن فیلم و سریال، اجرای زنده و مواردی از این دست داشته باشیم. در این چارچوب آنچه مورد توجه قرار گرفته و می‌گیرد، صرفاً مرور و یادآوری آثار برجسته حوزه موسیقی «عاشورایی» است که در سال‌های دور و یا نزدیک تولید و در بازار موسیقی عرضه شده‌اند. آثاری که طبیعتاً برخی از آن‌ها از درجه کیفی ممتاز برخوردار بوده‌اند و شاید برخی دیگر با انتقاداتی هم در موعد انتشار به لحاظ موسیقایی و محتوایی مواجه بوده‌اند اما همه در یک وجه اشتراک دارند و آن ماندگاری در حافظه جمعی دل‌بستگان اباعبدالله (ع) است.

در بیستمین قسمت از سلسله گزارش‌های «روایت مهر از نواهای عاشورایی» که همچون دوره‌های گذشته طی ایام محرم و صفر پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد، به سراغ معرفی یک آلبوم موسیقایی از موسیقی منطقه بوشهر با نوای مرحوم جهانبخش کردی زاده رفتیم که اگرچه در میان قاطبه مردم دربرگیرنده شهرت و همه گیری آن‌چنانی نیست، ولی به طور حتم یکی از منابع مهم و ارزشمند موسیقایی برای شناسایی هرچه بهتر و موثر نوحه خوانی‌های جنوب کشور به ویژه منطقه بوشهر است که با صدای مرحوم کردی زاده که از او به عنوان یکی از احیاگران نوحه‌های جنوب کشور یاد می‌کنند می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.

جهانبخش کردی زاده ملقب به «بخشو» به سال ۱۳۱۵ در بوشهر متولد شد و پس از طی دوران کودکی و نوجوانی تبدیل به یکی بهترین نوحه خوانان و مداحان استان بوشهر شد. در این چارچوب صدای منحصر به فرد مرحوم بخشی زاده در آیین‌های عزاداری و سینه زنی بوشهری بود که موجب معرفی این سبک منحصر به فرد عزاداری در ایران و حتی دنیا شد. و شاید به همین خاطر باشد که از او به عنوان یکی موثرترین و مشهورترین مداحان و نواگران استان بوشهر یاد می‌کنند.

آنچه این نوحه خوان برجسته بوشهری در مجالس عزاداری و سوگواری حضرت سیدالشهدا اجرا می‌کرد به قدری دربرگیرنده جذابیت‌های فراوانی بود که بسیاری از جهانگردان اروپایی و امریکایی برای شنیدن صدای او به ایران سفر می‌کردند. کما اینکه بسیاری از هنرمندان برگزیده موسیقی ایرانی از جمله مرحوم محمدرضا لطفی، لوریس چکناوریان و بسیاری از پژوهشگران موسیقی اقوان در زمان حیات این هنرمند عرصه موسیقی آینی با او ملاقات‌های متعددی را انجام دادند. چارچوبی که با اتکا به تسلط مثال زدنی بخشی زاده در اجرای شروه، چاوش خوانی، مناجات خوانی، صبحدم خوانی، بیت خوانی، جنگ نامه خوانی، مصیبت خوانی و خیام خوانی از او هنرمندی ساخته بود که نوحه‌های بوشهری بدون حضور و تعدادی اندک از هنرمندان این منطقه در معرض فراموشی و انقراض قرار می‌گرفت.

اتفاقاً بر همین اساس بود که بسیاری از ملودی‌ها و سبک‌های مختلف نوحه خوانی که دهه‌های اخیر شهرتی فراگیر یافته به واسطه الهام از ملودی‌ها و نغمات خوانده شده از این مرحوم کردی زاده بوده که موجب استقبال مردم را نیز فراهم ساخته شده است. یکی از همین آهنگ‌ها، نوحه معروف «ممد نبودی ببینی» به مناسبت آزادسازی خرمشهر بوده که بر اساس ملودی نوحه «لیلا بگفتا ای شه لب تشنه کامان» با نوای مرحوم کردی زاده است. همین روند بود که چندی پیش به واسطه پیگیری‌های به عمل امده توسط کارشناسان میراث فرهنگی صدای بخشو را به عنوان صدای ماندگار در فهرست آثار معنوی و ناملموس ملی کشور ثبت کردند.

برای شنیدن نوحه «لیلا بگفتا» اینجا را کلیک کنید.

از این هنرمند که در سال ۱۳۵۶ دار فانی را وداع گفت آثار چندانی به جای باقی نمانده است اما هنرنمایی وی به عنوان نوحه خوان، شروه خوان و شاهنامه خوان در سریال تلویزیونی «دلیران تنگستان» به کارگردانی همایون شهنواز، نوحه خوانی در مستند اربعین به کارگردانی ناصر تقوایی و تولید آلبوم موسیقی «اربعین در بوشهر» با همراهی حسین خرمائی توسط موسسه موسیقی «ماهور» از جمله آثاری هستند که از «بخشو» یاد «بخشی» در دسترس مخاطبان قرار گرفته است.

آنچه این نوحه خوان برجسته بوشهری در مجالس عزاداری و سوگواری حضرت سیدالشهدا اجرا می‌کرد به قدری دربرگیرنده جذابیت‌های فراوانی بود که بسیاری از جهانگردان اروپایی و امریکایی برای شنیدن صدای او به ایران سفر می‌کردن این مجموعه حاصل ضبط‌های فوزیه مجد، پژوهشگر موسیقی نواحی، از مراسم نوحه‌خوانی و نواختن سنج و دمّام در اربعین سال ۱۳۵۲ در بوشهر است و طبق آنچه پژوهشگر به آن دست یافته مراسم اربعین بوشهر با «سنج و دمّام» پا می‌گیرد که به‌طور معمول از هفت دمّام، هفت سنج و یک بوق استفاده می‌شود. قبل از حضور یافتن نوحه‌خوان اصلی، یک پیش‌خوان تعدادی نوحه می‌خواند تا «برهای سینه» شکل گیرند. «برسینه» به دایره‌ای از مردها، از پیر و جوان و خردسال، که دور نوحه‌خوان یک حلقه تشکیل می‌دهند گفته می‌شود. نوحه‌خوان منتظر می‌ماند تا حلقه‌ها شکل گیرند و بیشتر شوند و آنگاه وارد میدان می‌شود و پیش‌خوان کنار می‌رود و نوحه‌خوانی شروع می‌شود.

نگارنده در مقدمه این آلبوم نوشته است: آن سال، اربعین حسینی مصادف شد با اوایل سال نو، یعنی ششم فرودین، دو هفته قبل از این تاریخ، نگارنده از قشم و بندرعباس به تهران بازگشته و خبردار شد که مراسمی بس در خور توجه در بوشهر، به مناسبت روز اربعین هر سال برگزار می‌شود. تدارک لازم دیده شد و راه افتادیم. قبلاً اطلاع پیدا کرده بود که محمود هنگوال صدابرداری که نگارنده را در نخستین سفر به منظور گرداوری موسیقی در خراسان، در پاییز سال ۱۳۵۱ همراهی کرده بود، اکنون به مناسبت سریال «دلیران تنگستان» در بوشهر حضور دارد.

بی شک با تجهیزات لازم برای صدابرداری در بوشهر دریافتیم که مراسم اربعین از عصر همان روز، یعنی روز قبل از اربعین، در مسجدهای گوناگون آغاز می‌شود، نخست در جوار مسجد ظلم آباد، که اکنون صلح آباد نام دارد، مستقر شدیم چون دمام زنی همراه با سنج و بوق که مراسم «سنج و دمام» گفته می‌شود، در آن مکان در محوطه‌ای بیرون از مسجد، صورت می‌گرفت و محمود هنگوال با کمک صدابردارابوطالب نیا، هدفون به گوش و ناگرا به دوش و میکروفن به دست، در میان نوازنده‌ها، اجرای «سنج و دمام» را ضبط کردند که حدود بیست دقیقه به طول انجامید. فوری خود را به مسجد بهبانی رساندیم، آنجا بیرون از مسجد، نوجه ها توسط حسین خرمایی با شور و حالی ویژه هدایت می‌شد.

شب بود که به خانه جهانبخش کردی زیاده رهسپار شدیم. سرای او مملو از سوگواران و چند اتاق پرجمعیت بود. کردی زاده لقب بخشو داشت. وصف او را همان روز در بوشهر شنیده بودیم و آن شب برای نخستی بار، به آواز او با آن طنین مخملی گیرایش، گوش سپردیم. فردای آن روز، روز اربعین مجدد در محوطه بیرونی مسجد میان مردم قرار گرفتیم و محتوای شیارهای ۱ و ۲ و ۳ این آلبوم، ضبط آوازهای سوگواری آن روز است که با تک خوانی بخشو کردی زاده و هم خوانی گروهی که حلقه وار دور او گرد آمده بودند، اجرا شده است. بخشو در حال خودش بود و برای ما فرصتی دیگر، برای دیدار او و آشنایی بیشتر پیش نیامد.

جهانبخش کردی زاده به سال ۱۳۱۵ متولد شد و به سال ۱۳۵۶ درگذشته است. نوحه خوان علی مهیمنیان استاد او بوده‌است. بخشو مدتی در کارخانه آراد بوشهر شاغل بوده و سپس راننده تاکسی و مسافرکشی می کرده است. او علاوه بر نوحه خوانیف مصیبت خوانی، شروخ خوانی، خیام خوان و چاووش خان بوده است.

حسین خرمائی به سال ۱۳۲۵ در بوشهر متولد شده، او کارمند بازنشسته استانداری بوشهر و ساکن کرج شد. پدر وی سی و پنج سال در بوشهر نوحه خوان بوده و دانش و هنرش را به پسر انتقال داد، حسین خرمایی نوحه خوانی را پس از ۱۳۵۸ ترک گفت و از آن پس تا کنون به ساختن موسیقی نوحه می‌پردازد.

به هر حال توجه به ساختار موسیقایی نوحه‌ها و ملودی‌های مرتبط با ایام سوگواری حضرت سیدالشهدا که هریک دربرگیرنده غنای محتوایی و موسیقایی ارزشمندی است می‌تواند رجوعی ارزشمند به آثاری باشند که هریک می‌توانند گنجینه‌ای ارزشمند برای حفظ شعائر و آیین‌های مرتبط با شهادت حضرت امام حسین در جای جای کشورمان باشد.

برای شنیدن نوحه‌ای دیگر از مرحوم بخشی زاده اینجا را کلیک کنید.