خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: پیاده روی اربعین که همه ساله جمع کثیری از شیعیان و دوست داران مکتب حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام را از کشورها و با ملیت‌های مختلف کنار هم جمع می‌کند، یکی از پدیده‌های فراملی معاصر است که می‌تواند از ابعاد گوناگون سیاسی، فرهنگی، مذهبی و … مورد واکاوی قرار گیرد. اما یکی از مهمترین ویژگی‌های پیاده روی اربعین، هویت یابی جمعی و فراملی است.
۱- هویت چیست؟
هویت یک یا مجموعه‌ای از عوامل متمایز کننده است که یک فرد یا یک ملت «خود» را به وسیله آنها از «دیگران» تشخیص می‌دهند. در این چارچوب می‌توان از مفاهیمی مانند «هویت فردی»، «هویت سازمانی»، «هویت قومی»، «هویت مذهبی» و «هویت ملی» سخن گفت. عوامل بسیاری در شکل گیری هویت در سطوح مختلف آن تاثیرگذارند و ایفای نقش می‌کنند. «نژاد»، «قومیت»، «زبان»، «مذهب» و حتی «رنگ پوست» می‌توانند به تنهایی یا در کنار یکدیگر به هویت فردی و جمعی شکل دهند.
یک فرد رنگین پوست در جامعه‌ای که اغلب سفیدپوست هستند، هویت جداگانه ای را برای خود قائل است. اگرچه ممکن است به دلایلی مانند قرار گرفتن در فرایندهای اجتماعی و سیاسی در هویت غالب جامعه ادغام شده باشد. نمونه بارز هویت‌های فعال فروملی را می‌توان در مورد افغانستان مشاهده کرد. در این کشور هویت قومی تا حدود بسیار زیادی قوی‌تر و فعال‌تر از هویت ملی عمل می‌کند تا جایی که یک افغانستانی در درجه اول عموماً خود را یک پشتون، هزاره یا تاجیک و در درجه دوم یک شهروند افغانستانی می‌داند و معرفی می‌کند.
هر جامعه‌ای می‌تواند هویت‌های متعدد فروملی داشته باشد که بر اساس قومیت، زبان، مذهب و سایر عوامل از هم متمایز و جدا می‌شوند. اما نکته مهمی که وجود دارد این است که هویت ملی در یک جامعه تا چه اندازه توانسته باشد بر دیگر خرده هویت‌ها تفوق پیدا کند. به عبارتی دیگر میزان تعلق خاطر افراد جامعه با هویت‌های متکثر به یک هویت جمعی و فراگیر است که موجب شکل گیری مفهوم «ملت» در ادبیات سیاسی مدرن می‌شود.
۲- هویت ملی چگونه به وجود می‌آید؟
شکل گیری هویت ملی تا حدود بسیار زیادی به قرار گیری یک ملت در فرایندهای دولت – ملت ساز بستگی دارد. حداقل هیچ ملتی در قالب امروزی آن نتوانسته است بدون بهره گیری از این فرایندها متولد شود. جامعه ایرانی متشکل از اقوام و گویش‌های زبانی متعدد و گوناگونی است که با عوامل متعدد هویت ساز، دارای هویت فروملی است. بعنوان مثال هویت‌های آذری، کردی، لری، بختیاری و … تنها چند نمونه از هویت‌های فروملی جامعه‌ی ایرانی است.
با وجود هویت‌های فروملی، جامعه‌ی ایرانی طی سالیان متمادی توانسته است در بستر فرایندهای هویت ساز، به یک هویت جمعی رسیده و تحت عنوان ملت ایران شناسایی شود. در درجه اول تاریخ مشترک اقوام ایرانی آنها را در رخدادهایی مانند جنگ‌ها، شکست‌ها و پیروزی‌ها کنار هم قرار داده است. علاوه بر این دین مشترک و مذهب فراگیر در جامعه ایران بعنوان دومین عامل هویت ساز ایرانی عمل کرده و ارتباط محکمی را بین افراد جامعه فراتر از تعلقات قومی و زبانی ایجاد کرده است.
مهمترین و بارزترین نمود کارکرد هویت ملی ایرانی در طول هشت سال دفاع مقدس مشاهده شده است. در سال‌هایی که بخشی از جغرافیای ایران توسط یک عامل خارجی مورد تهدید قرار گرفته بود، غالب مردم فارغ از اینکه متعلق به کدام ناحیه جغرافیایی و قوم و قبیله هستند، نسبت به دفاع از ایران احساس مسئولیت کردند. در این مسیر حتی بسیاری از اقلیت‌های دینی علی رغم وجود تفاوت‌های مذهبی برای دفاع از «ایران» قدم برداشتند. محرک چنین رفتاری، هویت ملی است که یک تعلق خاطر جمعی را در جامعه ایجاد می‌کند.
۳- اربعین و هویت یابی در سطحی فراملی
طی سالیان گذشته، پیاده روی اربعین بستری برای بروز تعلق خاطر جمعی به یک هویت مشترک را فراهم کرده است. حضور افرادی با ملیت‌های گوناگون در این مراسم یک فرایندی خاص از هویت یابی جمعی را مطرح کرده است که در سطحی فراتر از هویت ملی جریان دارد. به عبارتی دیگر پیاده روی اربعین با عبور از مرزها، پیوندهایی فراتر از قوم و زبان و حتی ملیت ایجاد کرده است. در این چارچوب، هویت یابی فراملی در بستر پیاده روی اربعین ابعاد متعددی دارد که می‌توان به آنها اشاره کرد از جمله؛
- شکل گیری هویت کلان در عین حفظ خرده هویت‌ها: در بستر رخداد پیاده روی اربعین، نه تنها خرده هویت‌ها نفی نمی‌شوند، بلکه با حفظ موجودیت خود با یک هویت کلان پیوند می‌خورند. به عبارتی دیگر برای هویت یابی فراملی با محوریت گفتمان عاشورا لازم نیست یک فرد هویت قومی، ملی و حتی مذهبی خود را نفی کند. همانگونه که مشاهده می‌شود حتی پیروان دین مسیحیت نیز در پیاده روی اربعین مشارکت می‌کنند و به این ترتیب در منظومه یک هویت فراملی قرار می‌گیرند.
- بین المللی سازی گفتمان عاشورا: پیاده روی اربعین و هویت یابی فراملی، گفتمان عاشورا را در سطح ملت‌ها فارغ از تفاوت‌های موجود بین آنها مطرح می‌کند و موجب می‌شود افراد نسبت به آموزه‌های این گفتمان تعلق خاطر پیدا کنند. بین المللی سازی گفتمان عاشورا، اولین و به نوعی مهمترین برونداد هویت یابی فراملی در قالب پیاده روی اربعین است که نتایج و پیامدهای متعددی را در حوزه‌های سیاسی و فرهنگی به دنبال دارد. تنها یکی از این موارد، تثبیت رویکرد مقاومت به ویژه در سطح منطقه غرب آسیا است.
- اعلان موجودیت هویت فراملی: یکی از ابعاد مهم پیاده روی اربعین، به نمایش در آوردن هویت فراملی یا به عبارتی دیگر اعلان موجودیت آن در یک گستره وسیع است. حرکت دسته جمعی میلیون‌ها نفر در یک مسیر و جهت مشخص بدون اینکه انتفاع و لذائذ مرسوم مادی در آن موجود باشد، در حقیقت نوعی اعلان وجود هویت فراملی در سطح جهانی است. در این راستا بهره برداری رسانه‌ای از این رویداد یکی از الزاماتی است که پیش رو قرار دارد.
- آمادگی برای نقش آفرینی جمعی: اصولاً یکی از کارکردهای هویت در هر سطحی، نقش آفرینی جمعی است. اگر هویت ملی قدرتمند ایرانی وجود نداشت، نقش آفرینی جمعی و منسجم ایرانیان برای دفاع از کیان کشور در طول هشت سال دفاع مقدس هم ممکن نبود. در مورد هویت فراملی که در بستر رخداد پیاده روی اربعین شکل می‌گیرد نیز، نقش آفرینی جمعی در رویدادهای سیاسی و اجتماعی، یکی از ابعاد مهم و کارکردی آن است.
نتیجه
«هویت» شناسنامه هر انسانی است و در سطوح متعدد قومی، مذهبی، زبانی و … خود را نشان می‌دهد. به صورت معمول «هویت ملی» قوی‌ترین و پرنفوذ ترین شکل هویت اجتماعی است که موجب شکل گیری دولت – ملت‌ها شده است. هویت یابی در سطح فراملی به ندرت اتفاق می‌افتد و اغلب محدود و مقطعی است. اما رخداد پیاده روی اربعین موجب شکل گیری نوع خاصی از هویت فراملی شده است که ضمن دربرگیری جمع کثیری از افراد، به صورت مستمر ادامه دارد. شکل گیری هویت کلان در عین حفظ خرده هویت‌ها، بین المللی سازی گفتمان عاشورا، اعلان موجودیت هویت فراملی و آمادگی برای نقش آفرینی جمعی از مهمترین ابعاد رخداد پیاده روی اربعین و هویت یابی فراملی است.
* سالار نامدار وندایی، کارشناس مسائل بین الملل
نظر شما