در بخش کاریکاتور «فجر» چه می‌گذرد؟/از بیرانوند تا عزت‌اله انتظامی

خبرگزاری مهر - گروه هنر- آزاده فضلی: بخش کارتون و کاریکاتور پانزدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر به دبیری سیدمسعود شجاعی طباطبایی و در این بخش علاوه بر شجاعی طباطبایی، مازیار بیژنی و محمد حسین نیرومند آثار را انتخاب و داوری کردند.

نمایشگاه آثار بخش کارتون و کاریکاتور جشنواره تجسمی فجر پانزدهم با عنوان «لبخندآفرینان جهان» با ۱۲۵ اثر برگزار شده است. این آثار در بخش جنبی و در قالب کیوریتوری روی دیوار رفته‌اند که در طبقه سوم مؤسسه صبا فرهنگستان هنر تا روز ۲۸ بهمن ماه قابل تماشا است. در واقع، در این طبقه بخش‌های جنبی پانزدهمین دوره جشنواره با عنوان «لبخندآفرینان جهان» و «به افق امید» قرار دارد که به ترتیب به رشته‌های «کارتون و کاریکاتور» و «طراحی پوستر» می‌پردازند.

بخش «کارتون و کاریکاتور»، یکی از اتفاقات جالب جشنواره پانزدهم «تجسمی فجر» که به صورت کیوریتوری توسط سیدمسعود شجاعی طباطبایی مدیریت شده است. این بخش شامل دو زیربخش است؛ اول نمایشگاه آثار کارتون و کاریکاتور که با عنوان «لبخندآفرینان جهان» به نمایش درآمده است و دوم انتشار کتاب سال کارتون و کاریکاتور جشنواره تجسمی فجر است که به صورت نفیس چاپ شده و قرار است در مراسم اختتامیه جشنواره پانزدهم رونمایی شود.

به گفته سیدمسعود شجاعی طباطبایی، قریب به هزار و ۷۰۰ اثر از تعداد زیادی از هنرمندان بین‌المللی دریافت شده است که به طور متوسط ۱۰ الی ۱۵ اثر فاخر آنها محسوب می‌شود. همچنین رزومه همه هنرمندان در «کتاب سال کارتون و کاریکاتور» به دو زبان فارسی و انگلیسی درج شده است.

از جمله هنرمندان خارجی که اسامی آنها آشنا می‌آید و هنرمندان برجسته‌ای در حوزه کاریکاتور جهانی هستند، می‌توان به میخائیل زلاتکوفسکی از روسیه، هوریا کریسان از رومانی، دامیر نواک از کرواسی، اسپیرو رادولوویچ از صربستان، جولیان پنپای از رومانی، محی الدین کوراوغلو از ترکیه، یوگسلاو ولاوویج از صربستان، نیکولای ورونتسوف (میکولا) از روسیه، جیتت کاستانا از اندونزی، کائو گومز از برزیل، برادی ایزکویردو از کوبا، دیمیتریس جئورگوپالیس از یونان، ارای ازبک از ترکیه، نیکولا لیستز از رومانی، لوئیس کارلوس فرناندز از برزیل، سیران کافرلی از جمهوری آذربایجان، رائول فرناندوزولتا از کلمبیا، اولگ گوتسل از اوکراین، آموریم از برزیل، آرس از کوبا، شانکار پامارثی از هند، ری کاستا از برزیل، رائد خلیل از سوریه، ادی دارما از اندونزی، میشل مورو گومز از کوبا و مارسین بوندارویچ از لهستان، اشاره کرد.

میخائیل زلاتکوفسکی که از برجسته‌ترین و بهترین کاریکاتوریست‌ها در جهان است؛ او دکترای فیزیک هسته‌ای دارد و در سال ۱۹۹۴ طبق نظرسنجی مجله ویتی ورلد بهترین کاریکاتوریست جهان انتخاب شده است. به اعتقاد این کاریکاتوریست، کاریکاتور یک زبان بین‌المللی برای ابراز نظرات فکری و فلسفی است. چند اثری که او در نمایشگاه «تجسمی فجر» دارد نیز به نوعی نقد به مسائل و مصائب بشریت به حساب می‌آید، از نقد سرمایه‌داری تا فقر حاکم بر جهان.

آثار زلاتکوفسکی طنز سیاه و سوررئالیسم هستند که در آن به بیان معانی عمیق می‌پردازد و در اکثر آنها مسائل انسان و ظلم‌هایی که از سوی قدرت‌های بشری به او روا داشته شده‌اند، مشهود است و کودکان نیز به عنوان نماد انسان‌هایی که قلب‌شان پاک و دست‌نخورده است، در آثارش حضور دارند. در اثری که تصویر آن در بالا قرار دارد، شیطان دلش برای انسان خوب به رحم می‌آید این در حالی‌ست که انسان‌ها به او کمک نکرده‌اند.

مسن‌ترین کاریکاتوریستی که در نمایشگاه پانزدهمین جشنواره هنرهای تجسمی حضور دارد، متولد ۱۹۳۸ است که کنستانتین سیوسو پدر کاریکاتور رومانی نام دارد. این کاریکاتوریست مشهور در آثارش از ترکیب‌های غریب و سوررئالیستی بهره می‌برد و در اکثر آثارش سایه مرگ و جمعیتی سیاه دیده می‌شود.

جولیان پنپای از رومانی نیز که چند اثر در نمایشگاه دارد، از جمله هنرمندان رومانیایی است که شاید بتوان گفت تحت تأثیر آثار «کنستانتین سیوسو» است؛ او همچنین در دیداری که چندین سال پیش از ایران داشته، از این هنرمند که پدر کاریکاتور رومانی شمرده می‌شود، یاد کرده است.

از جمله کارتون‌هایی که از دور نظرم را جلب کرد، طرحی بود که برگرفته از سکانس معروف فیلم سینمایی «تسخیرناپذیران» اثر برایان دی پالما بود، آنجایی که کالسکه بچه در حرکت اسلوموشن از بالای پله‌ها به پایین می‌افتد. در این طرح که از «آرس» هنرمند کوبایی است، نیز زمین به مثابه کودکی است که از بالای پله‌ها به پایین افتاده و انسان‌هایی نیز که در کنارش مرده‌اند، دیگر دست‌شان به زمین نمی‌رسد.

آرس هنرمندی است که طرح‌هایش بدیع و نو هستند و در اغلب آنها نیز از سکانس‌های سینمایی الهام گرفته شده است، برای مثال، این هنرمند طرحی برای دوران کرونا دارد که برگرفته از اولین فیلم سینمایی علمی تخیلی تاریخ سینما یعنی «سفر به ماه» است و در چشم ویروس کرونا واکسنی فرو رفته است. این اثر آرس در کنار اثری از میخائیل زلاتکوفسکی از روسیه روی دیوار قرار دارد.

از دیگر آثاری که در نمایشگاه به چشم می‌خورد پرتره‌های جالب لوئیز کارلوس فرناندز است. او که نام مستعارش فرناندس است، کارتونیست، تصویرگر، هنرمند طنز، مجسمه ساز و کاریکاتوریست برزیلی است. فرناندس، علاوه بر فعالیت و موفقیت‌های جدی در زمینه کارتون و تصویرگری، همواره اقدام به خلق کاریکاتورهایی می‌کند که وجه بارز آنها اغراق بدون تحریف چهره‌ها، برجسته کردن عناصری از صورت، ایجاد بافتی خاص و کار خلاقانه و بدعت آمیز با خطوط، رنگ، اشکال هندسی و حجم به نحوی غیر متعارف است؛ یکی از کاریکاتورهایی از او که در نمایشگاه به چشم می‌خورد کاریکاتور فیدل کارسترو رهبر کوبا است. سمت راست اثر فرناندز در تصویر پایین، اثر دیگری از میخائیل زلاتکوفسکی به چشم می‌خورد.

شانکار پامارثی از هند دیگر هنرمندی است که یک کاریکاتور از گاندی روی دیوار نمایشگاه به چشم می‌خورد. وی که مدیر انجمن کارتونیست‌های سیاسی ساکشی مدیا است، کاریکاتور را یکی از بزرگترین هنرها و انگیزه‌های قرن حاضر می‌داند و ایده‌هایش را نیز با توجه به تغییرات روز به روز جوامع که در رسانه‌ها به چشم می‌خورند، برداشت می‌کند.

جیتت کاستانا از اندونزی نیز دیگر هنرمندی است که در این نمایشگاه اثری از او روی دیوار رفته است. خبرنگار مهر در سال ۹۸ و در جریان برگزاری دومین مسابقه بین‌المللی «ترامپیسم»، با جیتت کاستانا و شانکار پامارثی داوران خارجی این مسابقه گفتگویی با عنوان «جذابیت‌های «ترامپ» برای خلق کاریکاتور / تاجری که خجالت نمی‌کشد!» داشته است.

دیمیتریس جئورگوپالیس کاریکاتوریست یونانی از دیگر هنرمندان حاضر در این نمایشگاه است که در آثارش نقدهای محیط زیستی و مسائل انسانی مشهود است. اثری از او روی دیوار دیده می‌شود که به مساله آب و کم آبی در جهان اشاره دارد.

یکی دیگر از طرح‌های او در نمایشگاه، کارتونی با مضمون آلزایمر است که با عنوان «به شهر آلزایمر خوش آمدید» نمایان شده است.

سیران کافرلی از جمهوری آذربایجان نیز آثاری در نمایشگاه دارد که موضوع‌شان نقد به عملکرد رسانه است؛ این هنرمند کارتونیست، خلاق با ایده‌های بسیار نو است که با تکنیک ساده ولی سبک ویژه‌ای که دارد، کارتون‌های نابی خلق می‌کند.

در کنار اثر سیران کافرلی در تصویر بالا، اثری از رائول فرناندوزولتا هنرمند کلمبیایی به چشم می‌خورد. در اکثر آثار او، کودکان نقشی جدی دارند، همچنان که در این اثری که در نمایشگاه «تجسمی فجر» می‌بینید که نقدی به رسانه و تکنولوژی است؛ کودکی روی پای پدر خود نشسته و قرار است بعدها نیز او کار پدرش را دنبال کند!

یکی از آثاری که در نمایشگاه، نظرم را جلب کرد، اثری از مارسین بوندارویچ تصویرگر و کارتونیست لهستانی بود. تخصص بوندارویچ در زمینه طراحی مطبوعاتی است و برنده جوایز بسیاری در مسابقات کارتون و مطبوعات شده و بسیاری از کارهایش در موزه‌ها، نمایشگاه‌ها و کاتالوگ‌ها به چاپ رسیده است. با نگاهی به آثار این هنرمند، آن چیزی که در طرح‌هایش از انسان مشهود است، وجه حریص بودن او در به دست آوردن پول و ثروت است که او را حقیر می‌کند، در اثری که روی دیوار نمایشگاه به چشم می‌خورد نیز مردی که سرش قفس پرنده است روی صندلی نشسته و پرنده‌ای (کلاغ) که از پول ساخته شده، روی دستش نشسته است.

مارسین بوندارویچ معتقد است پیام یک اثر هنری مهم‌تر از هنرمند خالق آن اثر است. او از زبان تصویری استفاده می‌کند تا بتواند هم موضوع و هم ایده را برساند. به اعتقاد او، کارتون قدرتی دارد که می‌تواند داستان‌ها را با کمک طنز چنان بیان کند که در سراسر دنیا قابل درک باشند.

در دیگر بخش‌های نمایشگاه «لبخندآفرینان جهان»، پرتره‌هایی از هنرمندان و مفاخر ایرانی همچون جلال آل‌احمد و عزت‌الله انتظامی به چشم می‌خورد که کاریکاتورها و کارتون‌هایی از هنرمندان کاریکاتوریست ایرانی است.

در این آثار از مالکوم ایکس، ترامپ و ملکه انگلیس و حتی جواد علیزاده هنرمند پیشکسوت کاریکاتور نیز آثاری به چشم می‌خورد.

همچنین کاریکاتوری از زنده یاد اسفندیار قره باغی، طرحی از علیرضا بیرانوند که داخل دروازه مقابل ضربه پنالتی کریستیانو رونالدو ایستاده و کاریکاتور پرتره از هادی عامل که در آن از جمله «نان پدر شیر مادر حلالت» بهره گرفته شده، نیز به چشم می‌خورند.