تولید علم ایران در کدام رتبه جهانی تثبیت شده است؟

خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری: بررسی آخرین وضعیت تولید علم در جمهوری اسلامی ایران حاکی از رشد مناسب تولید علم در حوزه‌های مختلف علوم است. برای بررسی وضعیت تولید علم از شاخص‌های متعددی استفاده می‌شود و نمایه‌های بین‌المللی از جمله «وب آو ساینس»، «نیچر ایندکس»، «اسکوپوس»، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) و نظام‌های رتبه‌بندی که به حوزه پژوهش و درآمد از صنعت می‌پردازند از جمله تایمز و سایماگو مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

وضعیت تولید علم ایران در پایگاه اطلاعاتی نیچر ایندکس

نیچر ایندکس یک پایگاه اطلاعاتی متشکل از وابستگی سازمانی نویسندگانی است که در ۸۲ نشریه برتر علوم طبیعی (Natural-Science) مقاله چاپ کرده‌اند. نیچر ایندکس تعداد مطلق و تعداد سهم کسری از انتشار مقاله در سطح سازمانی و ملی را ارائه می‌دهد و به این ترتیب، شاخصی از خروجی و همکاری پژوهشی با کیفیت در سطح جهانی است.

نیچر ایندکس به صورت ماهانه روزآمد شده و اطلاعات یک دوره ۱۲ ماهه را بر روی وبگاه خود نمایش می‌دهد. خروجی مقاله برای یک مؤسسه، کشور، منطقه یا شهر به دو صورت محاسبه می‌شود:

تعداد: در صورتی که یک یا چند نویسنده مقاله پژوهشی از آن مؤسسه یا مکان باشند، بدون توجه به اینکه چه تعداد از نویسندگان همکار از خارج از آن مؤسسه یا مکان وجود دارد، امتیاز یک به مؤسسه یا مکان اختصاص داده می‌شود.

سهم: یک شمارش کسری است که نسبت نویسندگان یک مؤسسه یا کشور / منطقه و تعداد مؤسسات وابسته در هر مقاله را در نظر می‌گیرد. برای محاسبه سهم، مشارکت همه نویسندگان به طور مساوی در مقاله در نظر گرفته می‌شود.

در جدیدترین نسخه رتبه‌بندی نیچر ایندکس که در ۱۴ ماه مارس سال ۲۰۲۳ به روز رسانی شده است، کشور ایران در میان ۳۰ کشور اول فهرست این رتبه‌بندی قرار دارد. این در حالی است که رتبه ایران در سال ۲۰۲۲ میلادی عدد ۳۲ بود.

بر اساس چهار حوزه موضوعی کلی فیزیک، شیمی، زمین و علوم محیطی و علوم زیستی بهترین رتبه جمهوری اسلامی ایران در حوزه موضوعی فیزیک با رتبه جهانی ۲۷ بوده است. ۹۵ دانشگاه و مرکز تحقیقاتی دولتی و خصوصی در رتبه‌بندی «نیچر ایندکس» حضور دارند و در بین همه سازمان‌ها دانشگاه شیراز با کسب رتبه ۹۲۱ جهانی رتبه اول کشور را به دست آورده است.

وضعیت تولید علم ایران بر اساس نتایج وب آو ساینس (web of Science)

وب آو ساینس (web of Science) یکی از معتبرترین و اولین پایگاه استنادی جهان است. اطلاعات این نمایه استنادی جهت ارزیابی وضعیت علمی هر کشور معیارها و شاخص‌های کمی و استنادی از جمله سهم تولید علم، میزان انتشارات علمی، میزان استنادات، میزان مقالات پُراستناد و استناد به ازای هر مقاله به کار گرفته می‌شوند.

همچنین تعداد محققان، درصد جمعیت محقق هر کشور، سازمان‌های تولید دانش، شمار و درصد مجلات داخلی، شمار انتشارات در مجلات داخلی، سهم تولید علم داخلی در هر کشور و تعداد مجلاتی که محمل انتشار علم هستند، در این نمایه جامع منتشر می‌شود.

بر اساس آخرین گزارش دریافت شده از وب آو ساینس (web of Science) میزان اچ ایندکس ایران در روز ۱۴ ماه مارس سال ۲۰۲۳ عدد ۴۲۸ است و رتبه تولید علم ایران در جهان ۱۶ است. جمهوری اسلامی ایران در منطقه و در میان کشورهای اسلامی در سه سال اخیر در رتبه اول قرار داشته است.

جایگاه علمی ایران در وب آو ساینس (web of Science)

سهم ایران از مقالات منتشر شده در وب آو ساینس طی پنج سال اخیر ۱.۹۶ درصد است.

وضعیت تولید علم ایران در نمایه اسکوپوس

نمایه‌اسکوپوس (Scopus) از دیگر نمایه‌های استنادی معتبر و شناخته شده هستند. تفاوت پوشش دهی نمایه‌های وب آو ساینس و scopus تفاوت‌های موضوعی است و در برخی موضوعات یکی از نمایه‌ها بر دیگری برتری دارد اما در حالت کلی پایگاه اسکوپوس حدود ۲۰ درصد نسبت به پایگاه استنادی وب آو ساینس پوشش بیشتری دارد.

دومین تفاوت این است که اسکوپوس مقالات قبل از سال ۱۹۹۵ را ندارد بر خلاف وب آو ساینس که تا سال ۱۹۴۵ را هم شامل می‌شود.

شاخصی که اسکوپوس از آن بهره می‌برد شاخص SJR (SCImago Journal & Country Rank) است که کیفیت ارجاعات، ارجاع به خود، مدت زمان، آنالیز نوع و تعداد مقالات را در نظر گرفته می‌شود. اما مهم‌ترین شاخص ISI که ضریب تأثیر یا همان IF است تنها یک شاخص برای اعتبار سنجی است.

اچ ایندکس ایران در اسکوپوس (Scopus) تا تاریخ ۱۴ مارس ۲۰۲۳ عدد ۴۱۶ است.

جایگاه علمی ایران در اسکوپوس (Scopus)

برای بررسی میزان تولید علم باید جایگاه دانشگاه‌های کشور را هم در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی مورد توجه قرار داد. ضمن اینکه هر نظام رتبه‌بندی موضوع و شاخص تولید علم، چاپ مقالات و استنادات علمی را در نظر می‌گیرد. داده‌های مندرج در این گزارش به روز‏رسانی شده است.

جایگاه علمی ایران در رتبه بندی‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها

حضور پژوهشگران ایرانی در میان پژوهشگران پر استناد دنیا

از سوی دیگر سه فهرست در زمینه پژوهشگران منتشر شد که در فهرست برترین پژوهشگران پر استناد دنیا (HCR) ۱۴ محقق و پژوهشگر ایرانی در این جمع قرار گرفتند. این فهرست سالانه، پژوهشگران حوزه علوم و علوم اجتماعی که دارای تأثیر گسترده و معناداری هستند را شناسایی می‌کند. این تأثیر در انتشار مقالات پر استناد آن‌ها در طول یک دهه گذشته منعکس شده است. این پژوهشگران به نسبت جمعیت کل پژوهشگران حوزه علوم و علوم اجتماعی دنیا، یک در هزار یا به عبارتی یک دهم درصد (۰.۱ درصد) برتر هستند.

تعداد استنادهای مقالات پر استناد (Highly Cited Papers) یکی از معیارهای اصلی انتخاب برترین پژوهشگران پر استناد دنیا بوده است. این مقالات بر اساس استنادات دریافتی، جزو یک درصد برتر در یک یا چند حوزه موضوعی در پایگاه وب آو ساینس (WOS) هستند.

پژوهشگران مطابق با فهرست پایگاه شاخص‌های اساسی علم (ESI) در ۲۱ حوزه موضوعی انتخاب شده‌اند. همچنین از سال ۲۰۱۸ به بعد، پژوهشگرانی که در چند حوزه به صورت همزمان (Cross-Field) فعالیت می‌کردند نیز تحت یک رشته جداگانه طبقه بندی شده‌اند.

بر این اساس، ۷۲۲۵ نفر به عنوان برترین پژوهشگر پر استناد دنیا در سال ۲۰۲۲ انتخاب شده‌اند و از جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۲۲ تعداد ۱۴ پژوهشگر برتر در لیست پژوهشگران پر استناد برتر دنیا قرار گرفته‌اند.

همچنین در «فهرست دانشگاه استنفورد» که مجموعه‌ای از چند شاخص استنادی مجزا است نیز تعداد استنادات دریافتی مقالات دانشمندان و جایگاه‌های نویسندگی آن‌ها (الگوی هم‌نویسندگی) و شاخص هرش محاسبه شده است.

در آخرین نسخه این پایگاه داده، با محاسبه استنادات تعداد ۱۸۷۰ پژوهشگر از بین تعداد کل ۲۰۰ هزار و ۴۰۹ پژوهشگر بین‌المللی با وابستگی سازمانی جمهوری اسلامی ایران حضور دارند. تعداد ۸۰ دانشگاه از جمهوری اسلامی ایران دارای ۵ پژوهشگر پر استناد ۲ درصد هستند.

ضمن اینکه توزیع پژوهشگران در حوزه‌های موضوعی یکسان نیست ولی بیشترین درصد حضور پژوهشگران پر استناد ۲ درصد برتر کشور در موضوع پزشکی بالینی است. ترتیب ۱۰ موضوعی که بیشترین دانشمندان برتر را داراست شامل پزشکی بالینی، مهندسی، فناوری‌های راهبردی (هوش مصنوعی، نانو و …)، شیمی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، فیزیک و نجوم، کشاورزی، شیلات و جنگلداری، علوم زمین و محیط زیست، آمار و ریاضیات، زیست پزشکی است.

همچنین تعداد پژوهشگران ایرانی پر استناد یک درصد برتر دنیا نشان می‌دهد در یک دوره ۴ ساله ورود پژوهشگران ایرانی در این فهرست رشدی حدود ۳۴۰ درصدی داشته است. تعداد دانشمندان ایرانی این فهرست از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ به ترتیب ۲۴۹، ۳۶۱، ۵۱۲،۶۸۵ و ۸۴۱ نفر بوده است.

پژوهشگران در هر رشته بر حسب تعداد استنادهایی که دریافت کرده‌اند مرتب‌سازی و سپس بر اساس حدود آستانه استنادی به عنوان پژوهشگران پر استناد برتر دنیا در نظر گرفته می‌شوند.

وضعیت علمی ایران در نشریات علمی معتبر ایران

ایران با ۳۱۵,۰۳۲ انتشارات علمی، با ۲۸۴,۱۸۸ محقق، با ۱۵,۶۲۴ مجله و ناشر علمی، با ۸۸ سازمان علمی دارای ۰.۳۳ درصد جمعیت محقق است. انتشارات علمی کشور در ۲۵۱ زیرحوزه موضوعی منتشر می‌شود.

آمار نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه‌های بین‌المللی

برخی نشریات همزمان در فهرست (وزارت علوم و دانشگاه آزاد) یا (وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد) وجود داشته‌اند لذا دوبار شمارش شده‌اند اما در محاسبه آمار کل نشریات نمایه شده در هر سال هر نشریه یک‌بار شمارش شده است. داده‌های مندرج در این گزارش در اسفندماه ۱۴۰۱ به روز‏رسانی شده است.

وضعیت علمی ایران در نظام رتبه‌بندی لایدن (CWTS Leiden Ranking)

رتبه‌بندی لایدن هم اطلاعاتی در مورد عملکرد علمی دانشگاه‌های سراسر جهان ارائه می‌دهد. در این رتبه‌بندی دانشگاه‌ها بر اساس تعداد نشریات نمایه شده در Web of Science برای مدت ۴ سال انتخاب شده‌اند. دانشگاه‌های راه‌یافته در این رتبه‌بندی توسط CWTS (مرکز مطالعات علوم و فناوری هلند)، مطابق شرط ورود به رتبه‌بندی انتخاب می‌شوند.

مقالات نمایه شده در پایگاه Web of Science متعلق به دانشگاه‌ها را جمع‌آوری می‌کند. محدودیت مهم این رتبه‌بندی در زمینه‌های تحقیقاتی خاص، به ویژه در علوم کامپیوتر، مهندسی و علوم اجتماعی و علوم انسانی است.

بر اساس آخرین نسخه رتبه‌بندی لایدن در سال ۲۰۲۲ که وضعیت علمی ایران را نشان می‌دهد ۴۴ دانشگاه ایرانی در جمع ۱۳۱۸ دانشگاه برتر جهان قرار گرفتند. این در حالی است که در سال قبل ۳۶ دانشگاه از ایران در این رتبه‌بندی حضور داشته‌اند.

شاخص‌های مورد بررسی در رتبه‌بندی لایدن شامل مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی هستند که این ارزیابی‌ها از تولیدات علمی دانشگاه‌ها در سال‌های ۲۰۱۷ الی ۲۰۲۰ از پایگاه اطلاعاتی Web of Science استفاده شده است.

۱۰ دانشگاه برتر ایران در شاخص تأثیر علمی شامل دانشگاه تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه
صنعتی شریف، دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشگاه تبریز هستند.

وضعیت علمی ایران در نظام رتبه‌بندی سایماگو (SIR)

از سوی دیگر نظام رتبه بندی سایماگو Scimago-Institutions Rankings (SIR) نیز که توسط مؤسسه اسپانیایی سایماگو (SIR) از سال ۲۰۰۹ ارزیابی و رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی- پژوهشی سراسر جهان را آغاز کرده است بر اساس داده‌های پایگاه داده اسکوپوس به ارزیابی کشورها می‌پردازد.

بر اساس آخرین رتبه‌بندی منتشره در این نظام رتبه‌بندی، ایران در رتبه ۲۱ دنیا قرار دارد. با ۷۳۳۰۸۰ انتشار علمی که میزان ۷۰۷۸۹۷ نیز به آن استناد شده است. همچنین ۵ مجله برتر ایرانی در آخرین نسخه رتبه بندی به شرح جدول زیر است:

به گزارش مهر، بررسی‌های نمایه‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران در سایه سیاستگذاری‌های علمی توانسته جایگاه شایسته تولید علم را کسب کند و در میان ۲۰ کشور برتر دنیا از منظر تولید علم قرار گیرد اما هنوز در بخش تجاری‌سازی علم و دانش باید تلاش‌های بیشتری صورت گیرد.

خبرگزاری مهر را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید