معتمدنژاد اگر بود نمی‌گذاشت برای هوش مصنوعی کف و سوت بزنیم

به گزارش خبرنگار مهر، مراسم دهمین سالگرد درگذشت پدر علوم ارتباطات ایران، کاظم معتمدنژاد عصر روز گذشته (شنبه دوم دی ماه) با حضور اساتید حوزه ارتباطات و روزنامه نگاری در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

اولین سخنران این مراسم، هادی خانیکی از شاگردان معتمدنژاد و استاد دانشگاه علامه طباطبایی بود که ضمن خوشامد گویی به میهمانان گفت: منظومه‌ای که امروز شاهد آن هستیم و دورهم گردآمدیم به منظور بازخوانی آرای دکتر معتمدنژاد شکل گرفته است و این بازخوانی منحصر به ماندن در گذشته و بیان خاطرات نیست. چون تاریخ و بازگشت را با دو رویکرد می‌توان دنبال کرد؛ یکی از این رویکردها بیان خاطرات است اما عده‌ای هم مثل فردریک جیسون معتقدند که باید از خاطره‌ها گذشت و به سمت آرزوها رفت به بیان دیگر باید تاریخ را براساس آرزوها خواند.

وی افزود: به نظر می‌آید بخشی از خاطراتی که در این فهم تاریخی که به اعتبار دکتر معتمدنژاد سامان گرفت، در سال ۸۳ که نکوداشت او برگزار شد و سال ۹۲ که مراسم مختلفی برگزار شد، اتفاق افتاد. البته کتاب «فرزانه فروتن» که مجموعه خواندنی است هم در همان سال تدارک دیده شد.

خانیکی ادامه داد: هر کسی از دور و نزدیک با مرحوم معتمدنژاد در ارتباط بود با آرزوهای او آشنا بود. مهم‌ترین آرزویش چیزی به اسم علم ارتباط، خانواده ارتباطات و اینکه منظومه ارتباطات شکل بگیرد و بتواند به حل و فصل مسائل ایران کمک کند. معتمدنژاد به همه تعلق دارد و منحصر به یک دانشکده یا دانشگاه نیست. همه حق دارند درباره او حرف بزنند و نمی‌توان ایشان را محدود به یک رشته کرد. اگرچه او حکم در وطن خویش غریب را داشت. امروز لازم است که به فناوری‌های و تکنولوژی‌های جدید مثل هوش مصنوعی بپردازیم و آنها را جزو آرزوهای معتمدنژاد ببینیم.

این استاد ارتباطات توسعه در پایان بیان کرد: همچنین در این برنامه لازم است از دو استاد دیگر که امروز در میان ما نیستند اما خیلی در حوزه ارتباطات تأثیرگذار بودند آقایان علی اسدی و مجید طهرانیان هم یاد کنم و بگویم که درباره نظریات این دو نفر هم لازم است به صورت مستقل پرداخته شود اگرچه دوران سرطان به من این فرصت را داد که به اندیشه‌های آقای طهرانیان به صورت مفصل بپردازم و دین خودم را به ایشان با انتشار کتابی درباره‌شان ادا کنم.

توجه معتمدنژاد به سینما

سخنران بعدی این مراسم، اعظم راود راد استاد ارتباطات دانشگاه تهران بود که گفت: بنده هیچ‌وقت سعادت نداشتم که به صورت مستقیم شاگرد ایشان باشم اما از کتاب «وسایل ارتباط جمعی» مرحوم معتمدنژاد برای تدریس در کلاس‌هایم خیلی استفاده کردم و از سال ۱۳۷۵ که به گروه ارتباطات دانشگاه تهران پیوستم برای تدریس درس مبانی ارتباطات اجتماعی خیلی از کتاب دکتر معتمدنژاد استفاده کردم.

وی افزود: موضوعی که برای من خیلی جالب بود اینکه در آن سال‌ها در کتاب‌ها و مجلات ارتباطی که منتشر می‌شد کسی به موضوع سینما و رسانه نمی‌پرداخت اما دکتر معتمدنژاد در کتاب «وسایل ارتباط جمعی» به خوبی به موضوع سینما و رسانه ارتباطی پرداخته‌اند. مشابهت و تفاوت سینما با سایر وسایل ارتباطی از مباحثی بود که به دکتر معتمدنژاد به آن توجه داشت. این رویکرد نشان از نگاه همه جانبه گرایی دکتر معتمدنژاد داشت.

راود راد در پایان بیان کرد: در آن سال‌ها دکتر معتمدنژاد تلاش زیادی انجام داد که پیش‌نویس سند میثاق اصول اخلاقی حرفه روزنامه نگاری به قانون تبدیل شود، اما به سرانجام نرسید. ما در دانشگاه تهران در دوره ارشد و دکتری در منابع داخلی، بسیار به دنبال اخلاق در رسانه‌ها هستیم که کمیاب است و تنها به همین پیش‌نویس می‌رسیم. امیدوارم دانشجویان این مهم را پیگیری کنند و به جایی برسانند.

نگاه جهانی و فرا ارتباطی

سخنران بعدی این مراسم، شهیندخت خوارزمی استاد مدیریت و ارتباطات بود. وی گفت: بنده پیش از انقلاب از طریق مرحوم آقای دکتر علی اسدی با مرحوم معتمدنژاد آشنا شدم و حضور در انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی به من این فرصت را داد که با دکتر معتمدنژاد از نزدیک کار کنم. یکی از نکات مهم درباره ویژگی ایشان اینکه، مرحوم معتمدنژاد این انجمن را در شرایطی تأسیس کردند که کشور در حوزه حکمرانی چالش‌های جدی داشت و بسیاری از مسائل فقط به دست جامعه مدنی حل می‌شد.

وی افزود: دکتر معتمدنژاد به دلیل نگاه جهان شمولی که داشتند انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی را با رویکرد جهانی تأسیس کردند و دغدغه توسعه ایشان در چارچوب دغدغه‌های توسعه سازمان ملل بود و حضور فعال ایشان در اجلاس‌های بین المللیwsis به خوبی این موضوع را نشان می‌دهد چون بعد از درگذشت ایشان دیگر ایران حضور فعال در این اجلاس‌های مهم و جهانی نداشت. دکتر معتمدنژاد یک نوع نگاه فرا ارتباطی داشت و تلاش کرده بود که ایران در اجلاس‌های wsis جایگاه خاصی پیدا کند اما متأسفانه بعد از فوت ایشان دیگر این اتفاق نیفتاد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه درسی که از معتمدنژاد باید گرفت درس پایداری، شکیبایی و عزم راهبردی است گفت: دکتر معتمدنژاد به هر قیمتی می‌خواست انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی به اهدافش برسد. این انجمن توانست نقش مؤثری ایفا کند اما متأسفانه بعد از درگذشت دکتر معتمدنژاد، این انجمن هم تعطیل شد و این یک آسیب جدی است، در حالی که جامعه ایرانی نیاز به چنین نهادهایی دارد. اما چرا نمی‌توانیم چنین نهادهایی را برپا کنیم؟ چرا وقتی بنیادی را تأسیس می‌کنیم نمی‌توانیم آن را حفظ کنیم؟

خوارزمی در پایان بیان کرد: دکتر معتمدنژاد اگر امروز بود حتماً سراغ موضوع جامه اطلاعاتی و جامعه معرفتی می‌رفت پس لازم است که این موضوع در دستور کار قرار بگیرد. به عقیده ایشان چالش‌ها و مسائل حکمرانی نمی‌تواند حل شود مگر اینکه پای جامعه مدنی به میان بیاید. امروز هم ما اگر بخواهیم روی واقعیت‌های جامعه ایران تأثیرگذار باشیم باید شبکه‌سازی کنیم چون مسائل امروز چند بعدی و پیچیده است.

استقلال حرفه روزنامه نگاری

حسن نمک‌دوست از شاگردان مرحوم معتمدنژاد و روزنامه‌نگار با سابقه کشورمان در ادامه این مراسم گفت: مرحوم دکتر معتمدنژاد در تبیین گفتمان آزادی اطلاعات، مشارکت و در طراحی گفتمان استقلال حرفه ای روزنامه‌نگاری، نقشی یگانه و بی‌بدیل داشت.

نمک‌دوست در توضیح موضوع اول به تعامل و همفکری آقای دکتر معتمدنژاد با جمعی از حقوق‌دان‌ها همچون استاد دکتر هاشمی، دکتر انصاری و دیگران در دهه‌های هفتاد و هشتاد اشاره کرد و گفت بر اثر همین تلاش‌ها بود که دولت لایحه انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات را به تصویب مجلس رساند. البته قانونی که اکنون در اختیار ماست گرفتار ضعف و کاستی جدی است، اما نکته مهم این است که قدرت گفتمان آزادی اطلاعات که استادان عزیزمان مدافع آن بودند و بر آن اصرار می‌ورزیدند چنان بود که حتی در همین قانون ضعیف کنونی نیز وجوه مثبتی را می‌توان یافت. یکی از این نکته‌ها، برای مثال، این است که نمی‌توان اطلاعاتی که متضمن حق و یا تکلیف برای شهروندان است محرمانه کرد؛ در واقع همان موضوعی که یک ماه پیش به طور وسیع در سطح جامعه مطرح شد.

وی افزود: سوالی که من دارم این است که آیا خانواده ارتباطات ما بعد از فوت دکتر معتمدنژاد گفتمان آزادی اطلاعات را پیگیری کرد؟ جواب واضح است؛ خیر. این در حالیست که آزادی اطلاعات، همچون آزادی بیان، سنگ بنای آزادی‌های دیگر است. نکته دوم اینکه تا قبل از مرحوم معتمدنژاد هیچکس درباره استقلال حقوق حرفه‌ای روزنامه‌نگاری حرف نزده است. در واقع این دکتر معتمدنژاد بود که با طراحی گفتمانی یک پارچه از حقوق، مسئولیت‌ها و عملکردهای رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران به تیین استقلال حقوق حرفه روزنامه‌نگاری پرداخت و اجزای آن همچون مقررات خاص در زمینه فعالیت حرفه ای روزنامه‌نگاری، ممانعت از دخالت حکومت در امور نهادهای حرفه‌ای و صنفی روزنامه نگاری، برخورداری روزنامه‌نگاران از حق دسترسی و … را به دقت بررسی کرد و توضیح داد.

نمک‌دوست بیان کرد: متأسفانه خانواده دانش ارتباطات پیگیری موضوع استقلال حرفه‌ای را ادامه نداده است و ما در این حوزه با خلاء جدی مواجه هستیم.

معتمدنژاد هم حقوق را خوب می‌شناخت هم مطبوعات را

کامبیز نوروزی، حقوقدان ارتباطاتی کشورمان در این برنامه نیز حضور داشت و سخنرانی کرد. وی با اشاره به اینکه رشته حقوق یک رشته اعتباری است گفت: وقتی می‌گوئیم اعتباری یعنی اینکه ما باید اول موضوع را بشناسیم و بعد سراغ حقوق آن برویم. مرحوم معتمدنژاد نخستین کسی بود که مسائل هم مطبوعات را خوب می‌شناخت هم حقوق آن را به همین دلیل هم می‌توانسن مباحث حقوق مطبوعات را سیستماتیک کند.

وی افزود: یکی از مشکلات همیشگی در حوزه حقوق این است که ما در دانشکده‌ها رشته‌ها را نمی‌شناسیم و تا وقتی هم که رشته‌ها را نشناسیم نمی‌توانیم درباره حقوق آنها حرف بزنیم و راه حل حقوقی درست برای موضوعات پیدا کنیم علاوه براینکه متأسفانه رشته حقوق در ایران همیشه ضعیف بوده و است.

نوروزی اضافه کرد: رشته حقوق یک دانش تجربی است بنابراین تا یک موضوع را تجربه نکنیم نمی‌توانیم درباره آنها فهم حقوقی داشته باشیم. از زمان تاریخ مطبوعات تاکنون حدود ۱۷۰- ۱۸۰ سال می‌گذرد و در این سال‌ها نوسان‌های بسیاری هم این تاریخ داشته اما مرحوم معتمدنژاد توانایی این را داشت که نظام حقوقی جاافتاده و سیستماتیک را به سیستم حقوقی ایران پیوند بزند.

یک شخصیت الهام بخش

محمد مهدی فرقانی استاد روزنامه نگاری دانشگاه علامه طباطبایی سخنران دیگر این مراسم بود. وی گفت: پیشگامان منشأ اتفاقات نیستند بلکه آنها انقدر الهام‌بخش هستند که بقیه را هم دنبال خود می‌کشانند و راه را به همراهانشان هم نشان می‌دهند. به همین دلیل هم امروز بعد از ۱۰ سال شاگردان دکتر معتمدنژاد هرکدام می‌دانند که باید چه مسیری را بروند.

وی افزود: بنده خیلی خوشحالم که نقش کوچکی در تحقق آرزوهای دکتر معتمدنژاد که تأسیس دانشکده ارتباطات در سال ۱۳۹۴ بود داشتم البته این افتتاح به صورت غیررسمی در سال ۱۳۸۳ اتفاق افتاده بود.

فرقانی با اشاره به اینکه معتمدنژاد یک انسان توسعه یافته و توسعه‌گرا بود بیان کرد: ایشان تفکر انتقادی داشت از هرنوع خشونتی پرهیز می‌کرد و اهل مدارا و سعه صدر بود. ادبیات در حوزه روزنامه‌نگاری وامدار تولید محتوای مرحوم معتمدنژاد است. از دیگر تلاش‌های دکتر معتمدنژاد، تمرکز بر تولید ادبیات روزنامه نگاری علمی و حرفه‌ای و تلاش برای تثبیت جایگاه حقوقی و قانونی و حرفه‌ای روزنامه نگاری بود.

این استاد روزنامه‌نگاری و ارتباطات در پایان گفت: تلاش‌های دکتر معتمدنژاد برای تبدیل بسیاری از اصول حقوقی و روزنامه نگاری به قانون ناکام ماند و باید شاگردانش تلاش‌های دکتر را دوباره به حرکت دربیاورند و ادامه دهنده راه دکتر معتمدنژاد باشند تا خواست و علایق او را به منصه ظهور برسانند.

پایدار بی‌آزار

یونس شکرخواه استاد روزنامه نگاری و مترجم کشورمان در بخش پایانی این مراسم گفت: یکی از ویژگی‌های مهم مرحوم معتمدنژاد این بود که مسیر را نشان می‌داد اما نمی‌گفت کجا تمرکز کن. من فکر می‌کنم که ما برای این «پایدار بی‌آزار» کاری نکردیم و او را به درستی به کشورمان و کشورهای دیگر معرفی نکردیم. تبلیغ نظریات این مرد به عنوان یک مکتب فکری بسیار لازم و ضروری است چون خاطرات و نشست‌ها از بین می‌روند اما کارهای پایه‌ای و اساسی درباره ایشان به جا می‌مانند؛ اقداماتی مثل قرار دادن یک واحد درسی به نام ایشان یا تهیه و تدوین کتاب با هدف معرفی‌شان.

وی افزود: امروز وقت احترام گذاشتن واقعی است؛ آرزوها یعنی آینده‎سازی پس آینده را از همین الان بسازیم. مطمئنم دکتر معتمدنژاد اگر امروز بود درباره هوش مصنوعی و متاورس حرف می‌زد و درس «نقش ارتباطات در سلطه جهانی» را تدریس می‌کرد و نمی‌گذاشت که ما برای هوش مصنوعی کف و سوت بزنیم چون او می‌دانست که نباید چطور را با چرا قاطی کنیم.

شکرخواه در پایان اضافه کرد: امروزه ارتباطات در حال تبدیل شدن از مفهوم به ابزار است اما ما حواسمان به این موضوع نیست. برای مرحوم معتمدنژاد ارتباطت یکجور طعم و چشیدن بود نه ابزار پس باید دوباره امروز طعم ارتباطات را بچشیم.

سخنان سازنده و ایجابی

عباس عبدی، فعال سیاسی و روزنامه نگار دیگر سخنران این مراسم بود. وی گفت: من مرحوم معتمدنژاد را از سال ۱۳۶۹ می‌شناسم و در یکسری از جلسات مهم در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با ایشان آشنا شدم. به زعم من ایشان جزو استادهای کلاسیک بود. اساتیدی که به نظر می‌رسد نسلشان رو به پایان است.

وی افزود: مرحوم معتمدنژاد درحوزه مسائل داخلی و بین‌المللی به روز بود و همیشه حرف‌های ایجابی و سازنده می‌زد. البته انتقاد هم می‌کرد اما غُر یا به اصطلاح نِق نمی‌زد و به همین خاطر هم حرف‌هایش همیشه شنونده داشت. معتمدنژاد اصلاح بنیان جامعه در ایران را از طریق نظام رسانه‌ای می‌دید و می‌دانست بدون اصلاح رویکرد صدا و سیما به عنوان رسانه اصلی کشورمان و نظام مطبوعاتی، تغییری رخ نمی‌دهد.

پژمان موسوی از روزنامه نگاران جدید کشورمان در ادامه سخنرانی کوتاهی درباره شیوه آشنایی‌ش با معتمدنژاد و درس‌هایی که از وی گرفته ارائه داد و پس از آن احمد میرعابدینی از همراهان و همکاران مرحوم معتمدنژاد سخنرانی کرد.

نقش معتمدنژاد در توسعه

این استاد دانشگاه گفت: با اینکه مرحوم معتمدنژاد ۱۰ سال است که در میان ما نیستند اما یاد ایشان همیشه با ما است.

وی گفت: آرمان دکتر معتمدنژاد ایجاد یک جریان و فضای آزاد برای روزنامه‌نگاری بود. دکتر به مطالعات انتقادی اعتقاد داشت و آرمان او در حوزه روزنامه‌نگاری نوعی توسعه ایجاد کرد. هرجایی هم که لازم بود انتقاد می‌کرد مثل انتقادی که به مک لوهان در مقدمه کتاب چهار کهکشان ارتباطی کرده است.

اهمیت زنده ماندن انجمن‌ها و نهادها

آخرین سخنران این مراسم اما علی ربیعی عضو هیأت مدیره انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات بود. وی گفت: برگزاری مراسم نکوداشت برای دکتر معتمدنژاد نوعی نماد است. افرادی مثل مرحوم معتمدنژاد فقط یک فرد نیستند آنها هرکدام یک نهاد هستند.

وی افزود: بنده افتخار شاگردی ایشان را نداشتم اما آثار و کتاب‌هایشان را خواندم و در دانشگاه تدریس کردم. درخواست من در این مراسم این است که همگی سعی کنیم نهادهای مدنی سرپا بمانند چون با وضعیتی که شاهد آن هستیم تا چند سال آینده حوزه نظریه پردازی علوم انسانی و علوم اجتماعی از بین ما رخت خواهند بست و رفتم. انجمن‌ها و نهادها در این موضوع نقش کلیدی دارند و می‌توانند به عنوان واسطه و میانجی عمل کنند.