به گزارش خبرنگار مهر، کتاب دوجلدی «دیوان‌سالاری و نظام اداری در روزگار صفویه» نوشته عباسقلی غفاری‌فرد به‌تازگی توسط انتشارات امیرکبیر منتشر و راهی بازار نشر شده است.
مولف این‌کتاب در پیشگفتار اثرش ضمن اشاره به شاه‌محوری و فردگرایی و نادیده‌گرفتن جامعه‌شناسی تاریخی به‌عنوان روش‌های مرسوم تاریخ‌نگاری، از تاریخ‌نگاری آکادمیک صحبت کرده و روش خود در اثر پیش‌رو را تشریح کرده است. او می‌گوید علی‌رغم فراوانی ظاهری منابع تاریخی و تاریخ‌نگاری روزگار صفویه، باید در نظر داشت به‌دلیل استبداد بیش از اندازه شاهان صفوی، تاریخ‌نگاری آن‌دوره نه‌تنها راه پیشرفت طی نکرد، بلکه دچار ایستایی شگفت‌آوری شد که پیامدهایش تا امروز پابرجاست.
غفاری‌فرد در بخشی از مقدمه خود به شاه‌عباس صفوی تاخته و می‌گوید گرچه از توجه او به علما و شعرا سخن گفته شده اما این‌شخصیت تاریخی، نه‌تنها دانش‌ستیز بود بلکه مسبب اصلی ایستایی تاریخ‌نگاری در ایران است. مولف «دیوان‌سالاری و نظام اداری در روزگار صفویه» می‌گوید علت این‌ادعایش از یک‌طرف بی‌سوادی صفی‌میرزا جانشین شاه‌عباس است و از طرف دیگر، انحطاط و افول تاریخ‌نگاری توسط شاه‌عباس و ادامه این‌روند از پس از اوست.
نویسنده کتاب پیش‌رو در ادامه بحث خود درباره ناکارآمدی تاریخ‌نگاری در ایران، از انقلاب مشروطه هم مثال زده و می‌گوید این‌رویداد می‌تواند از دید تاریخ‌نگاری نقطه عطف برجسته‌ای باشد که پس از دوهزار سال و چندصدسال فرمان‌روایی شاهنشاهی رخ داده و باعث دگرگونی بزرگی در امور سیاسی و اجتماعی ایران شده است. اما تاریخ‌نگاری ایران حتی پس از مشروطه هم در پی گزارش رویدادها یعنی شرح وقایع و عدم توجه به علل و عوامل دگرگونی و پیامدهای آن‌ها و همچنین پاسخگویی به چراها و چگونگی‌هاست.
«نخست‌وزیران» عنوان جلد اول کتاب «دیوان‌سالاری و نظام اداری در روزگار صفویه» است. در این‌مجلد پس از پیشگفتار، بحث «دورنمای وزارت در ایران تا روزگار صفویه» شروع می‌شود که ۲ بخش «پیش از اسلام» و «پس از اسلام» را شامل می‌شود. سپس فصل «وزارت در روزگار صفویه» آغاز می‌شود که این‌بخش‌ها را در خود جا داده است: «بررسی پیچیدگی جایگاه نخست‌وزیر با دیوان‌سالاران دیگر» و «وزارت و وزیر».
فصل بعدی این‌کتاب «نخست‌وزیران روزگار شاه‌اسماعیل یکم» است که عناوینش به این‌ترتیب‌اند: امیر شمس‌الدین زکریا تبریزی کَجُجی، ملک شرف‌الدین محمد جان دیلمی قزوینی، حسین بیگ لَلَه شاملو، نجم‌الدین مسعود زرگر رشتی (نجم اول)، یاراحمد خوزانی اصفهانی (نجم ثانی)، امیر عبدالباقی، میرزاشاه حسین اصفهانی، جلال‌الدین محمد تبریزی، آخرین نخست‌وزیر شاه‌اسماعیل. سپس فصل بعدی با عنوان «نخست‌وزیران روزگار شاه تهماسب یکم» آغاز می‌شود که دربرگیرنده این‌عناوین است: قاضی جهان قزوینی، میرجعفر ساوجی، احمد بیگ نورکمال، میرعنایت‌الله خوزانی، خواجه غیاث‌الدین علی (غیاث کَهره)، آقا محمد فراهانی، خواجه امیربیگ (امیر بیگ مُهردار)، میرزا بیگ ابهری سابقی، معصوم بیگ صفوی، علی قمی شریف ثانی، میرسید حسین فراهانی، جمال‌الدین علی.
«نخست‌وزیران روزگار شاه‌اسماعیل دوم» هم عنوان فصل بعدی کتاب است که ۲ بخش را در خود جا داده است: میرزا شکرالله اصفهانی و میرزا سلمان جابری. در ادامه فصل «نخست‌وزیران روزگار شاه سلطان محمد» قرار دارد که ۴ نام و عنوان در آن به چشم می‌خورد: میرزا سلمان جابری، میرزا هدایت‌الله، میرزا محمد کرمانی (میرزا محمد وزیر یا میرزا محمد منشی) و میرزا لطف‌الله شیرازی (میرزا لطفی).
فصل بعدی کتاب «نخست‌وزیران روزگار شاه عباس یکم» است که ۷ بخش دارد: میرزا شاه‌ولی، میرزا محمد کرمانی، میرزا لطف‌الله، حاتم بیگ اردوباری، طالب‌خان، سلمان‌خان و سلطان‌العلمائی (خلیفه سلطان). «نخست‌وزیران روزگار شاه‌صفی» هم فصل بعدی کتاب است که ۳ نام را در بر می‌گیرد. اسامی این‌وزیران صفویه هم به این‌ترتیب است: سلطان‌العلمائی (خلیفه سلطان)، طالب‌خان و میرزاتقی (سارو تقی). «نخست‌وزیران روزگار شاه‌عباس دوم» فصل بعدی این‌کتاب است که ۴ بخش دارد. این‌بخش‌ها به این‌ترتیب هستند: میرزا تقی، سلطان‌العلمائی (خلیفه‌سلطان)، محمد بیگ و میرزا محمدمهدی صدرالممالک.
۳ تن از وزیران عهد صفوی هم در فصل «نخست‌وزیران روزگار شاه‌سلیمان» قرار دارند که میرزا مهدی صدرالممالک، شیخعلی‌خان زنگنه و میرزا محمدطاهر وحید قزوینی هستند. آخرین فصل کتاب هم «نخست‌وزیران روزگار شاه سلطان‌حسین» است که نام ۴ وزیر را دارد: محمدمومن خان بیگدلی شاملو، شاهقلی خان زنگنه، فتحعلی‌خان داغستانی، محمدقلی خان شاملو.
مجلد «نخست‌وزیران» از کتاب «دیوان‌سالاری و نظام اداری در روزگار صفویه» ۴۱۹ صفحه دارد.
دومین‌جلد مجموعه پیش‌رو، «صدور و مستوفیان» نام دارد که با «صدارت در روزگار صفویه» و «پیشینه صدارت» آغاز می‌شود. این‌جلد درباره متصدیان دیوان‌ها (وزارتخانه‌ها و ادارات) دوران صفویه است و به صدور و مستوفیان یعنی متولیان امور در دیوان‌ها اختصاص دارد. عباسقلی غفاری‌فرد در این‌جلد همچنین به پیشینه صدارت و استیفا در روزگار تیموریان تا پایان عصر صفویه می‌پردازد.
فصل بعدی کتاب پیش‌رو «صدور روزگار شاه‌اسماعیل اول» است که از این‌عناوین تشکیل شده است: شمس‌الدین لاهیجی، قاضی محمد کاشانی، سید شریف‌الدین شیرازی، امیر عبدالباقی، سید شریف‌الدین عبدالله، امیر جمال‌الدین محمد استرآبادی، امیر غیاث‌الدین محمد بن امیر یوسف. «صدور روزگار شاه تهماسب اول» فصل بعدی است که ۹ بخش دارد و این‌بخش‌ها از این‌قرارند: امیر قوام‌الدین حسین اصفهانی، امیر نعمت‌الله حلی، امیر غیاث‌الدین منصور دشتکی شیرازی، میر معزالدین محمد اصفهانی، امیر شمس‌الدین اسدالله شوشتری مرعشی، امیر تقی‌الدین اصفهانی، میر سید زین‌الدین علی شوشتری، امیر محمدیوسف استرآبادی، امیر غیاث‌الدین محمد میر میران.
«شاه‌عنایت‌الله نقیب اصفهانی یا میرعنایت‌الله اصفهانی قاضی معسکر» و «میرزا مخدوم شریفی» هم عناوین فصل «صدور روزگار شاه اسماعیل دوم» هستند. «صدور روزگار شاه سلطان محمد» با تنها بخش «امیر شمس‌الدین محمد خبیصی کرمانی» فصل بعدی است و پس از آن هم فصل «صدور روزگار شاه عباس اول» آمده که دربرگیرنده این‌بخش‌هاست: امیر ابوالولی اینجو، میر معزالدین محمد معروف به قاضی‌خان، قاضی سلطان تربتی، امیر جلال‌الدین حسن صلائی، میرزا رضی، میر صدرالدین محمد، میرزا ابوطالب صدر، میرزا رفیع‌الدین محمد.
«صدور روزگار شاه‌صفی» هم فقط فصل «میرزاحبیب» را شامل می‌شود و پس از آن «صدور روزگار شاه‌عباس دوم» آمده که دو بخش «میرزامحمدمهدی» و «میرزا قوام‌الدین محمد» را در خود جا داده است. در فصل «صدور روزگار شاه سلطان‌حسین» هم مخاطب با ۲ بخش «ملا محمدباقر مجلسی» و «محمدحسین ملاباشی» روبرو می‌شود. فصل بعدی کتاب «استیفا در روزگار صفویه» که با بحث «پیشینه استیفا» آغاز می‌شود. «مستوفیان روزگار شاه‌اسماعیل اول» با تنها بخش «شمس اصفهانی» و «مستوفیان روزگار شاه تهماسب اول» با ۹ بخش در ادامه بحث استیفا در روزگار صفویه قرار دارند. ۹ بخش این‌فصل از کتاب به این‌ترتیب‌اند: میرهدایت‌الله معموری و برادرش میرمحمد معموری، میرمسعود جربادقانی، خواجه حسین کاشی، خواجه غیاث‌الدین علی شیرازی (غیاث کهره)، خواجه فتح‌الله اصفهانی، خواجه قاسم نطنزی، خواجه ملک محمد اصفهانی، خواجه محمود شهرستانی، میرزا شکرالله اصفهانی.
«مستوفیان روزگار شاه اسماعیل دوم» فصل بعدی کتاب است که یک‌بخش دارد: «شاه قاضی اصفهانی». فصل بعدی هم «مستوفیان روزگار شاه سلطان محمد» با این‌عناوین است: خواجه محمدباقر هروی، میرزا هدایت‌الله، میرزا محمد کرمانی. ۸ عنوان از چهره‌ها و صدور دوران صفویه هم در فصل بعدی یعنی «صدور روزگار شاه‌عباس اول» معرفی شده‌اند که به این‌ترتیب‌اند: خواجه شکرالله دینانی اصفهانی، حاتم‌بیگ اردوباری، آقاشاهعلی دولت‌آبادی، آقامیرزاعلی دولت‌آبادی، معزا ابراهیم شیرازی، میرزا قوام‌الدین محمد (قواما محمد)، خواجه علی‌اکبر مستوفی، میرزا سعید.
«مستوفیان روزگار شاه‌صفی» هم به این‌ترتیب هستند: میرزاقاسم، هاشم‌بیگ تهرانی، میرزامعصوم، میرزا محسن اصفهانی ورزنه. «مستوفیان روزگار شاه‌عباس دوم» به‌عنوان فصل بعدی، تنها یک‌عنوان دارد که از این‌قرار است: میرزاصدرالدین محمد جابری. «مستوفیان روزگار شاه‌سلیمان» و «مستوفیان روزگار شاه سلطان حسین» هم دو فصل پایانی کتاب هستند که اولی دربرگیرنده ۲ بخش «محمدمفید بن محمود» و «میرزا رضی» است و دومی نیز به همین‌ترتیب شامل ۲ بخش «میرزامحمدعلی» و «نورالله‌خان» می‌شود.
این‌جلد از مجموعه «دیوان‌سالاری و نظام اداری در روزگار صفویه» هم با ۳۳۴ صفحه چاپ شده است.
مجموعه دوجلدی یادشده با شمارگان ۳۵۰ نسخه و قیمت ۴۹۵ هزار تومان منتشر شده است.
نظر شما