دیوارهای مستحکمی که یادگار دوران کهن اردبیل است

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - نسرین آذرکیش: اردبیل اگرچه در سطح کشور به دلیل برخورداری از طبیعت منحصر به فرد به عنوان استان گردشگری طبیعی شناخته می‌شود، اما وجود آثار تاریخی و باستانی از جمله کاروانسراها و قلعه و دژهای مستحکم و با ارزش یکی از مهمترین ویژگی‌های استان اردبیل است.

اردبیل سرزمینی است که در بین کانون تمدن‌های باستانی قرار داشته و با توجه به موقعیت جغرافیایی و استراتژیک و نیز انتخاب آن به عنوان مرکز حکومت صفویان از ارزش بسیاری برخوردار بوده و همین امر موجب ایجاد بناهای ارزشمند از جمله قلعه‌های باستانی و تاریخی در سطح استان شده است.

دیوارهای مستحکم هنوز خاطرات مقاومت در برابر هجوم بیگانگان و حراست از مرزهای وطن را در خود دارند و به لحاظ بررسی تاریخ سیاسی و اجتماعی و به ویژه معماری حائز اهمیت است و می‌تواند محل مناسبی برای ارائه تاریخ دوران کهن به گردشگران و مسافران باشد.

قهقهه؛ قلعه‌ای به جامانده از دوران قبل از اسلام

اما مهمترین قلعه‌ای که در میان قلعه‌های استان می‌توان به آن اشاره کرد، قلعه و دژ مشهور و صعب العبور قهقهه است. این بنا در دهستان «یافت» از بخش هوراند در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان مشگین‌شهر در استان اردبیل و در ارتفاع هزار متری در دل کوه بنا شده که به دلیل زندانی شدن افراد سیاسی مهمی مانند شاهزادگان صفوی از شهرت بسیاری برخوردار است.

به گفته یکی از کارشناسان باستان شناسی این قلعه از واحدهای تأسیسات دفاعی، نگهبانی، زندان، مخازن و انبار تشکیل شده و تمامی نکات امنیتی در احداث این قلعه برای نگهداری زندانیان رعایت شده است و با وجود امکانات طبیعی و اندکی تغییر به دست بشر، دژی مستحکم و دست نیافتنی و محلی امن جهت نگهداری خزاین و جواهرات سلطنتی و شورشیان خطرناک و زندانیان سیاسی بوده به طوری که در زمان جنگ‌های ایران و عثمانی خزاین شاهان صفوی در آن نگهداری می‌شد.

مهمترین ویژگی قلعه قهقهه زندانی کردن امیران و شاهزادگان صفوی به ویژه اسماعیل میرزا فرزند شاه طهماسب یکم صفوی یا به عبارت دیگر شاه اسماعیل دوم دومین پسر ارشد شاه طهماسب یکم سلطان قزلباش‌ها و حتی پادشاهانی از کشورهای دشمن در هنگام جنگ است.

شاه اسماعیل مردی شجاع، جنگجو و شمشیر زن بی‌دریغ بود و به علت زیاده‌روی دخالت در امورات پدری و گردن ننهادن به فرامین پدر دستگیر و در قلعه قهقهه به مدت ۱۹ سال و شش ماه و ۲۱ روز زندانی شد و تا مرگ پدر در زندان مخوف دوام آورد و سرانجام با گردش دوران پا به قدرت نهاد و بسیاری از خویشان را که در این مدت پادرمیانی نکرده بودند از دم تیغ گذراند.

قهقهه از لحاظ لغوی به معنای آواز بلند در خنده و همچنین به معنای آواز کبک می‌باشد. دژ قهقهه در بخش مرادلو ارشق، ما بین روستای گنچویه و قره آغاج کلان از توابع مشگین‌شهر واقع شده‌است. این بنا در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ تحت شماره ۶۱۹۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

طبق تحقیقات باستان‌شناسی به عمل آمده استقرار در این قلعه به دوران قبل از اسلام می‌رسد. در زمان بابک و صفویه از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و سال‌ها به عنوان خزانه سلطنتی و مهم‌ترین زندان مورد استفاده قرار گرفته‌است.

این قلعه در تپه‌سنگی به ارتفاع تقریبی ۳۰۰ متر از زمین‌های اطراف قرار داشته و اطراف آن را با حصار مستحکم و غیرقابل نفوذ احداث کرده‌اند که با گذشت سالیان دراز هم‌اکنون نیز ورود به آن تقریباً غیرممکن بوده و فقط در شرایط جوی مناسب امکان‌پذیر است سطح قلعه حدود ۵ هکتار و اختلاف سطح در سطح فوقانی قلعه کمتر از ۳۰ متر است.

تنها راه استحصال آب در این دژ، تجمع آب‌های سطحی حاصل از باران و برف است که دژبانان یا ساکنان برای ذخیره آب حفره‌هایی در دل سنگ کنده‌اند که از آن جمله تعداد چهار مخزن به قطر ۵ متر در قسمت شمال شرقی و تعداد ۱۱ آب انبار در قسمت غربی قلعه از آن جمله‌اند.

بلندترین بخش دژ قسمت جنوبی آن است، آثاری در این قسمت دیده می‌شود که حکایت از وجود یک ساختمان ۲۲×۲۴ متری دارد که هم‌اکنون با خاک یکسان شده و به احتمال قوی جایگاه فوتبال بوده‌است چرا که این قسمت به‌طور کامل به قلعه و دره‌های همجوار اشراف دارد. این ساختمان با ملات گچ آهک و آجر ساخته شده بوده‌است.

این دژ شامل سه دیوار یا سه حصار متداخل است و از حصار چهارم به عنوان زندان استفاده می‌شده است تنها مسیر صعود به قلعه از مسیر شمال شرقی است که پس از حدود یک ساعت پیمایش مسیر می‌توان به ورودی قلعه رسید، این ورودی، راهرویی با طاق جناقی است که از سنگ و آجر ساخته شده و از آن به محوطهٔ قلعه راه وجود دارد، زندان دژ در منتهی‌الیه قسمت شرقی قلعه واقع شده و راه ورودی آن حفره‌ای طبیعی است که در دل تخته سنگی عظیم و قطور وجود دارد و با قرار دادن سنگی دیگر در مقابل آن، همچون درب، زندان را محصور می‌کردند ۳ قسمت فضای زندان به پرتگاه و به‌سوی دره‌ای ۸۰ متری است.

کهنه قلعه؛ میراث ساسانیان در مشگین‌شهر

کهنه قالا نام قلعه باستانی در نزدیکی مشگین‌شهر است که این بنا تحت شماره ۶۱۸ به ثبت آثار ملی رسیده است و قلعه‌ای است به ارتفاع ۵ متر واقع در پشته غربی سمت چپ رودخانه خیاو چای و در سمت راست ورودی شهر از طرف جاده اردبیل و جبهه شمالی آن قلعه بزرگ و زیبای جالب توجهی بوده و به قلعه کهنه مشهور است در فاصله ۱۵۰ متری قلعه سنگ نوشته مشهور سورو شکن داشی دیده می‌شود. در این سنگ نوشته به خط پهلوی از شخصی به نام نرسه هرمزد یاد شده که ۶ سال برای ساختن آن کار کرده است.

این قلعه محوطه‌ای بسیار بزرگ است با چهار دیوار خشتی، گلی و آجری که بر پایه‌های سنگی استوار شده است، سفالینه‌ها و مفرغ‌های به دست آمده، پیشینه این بنا را حتی به دوره ساسانیان می‌رساند.

این قلعه که با پلان مستطیل شکل به ابعاد متر بنا شده، دارای سه برج و سه دیوار است که در سه قسمت آن تأسیساتی حجره مانند، طویله و آخورهای متعدد ساخته شده است. هر حجره برای مردی و اسبی بوده است در دو قسمت انتهایی قلعه که به دره خیاوچای مشرف است، نشانه‌هایی از دو برج کهنه با دیوارهای گلی گل داری که یادگار زینت‌های گم شده است، وجود دارد.

طول ضلع آن ۹۰ متر و ضلع جنوبی آن ۲۳۷ متر و عرض این قلعه در سمت غربی ۱۱۵ متر و در شرق ۹۱ متر است در دو گوشه شمال غربی و جنوب وب آثار برج مدور به قطرهای ۶ متر و ۱۰ متر مشاهده می‌شود.

در منتهی‌الیه شرقی ضلع شمالی آثار دو برج به قطرهای ۷/۵ و ۶ متر با ضلع بهتر از برج‌های دیگر به چشم می‌خورد، سازه‌های دیوارهای قلعه از سنگ، ملات گچ و آهک و بقیه از خشت و کنگره‌های آن از گل ساخته شده است.

از بالای دیوار، همه دره در تیررس نگهبانان بوده است. با همه پوسیدگی دیوارها و برج و باروها، هنوز ته مانده‌ای از امنیت یک پناهگاه را می‌توان در آن احساس کرد، ارتفاع حصار در داخل بیش از چهار متر، ولی از خارج بیش از هشت متر است.

در این قلعه چون از دیرباز در تملک ارتش و سربازخانه دولتی بوده، اجازه هیچ گونه کند و کاو و حفاری داده نشده است.

اولتان؛ دژی کهن در شمال پارس‌آباد

روستای بزرگی در ۳ کیلومتری جنوب شهرستان پارس آباد قرار دارد که به اولتان مشهور است و این قلعه و دژکهن نیز با همین اسم در ۵۰۰ متری این روستا در کنار رود ارس قرار دارد.

این دژ در مساحت ۳۲۰ هزار متر مربع بنا شده که با ترکیب بجا مانده از آن یک دژ نظامی را تداعی می‌کند، این دژ نخست به دست اشکانیان پدید آمد و تا سده ۱۲ هجری مورد استفاده قرار گرفته و با توجه به حدس و گمان‌های کاملاً علمی هنوز قسمت اعظم ساختمان‌های قلعه در زیر خاک مدفون است.

باستان شناسان در کاوش «قلعه اولتان» با مجموعه منسجم معماری متعلق به دوره‌های مختلف اشکانی تا اسلامی مواجه شدند که بیشتر آثار یافت شده به دوره قرن سوم و چهارم هجری و ادامه معماری دوره ساسانی تعلق داشت.

آثار متعددی از قبیل تنور، اطاق‌های متعدد، بخاری و چهار طبقه طاقچه که با استفاده از اندود گچ تزئین شده بودند در فضاهای معماری قلعه کشف شده است، سفال‌های بی نظیر و متنوع دوره‌های مختلف اسلامی قلعه اولتان درخور توجه و شایان اهمیت است.

درون محوطه قلعه نیز تپه‌هایی وجود دارد که واحدهای کوچک ساختمانی بوده و ساختمان‌های عمده و اصلی در ضلع شرقی قرار داشته که به علت تغییر مسیر رودخانه ارس قسمتی از آن شسته شده و از بین رفته و با وجود این قسمت اعظم آن هنوز در زیرخاک مدفون است.

اولتان قالاسی با توجه به وسعت ۵۰ هکتاری خود یک قلعه شهر به شمار می‌رود که فضاهای مسکونی داخل قلعه و فضاهای صنعتی از قبیل کارگاه‌های مختلف فلزگری، شیشه‌گری و سفال‌گری در بیرون از قلعه بوده است و دور تا دور شهر خندقی ۱۵ متری ساخته شده بود تا قلعه را از گزند دشمنان در امان نگه دارد، این خندق را به وسیله دو کانال آبی که از رود ارس کشیده شده بودند پر نگه می‌داشتند.

در حال حاضر این قلعه رو به نابودی کامل است. این تخریب از دو طریق صورت می‌گیرد. یکی به دلیل فرسایش سواحل رود ارس، که به تدریج در اثر بارندگی، دیواره‌های ساحلی قلعه تخریب می‌شود و دیگری به دلیل کارخانه شن و دیگری به دلیل کارخانه شن و ماسه‌ای که در روبروی بنای قلعه احداث شده است که با گودبرداری جهت به دست آوردن ماسه به تدریج کل محوطه قلعه را از بین می‌برد.

بوینی یوغون؛ قلعه‌ای بنا شده بر روی صخره‌های کوهی

بعد از طی ۵۲ کیلومتر از سمت جنوب مرکز استان و گذر از شهرستان نیر روستایی بر روی نقشه هویدا می‌شود که به کورعباسلو شهره است، روستایی که در دامن یکی از اسرار آمیزترین قلعه‌های باستانی آرمیده است.

قلعه بوینی یوغون این قلعه در کنار دهکده کور عباسلو در ۱۱ کیلومتری شهرستان نیر و ۳۵ کیلومتری اردبیل قرار دارد، قدمت این قلعه به ۳۰۰۰ سال پیش یعنی اواخر دوره ماننایی و اوایل دوره هخامنشی تعلق دارد. آثاری از عصر مفرغ و آهن تا دوره اسلامی شناسایی شده است.

این قلعه بر روی صخره‌های کوهی به همین نام ساخته شده است، صخره‌های جنوبی و غربی آن از استحکام خاصی برخوردار است و این مسئله سبب نفوذ ناپذیر بودن به این قلعه شده است.

دیوارهای قلعه، از سنگ‌های درشت ساخته شده و جداره داخلی سنگچین از سنگ‌های مختلف است، ضخامت دیوارهای دفاعی قلعه از حدود دو متر تا در مواردی بیش از پنج متر است. در قسمت شمالی روی قلعه ارتفاع جداره‌های فضاهای داخلی تا حدودی قابل تشخیص است.

عمده مصالح به کار رفته در این قلعه در درجه اول سنگ و ساروج است، ملات و ساروج عامل چسباننده سنگ‌ها به خوبی در طول زمان قابلیت خود را برای چنین تأسیساتی نشان داده است.

قلعه بوینی یوغون (گردن کلفت) روی قطعات عظیم سنگ واقع شده تا جایی که استحکام این دژ موجب شده مردمانی که قرن‌ها قبل در این منطقه می زیسته اند باور خرافی مبنی بر گم شدن گردشگران و افراد کنجکاو مراجعه کننده به قلعه داشته باشند.

اولین ساکنان این قلعه به دلیل اینکه در ارتفاع سکونت داشته اند، برای دستیابی راحت به آب، حوضچه‌های سنگی را در بالای قلعه ساختند حوضچه‌هایی که باز گرفتار باورهای خرافی شده و در بین اهالی با عمقی بسیار زیاد و ناپیدا از آن یاد می‌شود.

امروزه با ساماندهی قلعه و بررسی معماری آن علل بروز اینگونه خرافات در بین مردمان آن دوران مشخص شده چرا که دیواره‌های سنگی که ارتفاعی حدود ۳۰۰ متر دارند قلعه را از دو جناح غیرقابل نفوذ کرده بنابراین دسترسی به آن غیرممکن بوده و افراد مراجعه کننده که از سوی دیگر برمی‌گشتند، گمشده تلقی می‌شدند.

نارین قلعه اردبیل؛ دژ حکومتی شهر اردبیل

نارین قلعه قلعه مستحکمی بوده است در درون شهر اردبیل و در کنار بالیقلی‌چای که در دوره رضاشاه پهلوی در سال ۱۳۱۵ خورشیدی تخریب شد و متأسفانه بنای قابل توجهی از آن برجای نمانده است، نارین قلعه که از قدمت و تاریخ ساخت آن اطلاع دقیقی در دست نیست ولی احتمالاً بنای آن به پیش از دوران صفویان باز می‌گردد، این قلعه محل سکونت حاکمان شهر اردبیل بوده و پادگان و زندان شهر نیز در آنجا قرار داشت.

این قلعه در زمان فتحعلی شاه قاجار و به دست هیأت نظامی فرانسوی به سرپرستی ژنرال گاردان تحکیم و بازسازی شد، این هیأت نظامی قلعه را با الزامات جنگ‌ها و جنگ‌افزاری جدید متناسب نمی‌دیدند و در نتیجه در اطراف آن باروی محکمی با برج‌های مستحکمی ساختند و افزون بر خندق قدیمی قلعه که در داخل دیوارهای جدیدتر قرار گرفته بود در بیرون آن نیز خندق عمیق و عریضی کندند و نهر آب را هم از محلهٔ شاه‌باغی شهر به آن بردند.

این قلعه در جنگ‌های ایران و روس از مستحکم‌ترین مواضع دفاعی ایران و مهم‌ترین مرکز ذخیره لوازم جنگی بود، از این قلعه به عنوان زندان هم استفاده می‌شد، بسیاری از شاهزادگان و مدعیان پادشاهی قاجار و بعدها تعدادی از مجاهدان راه آزادی و مشروطه‌خواهان، مانند ستارخان در آن زندانی بوده‌اند.

در دوره قاجار ابراهیم بیگ مراغه‌ای به اردبیل مسافرت کرده بوده و درباره نارین قلعه چنین می‌نویسد: این قلعه بسیار محکم است، در دم دروازه قلعه پیرمردی ایستاده بود؛ گویا توپچی و قراول است، شمشیری در دست به دیواری تکیه داشت. قلعه دو خندق مارپیچ دارد که در روی هر یک پلی برای آمد و شد مردم بسته‌اند. قلعه بسیار وسیع و عمارات حاکم‌نشین در درون قلعه است، مسجد عالی و حمامی دارد. ده الی دوازده عراده توپ در جاهای مختلف قلعه بود. در جنب توپخانه، سربازخانه بوده است.

قیز قلعه سی (قلعه دختر)؛ بنایی تاریخ ساز

یکی از مهمترین استحکامات طبیعی شهرستان نمین «قیز قلعه سی حور» است که باستان شناسان قدمت آن را به هزاره اول قبل از میلاد نسبت می‌دهند. این قلعه در سه کیلومتری جنوب شرقی دهستان حور در بخش ویلکیج جنوبی نمین قرار دارد که یک قلعه طبیعی بوده و از استحکامات ساخت بشر استفاده اندکی در احداث آن شده است.

قدمت این قلعه به دوران ساسانی رسیده و در عهد ساسانیان از آن استفاده شده است به طوری که بنا بر روایات تاریخی در دوران ساسانیان مدخل ورودی قلعه از سمت شرقی آن و روی رودخانه قسمت شرقی قلعه پلی بوده که ورود و خروج قلعه تنها از روی آن پل امکان پذیر بوده است.

پس از ساسانیان سلجوقیان، چوپانیان، جلایریان و قراقوینلوها در این قلعه اسکان داشتند بعد از یورش مغولان به دلیل عدم وجود حکومت مرکزی مقتدر این قلعه بین حکومت‌های محلی ذکر شده دست به دست شده تا زمانی که اینانلوها یکی از طوایف متحد قرا قوینلوها از این قلعه استفاده کرده‌اند.

بعد از انقراض قراقوینلوها و استقرار آق قوینلوها و حکومت صفویه در این منطقه از سرگذشت این قلعه خبری در تاریخ نیست. به روایت تاریخ طرفداران بابک خرمدین نیز از این قلعه استفاده کرده اند و حضور حکومت‌های مختلف در این قلعه باعث شده این استحکامات در منطقه نمین تاریخ ساز باشد.

قیز قالاسی بیله‌سوار؛ محل باجروان تاریخی

قیزقالاسی به فارسی «قلعه دختر»، در حدود ۱۵ کیلومتری جنوب بیله‌سوار در مسیر جاده بیله سوار - اردبیل در روستایی تحت همین عنوان قرار دارد، این روستا به مناسبت قرار گرفتن در پای قلعه قیزقالاسی به همین نام مشهور است.

بنای این قلعه به سده‌های پیشین مربوط است و آثار این قلعه در قسمت شمال غربی روستای قیز قالاسی مشهود است، روستای انجیرلو نزدیکترین آبادی به این قلعه است که کمتر از یک کیلومتر فاصله دارد. راجع به قیزقالاسی افسانه‌های زیادی در بین اهالی محل مشهور است.

از آن جمله گفته می‌شود که در دوران گذشته قیزقالاسی تمدنی بزرگ و آباد بوده که روزی دسته‌ای از مارها به این شهر حمله می‌کنند و مردم از ترس مارها مجبور به ترک شهر می‌شوند از آن زمان به بعد شهر به ویرانه تبدیل می‌شود. به نظر می‌رسد محل باجروان تاریخی محل فعلی «قیز قالاسی» یا خیلی نزدیک به آن بوده است.

قلعه خسرو؛ یادگاری از عصر مفرغ

این قلعه در ۳۰ کیلومتری شمال غرب اردبیل قرار دارد که با شیوه خشکه چین سنگی با مصالح سنگی بدون استفاده از ملات ساخته شده و به دوره مفرغ جدید ۱۷۰۰ تا ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد تعلق دارد.

قلعه باستانی خسرو در عصر مفرغ جدید شکل گرفت و استقرار آن تا عصر آهن ۱ (۱۵۰۰ تا ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد)، عصر آهن ۲ (۱۲۰۰ تا ۸۰۰ سال پیش از میلاد) و عصر آهن ۳ (۸۵۰ تا ۵۵۰ سال پیش از میلاد) تداوم داشت.

در اواخر عصر آهن ۳ این قلعه کاملاً متروک شد و استقرار در آن به قلعه دیگری که متعلق به دوره هخامنشی است، منتقل شد. این قلعه هخامنشی نیز در حدود ۷۰۰ متری قلعه خسرو قرار دارد که در حال حاضر باستان‌شناسان مشغول بررسی روی آن هستند.

در فصول پیشین کاوش، سفال‌هایی از عصر مفرغ جدید و نشانه‌هایی از استقرار جوامع با ساختار پیچیده سیاسی و اجتماعی در این قلعه به دست آمده بود. بر اساس دلایل باستان‌شناسی جوامع پیچیده سیاسی و اجتماعی اولین بار در دوره مفرغ جدید شکل گرفته‌است.

با توجه به اینکه این منطقه در دوره‌های مختلف به ویژه در عصر مفرغ مورد تاخت و تاز اقوام مهاجر بود و با در نظر گرفتن اقتصاد کشاورزی و دامداری در عصر مفرغ به نظر می‌رسد، قلعه‌های هفت‌گانه نقش محافظت از قلعه مرکزی خسرو و زمین‌های کشاورزی و مراتع دامداری آن را به عهده داشتند.

گورستان کوچکی نیز شامل ۱۰ تا ۲۰ گور در کنار قلعه‌های هفت‌گانه وجود دارد که تعداد کم قبور آن نشانگر اقماری بودن این قلعه‌ها است. این گورها نشان دهنده مالکیت یا تسلط قلعه مرکزی بر نواحی اطراف و سند تملک خانواده یا قبایل ساکن در قلعه مرکزی یا قلعه‌های اقماری بر روی این مراتع هستند.

کاوشگران در بررسی‌های خود در این منطقه آثار بند و کانالهای آبرسانی مربوط به دوره مفرغ جدید را شناسایی کردند. فرضیه این است که ساکنان این منطقه پس از احداث بند روی رودخانه قره‌سو که در کنار قلعه خسرو قرار دارد، توسط این کانالهای سنگ‌چین آب رود را به طرف زمین‌های اطراف هدایت می‌کردند.

بربر؛ قلعه‌ای منتسب به سده دوم و سوم هجری

قلعه بربر در ۴۵۰ متری جنوب شرقی روستای اونار شهرستان مشگین شهر استان اردبیل واقع شده است. این قلعه از شرق به کوه کشنه ور، از شمال به کوه ال لور و از سمت غرب به رودخانه اونار چایی مشرف هست. بقایای قلعه بربر در تاریخ ۱۲ دی ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۰۴۲۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

قلعه بربر مربوط به سده‌های دوم و سوم هجری قمری است و به عنوان مکانی برای دفاع، حمل و نگهداری آذوقه و ابزارآلات جنگی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این قلعه تلفیقی از معماری صخره‌ای و سازه‌های دست ساز بوده و دارای چهار هکتار وسعت هست. شکل این قلعه از طرف شمال شبیه سر یک انسان است و در قسمت غربی آن نیز هفت اطاقک صخره‌ای به عنوان محل نگهبانی خودنمایی می‌کند.

قلعه‌ها می‌توانند مکانی با ارزش برای معرفی تاریخ استان باشد که با وجود اهمیت تاریخی و فرهنگی این قلعه‌ها به دلیل عدم توجه کافی در سالیان گذشته این بناها آسیب‌های اساسی دیده‌اند، تعدادی از آن‌ها نابود و یا در آستانه نابودی قرار گرفته‌اند و تعدادی نیز در صورت عدم اقدام مرمتی از بین خواهند رفت که امیدواریم مسؤولان در راستای نمایش هر چه بهتر تاریخ استانمان برای مرمت و بازسازی این آثار اهتمام ویژه داشته باشند.