مهمترین دلایل افت تولید علم در ایران

دکتر صمد نژاد ابراهیمی در گفتگو با خبرنگار مهر با تأیید این موضوع که رتبه ایران از نظر تعداد انتشارات در پایگاه اسکوپوس یک رتبه کاهش یافته و از رتبه ۱۵ به رتبه ۱۶ جهانی تنزل یافته است، گفت: برخی عنوان می‌کنند که رتبه ایران در جایگاه ۲۰ قرار گرفته است که این موضوع صحیح نیست. رتبه ۲۰، رتبه تجمیعی ایران از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۳ است ولی رتبه علمی یا جایگاه کشور از نظر تعداد مقالات، معمولاً به طور سالانه بررسی می‌شود.

وی با برشمردن دلایل کاهش انتشارات ایران در سال ۲۰۲۳ توضیح داد: دلایل مختلفی را برای کاهش رتبه علمی و انتشارات ایران می‌توان متصور شد. یکی از دلایل نزولی شدن رتبه علمی کشور کاهش انگیزه اعضای هیات‌علمی به واسطه تبلیغات منفی در مورد چاپ مقالات علمی است. افراد و نهادهای مختلف در کشور عنوان می‌کنند که مقاله کارکردی ندارد، مقاله نوشتن بیهوده است و همین موضوع باعث می‌شود که پژوهشگران انگیزه خود را برای نوشتن مقاله از دست بدهند.

نقش مسائل مالی پژوهش در اُفت رتبه علمی ایران

مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی یکی دیگر از دلایل مهمی که منجر به کاهش تعداد مقالات ایران و اُفت رشد علمی کشور شده است را مسائل مالی پژوهش دانست و گفت: مشکل فرسوده بودن زیرساخت‌های پژوهشی و پایین بودن حقوق اعضای هیأت علمی می‌تواند سبب رفتن افراد از دانشگاه‌ها به سمت صنعت و مهاجرت دانشگاهیان به خارج از کشور شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی کاهش دانشجویان تحصیلات تکمیلی و تمایل دانشجویان به ادامه تحصیل را نیز از دیگر مسائل مؤثر در کاهش رتبه علمی کشور معرفی کرد.

نژاد ابراهیمی به روند نزولی انتشار مقاله در دنیا اشاره کرد و گفت: کل دنیا نیز در حال تجربه روند نزولی انتشار مقالات است و در سطح کلان بررسی‌ها نشان داده که در کشورهای تأثیرگذار نیز این روند کاهشی را داشته‌ایم ولی باعث کاهش رتبه علمی آن‌ها نشده است.

از دست رفتن رتبه اول منطقه و کاهش فاصله با عربستان

عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی به نقش کشورهای منطقه در رتبه ایران از نظر تعداد انتشارات اشاره کرد و گفت: کشورهای منطقه و رقبای ما سرمایه‌گذاری زیادی را در حوزه علم و فناوری انجام داده‌اند و ممکن است در صورتی که اقدام جدی در این زمینه انجام نشود و سرمایه‌گذاری مناسبی صورت نگیرد، سال آینده ما مجدد شاهد تنزل رتبه علمی ایران باشیم. چرا که از سال گذشته نیز قابل پیش‌بینی بود.

وی افزود: خوشبختانه میزان انتشار مقاله کشور هلند (که در رتبه‌بندی از نظر تعداد مقالات، پس از ایران و در رتبه ۱۷ قرار دارد) نیز در سال گذشته کاهشی بوده است؛ در صورتی که اگر هلند این شرایط را نداشت، رتبه علمی کشور حتی به رتبه ۱۷ جهان تنزل می‌یافت.

وی در مورد جایگاه علمی ایران در بین کشورهای منطقه گفت: در بین کشورهای منطقه نیز ایران پس از ترکیه به رتبه دوم تنزل پیدا کرده است. عربستان نیز سال گذشته رشد ۶.۷ دهم درصدی از نظر تعداد مقالات داشته و در سال ۲۰۲۳ نزدیک به چهار هزار مقاله بیشتر از سال ۲۰۲۲ منتشر کرده است. این در حالی است که ما با کاهش تعداد مقالات مواجه بودیم؛ به همین دلیل فاصله ما با عربستان نیز کم شده است.

کاهش انگیزه پژوهشگران با تبلیغات منفی

نژادابراهیمی به نهادهای دخیل در این مشکل اشاره کرد و گفت: مجلس، نهادهای بالادستی، سازمان برنامه و بودجه همگی نهادهای تأثیرگذار در این موضوع هستند. باید توجه داشت که کشور از نظر بودجه دچار محدودیت است. همچنین تبلیغات منفی و غیر واقعی که عنوان می‌کنند اعضای هیئت‌علمی نجومی‌بگیر هستند، سبب می‌شود اعضای هیئت علمی و پژوهشگران انگیزه‌ای نداشته باشند. پژوهشگری که بخواهد مقالات زیادی منتشر کند و یا طرح‌های صنعتی داشته باشد، باید حدود ۱۸ ساعت در روز کار کند؛ در صورتی که حقوق دریافتی آن‌ها حتی معادل نیمی از حقوق فرد شاغل در شرکت خصوصی نیست. با توجه به این شرایط و در صورتی که این رویکرد ادامه پیدا کند، انتظاری غیر از این نباید داشت.

نقش تحریم و سخت‌گیری ناشران بین‌المللی در افت رتبه علمی

مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی یکی از دیگر دلایل افت رتبه علم را سخت‌گیری‌های ناشران بین‌المللی و تحریم‌ها دانست و گفت: سال گذشته تعداد انتشارات ایران در اسکوپوس به ۷۳ هزار و ۵۴۵ مورد رسید که باید توجه داشت این تعداد تنها مربوط به مقالات علمی نیست، بلکه کتاب‌ها، فصل‌های کتاب، نامه به سردبیر، مقالات مقالات ارائه شده در سمینارها و … را نیز شامل می‌شود. سال گذشته از بین تمامی اسناد نمایه شده توسط پژوهشگران ترکیه در پایگاه اسکوپوس، چهار هزار و ۴۶۳ مورد مربوط به مقالات ارائه شده در سمینارها و همایش‌های بین المللی بوده؛ این در حالی است که حدود دو هزار و ۲۵۰ مورد از انتشارات پژوهشگران ایران مربوط به این همایش‌های بوده است و این موضوع می‌تواند با تحریم‌های ایران و مشکلات پژوهشگران ایرانی در تعاملات بین‌المللی مرتبط باشد. مشکلات ویزا و یا مشکلات مالی پژوهشگران از موضوعاتی هستند که می‌توانند سبب کاهش تعاملات علمی بین‌المللی پژوهشگران شود.

وی خاطر نشان کرد: البته ارزیابی تمامی دلایل کاهش تعداد انتشارات پژوهشگران کشور نیاز به بررسی بیشتر دارد و این موضوع باید به طور جداگانه مورد مطالعه قرار گیرد تا بتوان سهم هر یک از این دلایل را در کاهش رتبه علمی کشور بررسی کرد. معاونت پژوهشی وزارت علوم پژوهشی به مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور سفارش داده است که در حال انجام است و می‌تواند بخشی از این پازل را حل کند.

چرایی اثرگذاری یکباره تحریم بر کاهش مقالات ایران

نژاد ابراهیمی در پاسخ به سوال خبرنگار مهر که «ایران سال‌هاست که درگیر تحریم است ولی هیچ سالی کاهش تعداد مقالات و کاهش رتبه علمی کشور را نداشتیم؛ پس چگونه تحریم می‌تواند مسبب این موضوع باشد؟» گفت: اخیراً سخت‌گیری‌های بیشتری برای پژوهشگران ایرانی اعمال می‌شود. من به عنوان یک محقق این موضوع را نسبت به شرایط ۱۰ سال پیش خودم مشاهده می‌کنم. تا ۱۰ سال پیش زمانی که یک مقاله را برای یک مجله ارسال می‌کردم، نهایتاً با یک بازبینی منتشر می‌شد. در صورتی که این روزها سخت‌گیری بیشتر شده است و اکثر مجلات عنوان می‌کنند که موضوع مقاله جزو حوزه‌های مرتبط با این مجله قرار نمی‌گیرد و این‌گونه محترمانه مقالات را رد می‌کنند. برخی انتشارات نیز مانند انتشارات وایلی (wiley) در همان ابتدا عنوان می‌کند که امکان انتشار مقالات دانشگاه شهید بهشتی را ندارد. همچنین سال گذشته در پی بروز برخی مسائل بین‌المللی مشکلاتی در انتشار مقالات ایران ایجاد شد.

سخت‌گیری مجلات در موضوع سوءرفتارهای علمی

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به سوالی در مورد نقش سخت‌گیری مجلات در موضوع سوءرفتارهای علمی در کاهش مقالات ایران گفت: دقیقاً یکی از دلایل کاهش روند تعداد مقالات علمی دنیا، همین سخت‌گیری‌ها و ریترکشن مقالات است. برای مثال در گذشته در صورت مشابهت مقاله در بخش «مواد و روش‌ها» با سایر مقالات، از طرف نشریات علمی انجام سخت‌گیری انجام نمی‌شد ولی در حال حاضر حتی ۳ کلمه پشت سر هم در مقاله مشابه مقاله دیگری باشد، به عنوان مشابهت و سرقت علمی در نظر گرفته می‌شود.

وی با اشاره به توسعه ابزارهای مشابهت‌یاب اظهار کرد: این روزها نوشتن مقاله به مراتب سخت‌تر شده است؛ چرا که ابزارهای مشابهت‌یاب توسعه زیادی پیدا کرده‌اند. همچنین مقالات در همان مراحل اولیه مشابهت‌یابی می‌شوند و کاهش دادن حتی یک درصد مشابهت، به سختی صورت می‌پذیرد. این موضوع سرعت انتشار مقاله را به‌ویژه برای ما که زبان مادریمان انگلیسی نیست، کم می‌کند.

وی افزود: به این موضوع نیز باید توجه داشت که ناشران می‌توانند مقالاتی که از مراکز فروش مقاله خریداری شده‌اند را نیز شناسایی کنند و همچنین افرادی که حتی یک مقاله سلب اعتبار شده (ریترکت‌شده) داشته باشند، وارد لیست سیاه می‌شوند و چاپ مقاله این افراد با مشکل مواجه می‌شود.

نژاد ابراهیمی خاطر نشان کرد: البته باید توجه داشت که ریترکشن مقاله معادل سرقت علمی نیست و تنها یکی از دلایل آن سرقت علمی است. ریترکشن یا سلب اعتبار یکی از فرآیندهای طبیعی نظام علم است که برای حذف داده‌های نامعتبر انجام می‌شود و نباید آن را معادل تقلب دانست. بیشتر مقالات به خاطر اشتباهات سهوی سلب اعتبار می‌شوند و خود افراد می‌توانند مقالاتشان را سلب اعتبار کنند. در حال حاضر اشتباهات سهوی و دلایل سلب اعتبار مقالات شناسایی شده و آموزش‌های اخلاق در پژوهش در وزارت علوم جدی گرفته شده‌اند و اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی آموزش اخلاق در پژوهش می‌بینند و با قوانین روز آشنا می‌شوند.

تأمین مالی پژوهش می‌تواند از مهاجرت نیز جلوگیری کند

وی در پایان در پاسخ به این سوال که از نظر شما کدام یکی از این دلایل مطرح شده نقش اصلی و کلیدی را در کاهش تعداد مقالات کشور دارند؛ گفت: از نظر من تأمین مالی پژوهش بیشتر اثر را دارد. پژوهشگر حتی حاضر است با شکم گرسنه بخوابد ولی پول تحقیق را داشته باشد و ابزار مناسب و دستگاه‌های به‌روز برای پژوهش را در اختیار داشته باشد. اگر پژوهش‌ها تأمین مالی شوند حتی در صورت کافی نبودن حقوق پژوهشگران، می‌تواند از مهاجرت آن‌ها جلوگیری کند. پژوهشگران بیش از این‌که به حقوق خودشان توجه داشته باشند، به تجهیزات آزمایشگاهشان توجه دارند.