شیخ صدوق؛ پاسدار حریم تشیع و فقه اهل بیت

محمد بن علـى بن بابویه قمى معروف به ابـن بابـویه و شیخ صدوق، از مفاخر فقهاى دنیاى شیعه و محـدث عالـى مقام در نیمه دوم سده چهارم هجرى است.

بعد از سـال 305 هجری قمری که نـایب دوم امام زمـان از دنیا رفت، شیخ اجل حسین بـن روح نوبختى به عنوان نایب سـوم امام  بیـن شیعیان و حضرت شد. على بـن بابـویه قمى پدر شیخ صدوق که از علماى قـم بـود وارد بغداد شد و چون تا آن زمان صاحب فرزنـدى نشـده بـود و از ایـن نظر رنج مـى برد لذا فرصت را مغتنم شمرد و ضمن نامه اى به حسین بـن روح نوبختى از او تقاضا کرد در حیـن شرفیابـى به محضر آقا امام زمان نامه او را به آن حضرت تقدیم کند.

وى در آن نامه اشتیاق خود را به داشتـن پسرى ابراز کرده بـود و جواب امام زمان هـم به او رسید که ما براى تو دعا کردیـم و عنقریب خـداوند پسرى و یا پسرانـى فقیه و پاک سرشت به تـو خواهد داد.

به ایـن ترتیب عنایت الهى شامل حال وى شده و دعاى حضرت حجت به سـال 311 هـجری قمری بـا تـولـد شیخ صـدوق تحقق یافت. اسنـاد ایـن روایت معتبـر است، چنـانچه شیخ صـدوق خـود در کتـاب گرانقدرش کمال الدین آورده است و شیخ طـوسـى در کتـاب غیبت صفحه 195 ایـن حـدیث را آ ورده است. همچنین ایـن حدیث را دانشمند رجال شناس شیخ نجاشى در کتاب خـود صفحه 184 نقل کرده است.

ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (ابن بابویه) نزد اساتید بسیاری از جمله پدرش شاگردی کرد و ادب و فقه را فرا گرفت .

پدرش، ابو الحسن علی بن حسین بن موسی قمی نیز از فقهای شیعه بود که با حسین بن روح، نائب سوم امام زمان نیز ملاقات داشت. او به دعای امام زمان صاحب سه فرزند شد که محمد (شیخ صدوق) بزرگترین آنها بود.

شیخ صدوق برای ملاقات با ابو عبدالله نعمت رقیب به بلخ رفت و کتاب «من لا یحضره الفقیه» را به نام او نوشت. شیخ در اواخر عمر در شهر ری زندگی می کرد که تحت سیطره آل بویه بود و «رکن الدوله» و وزیر او، «صاحب ابن عباد»، او را بسیار گرامی می‌داشتند .

عصر صدوق را باید « عصر احیا تنقیح حدیث » نامید زیرا پس از رحلت پیامبر اسلام  بازار جعل حدیث رونق گرفت و کارخانه حدیث سازی خلفا به کار افتاد و کسانی پیدا شدند که به طور حرفه ای احادیثی را جعل و به پیامبر و ائمه نسبت می دادند.

از این رو « کلینی » که از « کلین » به « ری » هجرت کرده بود در آنجا کتاب شریف کافی  اولین کتاب از مجموعه چهارگانه کتب روایی و حدیثی شیعه را نگاشت و حرکت علمی جدیدی را در مکتب حدیث نگاری اهل بیت بنیانگذاری کرد که پس از او « شیخ صدوق » بنای مستحکم ضبط و نشر حدیث را بر آن بنیاد نهاد.

شیخ صدوق در راه جمع آوری احادیث از بلخ تا بخارا، از کوفه تا بغداد، از مشهد تا نیشابور و از آنجا تا مکه و مدینه سفر کرد و مشکلات بسیاری را به جان خرید و با کوله باری از احادیث پیامبر و اهل بیت به ری بازگشت . رفته رفته به یمن دعای حضرت امام حسن عسگری (ع) و حضرت ولی عصر(عج ) برکت وجود شیخ صدوق در جهان اسلام فراگیر و شهرتش عالمگیر شد و همه دانشوران در برابر عظمت و گستردگی دانش او خضوع کردند و از شعاع وجودی او بهره مند شدند.

جمع آوری و تدوین حدیث با توجه به موقعیت زمانی (قرن چهارم ) و کمبود امکانات نگارشی و تحقیقی در آن عصر حاکی از تلاش طاقت فرسای اوست که امروز انجام چنین امر بزرگی با وجود امکانات زیاد  حتی از توان یک گروه علمی هم خارج است .

صدوق با کار ابتکاری خود در تنظیم آثار معصومین (ع ) چشمه ساری را جاری ساخت که نسلهای آینده توانستند از جویبار روان و زلال آن نیازهای علمی و دینی بشریت را مرتفع سازند.

این عالم بزرگ و محدث کبیر تألیفات ذیقیمت و بسیاری از خود برجا گذاشته که پرداختن به آنها کتابنامه مستقلی را می طلبد. شیخ طوسی در کتاب « الفهرست » نوشته های صدوق را نزدیک به 300 کتاب عنوان کرده است . 
 
انتخاب وی در انتخاب موضوعات زنده و متنوع و مطالب مورد نیاز جامعه کم نظیر است . این دانشمند بزرگ هم در زمینه فقه و احکام دین کتاب نوشته (المقنع ) و هم فلسفه احکام و علت تشریح آنها را بیان کرده (علل الشرایع ) و هم وظایف عملی مسلمین را تبیین نموده (دعائم الاسلام فی معرفه الحلال والحرام ) است .

وی مسائل عقیدتی و فکری را به بهترین وجه تشریح کرده (التوحید)، در اثبات ولایت و وصایت امیرالمومنین کتاب نوشته (اثبات الوصیه , اثبات النص علی الائمه )، تاریخ زندگانی ائمه را به رشته تحریر درآورده (عیون اخبارالرضا)، کامل ترین و مستدل ترین کتاب را درباره اثبات وجود امام زمان (عج ) و دلایل غیبت به نام « کمال الدین و تمام النعمه » تألیف کرده است .

شیخ صدوق کتابهایی نیز در زمینه شعر نگاشته (تفسیر قصیده فی اهل البیت ) و یا در زمینه سخنان حکمت آمیز و حوادث تاریخی و احکام فقهی کتاب نوشته (خصال ) و با درک نیاز شدید جامعه و احساس خلاء در زمینه احکام الهی و فقه ائمه معصومین (ع ) اقدام به تصنیف یکی از بزرگترین جوامع روایی و دومین کتاب از کتب اربعه نمود (من لایحضره الفقیه )

شیخ صدوق سرانجام پس از عمری تلاش و تحقیق در سنگر پاسداری از حریم تشیع و فقه اهل البیت در سال 381  در 75 سالگی دعوت پروردگار خویش را لبیک گفت و در شهر ری جا گرفت .

این محل سپس به نام « ابن بابویه » به یکی از قبرستانهای کهن و دیرین منطقه ری تبدیل شد که افراد وصیت می کردند پیکرشان در کنار این عالم بزرگ که حق بزرگ وی به اسلام و مسلمین غیرقابل انکار است، دفن شوند.

در طول تاریخ این آرامگاه همواره مورد احترام شیعیان بوده ولی حادثه ای که در سال 1238 اتفاق افتاد عظمت و اعتبار صدوق را در نزد زائران حرمش بیشتر معلوم و ارادت آنان را نسبت به وی دوچندان کرد.

صاحب « روضات الجنات » نقل می کند که در زمان فتحعلی شاه در سال 1238 باران زیادی بارید که بر اثر آن اطراف مزار شریف شیخ صدوق فروکش کرد و شکافی در کنار آن پدید آمد. مؤمنان در پی اصلاح برآمدند و هنگام تعمیر به سردابی که جسد شیخ در آن مدفون بود رسیدند. وقتی که وارد سرداب شدند پیکر وی را سالم یافتند .