"الفه"؛ سنت قدردانی از درگذشتگان در لرستان

به گزارش خبرنگار مهر در خرم آباد، پنجشنبه یا در لفظ دیگر شب جمعه آخر سال نیز که به نوعی در استانهای دیگر برگزار می شود در لرستان با آیین ویژه ای برگزار می شود. اما لرستانی ها به جز این مراسم آیین دیگری را برای مردگان خود برپا می کنند که شو الفه (شب الفه) نام دارد.

عصر یک روز پیش از شب عید را در لرستان "الفه" می گویند که در این شب نیز مراسمی مانند شب جمعه آخر سال در سراسر استان برگزار می شود و مردم با توزیع خرما، شیرینی یا غذای گرم محلی برای مردگان خود طلب فاتحه می کنند.

شب الفه که دقیقاً یک شب قبل از شب عید برگزار می شود،‌نشان از قدرشناسی مردمان این سامان از اموات و گذشتگان خود دارد.

اما برگزاری این آیین بدین شرح است که یک شب قبل از شب عید اهل فامیل بر سر مزار عزیزان خود رفته و با قرائت فاتحه و گذاشتن سبزه عید بر مزار اموات یاد آنان را گرامی می دارند و برای آمرزش اموات خود به دعا و نیایش می پردازند.

پس از بازگشت از گورستان هر خانواده به یاد درگذشتگان خود حلوا می پزد و آن را بین همسایگان خیرات می کند. مرسوم است که هنگام طبخ حلوا به یاد هر یک از درگذشتگان مشتی آرد در روغن داغ ریخته و با ذکر نام او و قرائت صلوات و فاتحه برای آمرزش او دعا می کنند.

برخی خانواده‌های عزادار و داغدیده این استان نیز سال جدید را بر سر خاک عزیزان خود سپری می‌کنند و برخی نیز سفره هفت سین را بر سر قبر آنان پهن می‌کنند.

اگر بخواهیم از نظر لغوی، الفه را بررسی کنیم، در فرهنگها، خود این واژه دیده نشده است اما در فرهنگ معین، نزدیکترین کلمه را به آن اَلفْ یا اِلفْ می بینیم. اَلفْ، یک اسم است و نام نخستین حرف الفبای فارسی و عربی و در ادب صوفیه، ذات احدیت است.

اِلفْ یا اَلف نیز مصدر (اسم) است و به معنای خو گرفتن با کسی، الفت گرفتن و دوست گرفتن است. در لغتنامه دهخداعلاوه بر موارد قبلی الف خوگر شدن، دوستی و موانست و الف هزار دادن و هزار بخشیدن و الف مرد جواد و سخی معنی شده است.

به هر روی، کلمه الفه را نمی توان به صراحت مرادف این واژهها دانست ولی برخی معانی در تطبیق واژهها و چگونگی آیین الفه به آن منسوب شمرد، چون دوستی به ارواح هزاران درگذشته فامیل چیزی جز الف و الفت و الف نیست.

به گزارش مهر، به نقل از مقاله "الفه در فرهنگ مردم بختیاری" نوشته عباس قنبری، بختیاریها در ناحیه مرکزی ایران و در استانهای چهارمحال و بختیاری، خوزستان، لرستان و اصفهان زندگی می کنند.

مسلمانان ایرانی به مردگان خود احترام می گذارند و معتقدند که ارواح درگذشته ها منتظر خیرات و دعاهای آنانند. به همین دلیل، روزهای پنجشنبه (عصر) را برای زیارت و دیدار اهل قبور می روند و با روشن کردن شمع و چراغ، آب پاشی کردن قبر و جارو کردن خاک و خاشاک روی قبر، دسته گل تازها ی بر روی آرامگاه می گذارند، قرآن می خوانند و با مرده خود، حرف میزنند و در غم او اشک می ریزند.

بخش عمدهای از ادبیات شفاهی اقوام ایرانی نیز اعم از مرثیه، حماسه، لالایی، مثل، اشعار مذهبی و... نیز به این امر اختصاص می یابد.

مرگ نابودکننده حیات و پایان زندگی دنیایی است. اقوام جهان به این پدیده با صورتهای گوناگون رویاروی شده اند، باورها، اشعار و... درباره مرگ در هر فرهنگ و کشوری نماد توجه و جایگاه مرگ در آن حوزه است.

بختیاریها معتقدند روح درگذشتگان از بازماندگان انتظارهایی دارد، شاد یا ناشاد می شود، منتظر فرستادن ثواب، خواندن قرآن، فاتحه، دعا و یا پاداش نذر و حلوا و... هستند. در بختیاری، پس از مرگ فرد، مراسم سوم، هفتم، چهلم، سال، دو سالانه و... می گیرند و خیرات می دهند و از این که کسی از خوراک آنها بخورد بسیار خوشحال می شوند.

در ایام عید از جمله عید نوروز، فطر و قربان در قبرستانها مراسم عید ارواح می گیرند تا روان مردگان را در شادیهای خود سهیم کنند. در اینجا آیین سوگواری را بیان نمی کنیم اما رابطه بین آداب و سنتهای ایرانیان باستان و بختیاریها، جای تامل دارد. این پیوند بین جشن فروردینگان و آیین الفه در بختیاری بیشتر به چشم می خورد.

بختیاریها، آخرین جمعه قبل از عید را، به یاد مردگان اختصاص می دهند و با پختن حلوا، شیربرنج و نذر، آیینی را در یادکرد ارواح درگذشتگان خود برپا می دارند.

بختیاریهایی که عشایرند؛ آیین شان را در همان محیط گله داری در کوهستانها و دشتهای ناحیه قشلاق برگزار می کنند و ساکنان شهرها و روستاها در ییلاق و قشلاق این مراسم را در آخرین هفته اسفند ماه برپا می کنند.

در هنگام پختن حلوا زنان بختیاری با مدیریت کدبانوی خانه، یا زن سالخورده (مادربزرگها) با برشمردن نام تک تک مردگان خود (زن، مرد، پیر، جوان و کودک) از اقوام سببی یا نسبی مقدار کمی آرد، به روغن سرخ شده می افزایند و با ذکر صلوات، دعاهای فارسی، عربی و لری (بختیاری) شادی مرده های خود را می خواهند.

ارتباط نزدیک "الفه" با برخی آیینهای ایران باستان

آیین دیرین الفه در بختیاری به پاس نکوداشت مردگان، یادکردشان، رضایتمندی ومددخواهیشان برپا می شود.

باور چنان است که روان و ارواح درگذشتگان در این ده روز به دعوت بازماندگان به میان آنان و در خانمان خود فرود آمده و به سر می برند و به بازماندگانی که آنان را به یاد داشته و نذری اهدا کرده و مراسمی بر پا می کنند، خیر و برکت و تندرستی و شادی اهدا می کنند.

با این توضیحات، باید گفت که سنت الفه با 10 روز آخر سال و اول سال نو (دو پنج روز) رابطه ای بسیار نزدیک دارد، پنج روز آخر سال، پنجه کوچک و پنجه آغاز سال نو، همانی است که در کبیسه محاسبه می شود و در حقیقت الفه، در پنجه کوچک پایان سال اجرا می شود.

به زبان زرتشتیان "در ده روز فروردیان یا فروردینگان بهشتیان و نیز دوزخیان به گیتی می آیند، بهشتیان شادان و دوزخیان ترسان از بیم بازگشت در خانه های خود و نزد بازماندگان خود می مانند. از این رو، برای شادی روان آنان نیایش و آیین ویژه ای برگزار می شود"

همچنین این مراسم در ایجاد الفت و مودت و رفع کدورتهای احتمالی نیز بسیار موثر است. این عمل عرفی مذهبی سبب افزایش دوستیها بین زندگان می شود.

پس از آن که، حلوا کمی خنک تر شود به تعداد خانوارهای مورد نظر، برابر با سیاه چادرها و بستگان (گاهی تا چهل خانوار) مقداری حلوا در یک یا دو نان می گذارند و با کمک اعضای خانواده آن را تقسیم می کنند.

در این ایام تا یکی دو روز، آیین پختن و تقسیم حلوای الفه بین خانوارهای بختیاری اجرا می شود و چون چرخه پخت و توزیع ادامه دارد برای مدتی خوراک مردم، یا عصرانه آنها همین حلواست. بختیاریها معتقدند هر کس حلوای الفه را بخورد باید فاتحه بخواند و این یک باور تعهدآور برای افراد است.

در خرم آباد و دیگر شهرهای لرستان اقوام با گرد هم آمدن به رسم دیرین در کنار یکدیگر با کنار گذاشتن کدورت ها و کینه ها ضمن برداشتن از حلوا، نقل و شیربرنج نذری برای مردگان فاتحه می خوانند.

به هر حال این دور هم جمع شدن علاوه بر اینکه یادآور قدردانی از درگذشتگان است مجالی برای نزدیکی زندگان و فراموشی کینه ها و کدورت هاست.

تکریم درگذشتگان و بیان باورها و اعتقادهای فرهنگ عامه در بین لرها و به طور کلی ایرانیان منزلتی والا دارد ولی آنچه در این سنت قابل تامل است این است که پیوند زندگان ومردگان در این ایام تازه می شود.