پیشینه شهرتاریخی "توس"/ مشهد نامی که سلطان محمود غزنوی گذاشت

به گزارش خبرنگار مهر، مشهد کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است و با بیش از سه میلیون نفرجمعیت دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران است و آمارها نشان می دهد هر ایرانی هر سه سال یک‌بار به مشهد سفر می کند.

توس مسکن قوم آریایی

حوضهٔ رودخانهٔ کشف رود در میان کوههای هزار مسجد و بینالود که شهر مشهد در آن قرار دارد از ابتدا مسکن قوم آریایی بود به خاطر شرایط مناسب طبیعی، از پیش از اسلام به عنوان یکی از مناطق مورد توجه برای سکونت خراسان محسوب می شده است.

در نزدیکی شهر فعلی "مشهد" شهری بنام "توس" وجود داشته‌است که در اسطوره‌های ایرانی بنای اصلی شهر توس را به جمشید و تجدید بنای آن را به توس، پهلوان و سپهسالار کیانی نسبت می‌دهند.

از تاریخ این شهر در قبل از اسلام، به جز افسانه‌ای چند، آگاهی چندانی در دست نیست ولی با توجه به اسناد موجود، می‌توان حدس زد که این شهر در اواخر حکومت ساسانیان یکی از مرزداری‌های سرراه گرگان ونیشابور، مرو و بلخ و از ولایت‌های مشهور در خراسان بزرگ بوده‌است.

مشهد پایتخت نادر شاه افشار

توس در زمان خلافت عثمان به‌طور کامل توسط اعراب فتح شد و در دورهٔ اسلامی این منطقه بخشی از ولایت توس به مرکزیت شهر تابران بود که آبادی‌های سناباد و نوغان که بخشی از مشهد کنونی هستند را نیز در بر می‌گرفت.

پس از حملهٔ مغولان مردم شهر ویران‌شدهٔ توس به مشهد مهاجرت کردند و شهر توسعه پیدا کرد مشهد در زمان حکومت نادر شاه  به عنوان "پایتخت ایران "انتخاب شد.

مشهد نامی ماندگار که سلطان محمود غزنوی گذاشت

واژه مشهد به معنی محل شهادت است و در عرف و اصطلاح سده سوم هجری قمری ، بر قبور ائمه واولیاء و رجال  اطلاق می‌شده‌است، چنان که در آن زمان، "مشهد مرغاب" در فارس ، و "مشهد میهنه" آرامگاه ابو سعید ابوالخیر و "مشهد توس" یا "مشهد رضوی" در خراسان، وجود داشته‌است.

علی بن موسی الرضا پس از قتل به دست مامون عباسی  در سال ۲۰۲ هـ. ق، در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد و از آن پس "سناباد نوغان" به نام "مشهدالرضا" خوانده شد و به مرور زمان بر پهنه آن، به ویژه در زمان شاه تهماسب صفوی افزوده گشته و مردم توس به مشهد کوچ داده شدند.

به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد و نام مشهد اولین بار توسط سلطان محمود غزنوی به این شهر داده شد.

مشهد در دوره اسلامی

به گفته تاریخ نویسان، هنگامی که یزدگرد سوم از برابر سپاهیان مسلمان عرب گریخت، به خراسان روی آورد. سپاه مسلمانان به فرماندهی احنف بن قیس که مامور فنح خراسان بودند وی را تعقیب کردند.

یزدگرد که آنان را به دنبال خویش یافت، راهی توس شد تا از "کنارنگ توس" مرزبان خود در آن خطه پناه بخواهد، اما کنارنگ با این بهانه که از یک سو، توس گنجایش موکب بزرگ پادشاهی را ندارد، و از سوی دیگر، پناه دادن به پادشاه، امکان یورش سپاه مسلمانان را افزایش می‌دهد، یزدگرد را از توس راهی به مرو کرد.

حاکم مرو نیز در آغاز به استقبال یزدگرد شتافت، اما سرانجام از او رخ برتافت و آخرین شاه ساسانی در سال ۳۱ هجری به دست آسیابانی در مرو کشته شد.

کنارنگ توس هم با احساس خطر از سپاه مسلمانان، طی نامه‌ای از عبدالله بن عامر، امان خواست و عهد کرد که اگر پیشنهاد او پذیرفته شود، در فتح نیشابور مسلمانان را یاری خواهد داد. پس چنین کرد و به امارت نیشابور دست یافت.

با این ترفند، کنارنگیان، به رغم فتح خراسان، همچنان نفوذ خود را در خطه توس حفظ کردند و تا پایان عصر اموی و چیرگی سپاه ابو مسلم در سال ۱۲۹ هجری، در آن جا ماندند و تنها پس از یورش سرداران ابومسلم بود که آن جا را رها کردند.

مشهد در دوره امویان

از تاریخ توس در دوران امویان نیز خبر چندانی در دست نیست. تنها باید از مهاجرت و اقامت و درگذشت خواجه ربیع ابن خثیم  از یاران ابن مسعود صحابی یاد کرد که در حدود سالهای ۳۵ هجری راهی خراسان شد و در نوغان اقامت گزید و در سال ۶۱ در همان جا درگذشت و دفن شد.

مشهد در دوره عباسیان

گرچه فرمانداران خراسان از جانب حکومت مرکزی برگزیده می‌شدند، اما بی کفایتی این والیان و جنبش‌هایی که در گوشه و کنار این خطه رخ می‌داد، گاه مردم را چنان برمی‌آشفت که خواهان برکناری ایشان می‌شدند.

از جمله در سال‌های پایانی قرن دوم، آن زمان که علی بن عیسی والی خراسان بود، فتنه و آشوب تا آن اندازه در خراسان بالا گرفت که هارون الرشید سال ۱۸۹ خود برای سرکوب شورش، رهسپار ولایات شرقی شد،اما علی بن عیسی، فرصت طلبانه، و با هدایای بسیار، در ری  نزد او آمد و هارون او را در حکمرانی خراسان پایدار داشت که بعد از یک سال، شورش از حد گذشت و هارون وی را برکنار کرد.

در سال ۱۹۲ نیز خود برای استقرار امنیت کامل، راهی خراسان شد و در باغ حمید بن قحطبه اقامت گزید و یک سال پس از آن چنان بیمار شد که همان جا مرد و در تالار بزرگ کاخی که در آن باغ قرار داشت، به خاک سپرده شد.

در دوران حکومت هارون عباسی حمید بن قحطبه طائی والی خراسان بود که کاخی در باغی واقع در ۱٫۵ کیلومتری سناباد داشت و در بهار سال ۱۹۳ هجری قمری، هارون که برای سرکوب شورشی عازم سمرقند بود، در نوغان بیمار شد و بنا به وصیتش او را در آن باغ دفن کردند.

چند سال بعد در دوران خلافت مامون در ۲۰۲ هجری قمری،" علی بن موسی الرضا" که پس از یک سال اقامت در مرو عازم بغداد بود، در منزل امیر سناباد مسموم شد و مأمون پیکر او را نزدیک قبر هارون به خاک سپرد.

از آن پس آن نقطه «مشهد الرضا» به معنی «محل شهادت رضا» و به اختصار "مشهد "نام گرفت.

طرح جامع شهر مشهد در سال 1352 خورشیدی.

توس در دل خود شهرهایی داشته، که نوغان و طابران از آبادترین آنها بوده و آورده‌اند که این دو شهر هزار قریه و آبادی را در بر می‌گرفته‌است و در طول تاریخ، گاه نوغان اعتبار افزونتری می‌یافته و زمانی طابران رونق بیشتری داشته‌است.

جایی که اکنون به نام شهر توس معروف است و آرامگاه فردوسی، حماسه سرای نامدار ایران در آن قرار دارد، تنها بخشی از توس قدیم، یعنی همان طابران است، که بقایای ارگ و باروی نیمه ویرانی که مردم آن را قصر مامون می‌خوانند و بنای بزرگی که به بقعه هارونیه مشهور شده‌است، در آن پیداست و در حال حاضر حدود بیست کیلومتری شمال غربی شهر مشهد است.

شهر تاریخی نوغان در دل مشهد

دیگر شهر بزرگ و نامدار توس، نوغان بوده که اینک در دل شهر مشهد قرار دارد و یکی از آبادی‌های پیرامون نوغان، روستایی به نام سناباد بوده که آب و هوایی خوش و مطبوع، کشتزارهایی پربار قنات هایی  سرشار و بوستانهایی شاداب و سرسبز داشته‌است.

بهار سال ۱۹۳ هجری قمری هنگامی که هارون جهت سرکوب شورشی در سمرقند به نوغان رسید مریض و سپس فوت نمود وی وصیت نموده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمایند.

مآمون جانشین هارون پس از گذشت چند سالی از خلافتش در اثر طغیانی که علیه وی در عراق پدید آمد به قصد آنکه تمایل شیعیان را به خود جلب کند «علی ابن موسی الرضا» را به جانشینی نامزد کرد.

علی ابن موسی الرضا پس از یک سال ماندن در مرو  رهسپار بغداد شد، وقتی به روستای نوغان رسید به خانه امیر سناباد وارد و در آن جا مسموم و در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ ه-ق پس از سه روز درگذشت و پیکرش در باغ حمید بن قحطبه در ۱٫۵ کیلومتری روستای سناباد مدفون شد، از همان زمان این نقطه به نام مشهد الرضا و بعد به اختصار مشهد نام گرفت

در تاریخ ۱۳۸۸/۸/۸ سالروز تولد علی بن موسی الرضا امام هشتم شیعیان، مشهد رسماً "پایتخت معنوی ایران" شد.

آثار تاریخی سناباد و توس

از سناباد و توس قدیم آثار تاریخی زیادی بر جای نمانده و پیشینهٔ بیشتر آثار تاریخی در این شهر به پس از قرن ۸ هجری می‌رسد از آن‌جمله می‌توان به مسجد گوهرشاد ، میل اخنگان ، مسجد هفتاد و دو تن، گنبد خشتی  و مصلی طرق را نام برد.

از شهر تاریخی توس بناهایی مانند گنبد هارونیه  برجا مانده‌است و هم اکنون شهر توس در حال یازسازی است.

چهار طاقی بازه هور نیز از قدیمی‌ترین بناهای موجود در محدودهٔ شهر است که زمان ساخته‌شدنش را قرن سوم میلادی تخمین می‌زنند.

آرامگاه "نادرشاه"، آرامگاه "فردوسی" و نیز مدارسی چون "عباسقلی خان" از دیگر آثار تاریخی موجود در شهر است.

مجموعه های دیدنی در شهر مشهد

از مراکز دیدنی و تفریحی شهر مشهد می‌توان به موزه‌های آستان قدس رضوی که خود شامل چندین موزه است، مجتمع تجاری پروما، بازار رضا، بازار بین المللی، بازار خیام، مجتمع آلتون و مجتمع تجاری الماس شرق و مجتمع تجاری وصال کرد.

از مجموعه پارکها و پارکهای شادی می‌توان به پارک کوهسنگی، پارک و شهربازی ملت، کوهستان پارک شادی، باغ وحش و پارک جنگلی وکیل‌آباد، مجموعه سرزمین موج‌های آبی به عنوان بزرگترین پارک آبی سرپوشیده آسیاو همچنین مجموعه بزرگ پارک موضوعی سپادا نام برد.

ییلاقات اطراف مشهد، به خصوص شاندیز و طرقبه، زشک، نغندر، جاغرق، منطقه ییلاقی خور(قزلق) و منطقه ییلاقی سررود در شمال غربی مشهد، چالی دره، پارک جنگلی وکیل‌آباد، بوستان ملت، آبشار اخلمد و کنگ(ماسوله‌ای کوچک، آبشار ارتکند، پارک جنگلی نه دره در دو کیلومتری جنوب مشهد، منطقه دیدنی فریزی، سد ارداک، هفت حوض، چشمه گیلاس، چشمه گراب از جمله مکان‌های تفریحی مورد توجه گردشگران هستند.

از جمله پارکهای محبوب و مورد توجه مردم شهر مشهد، میتوان به پارک ملت، پارک بانوان و حجاب، باغ ملی،پارک بزرگ وحدت، امام رضا، کوهستان پارک شادی، پارک رازی، پارک امت، پارک محلی مطهر، پارک پردیس قائم، پارک میرزا کوچک خان، پارک خورشید و پارک کوهسنگی اشاره کرد.

پارک خورشید، اولین پارک مشهد است که در آن زمین فوتبال ساحلی و زمین والیبال ساحلی، با ابعاد استاندارد، ایجاد شده است؛ گفتنی است که روشنایی آلاچیق های این پارک از سلولار خورشیدی تامین شده است.

پارک بزرگ جنگلی طرق در حاشیه جنوب شرق مشهد، در نزدیکی پلیس راه، یکی از بزرگترین اماکن در اسکان و ارائه خدمات گردشگری به شهروندان و زائران است. این پارک در سال ۱۳۴۰ احداث شده است.

احیاء و بهسازی این پارک وسیع که در مدخل ورودی شهر از مسیر تهران قرار دارد، و ایجاد فضاهای تفریحی، فرهنگی، ورزشی و تجاری با ۲۱۰ هکتار فضای جنگلی و ۱۱۲ هزارمتر مربع فضاهای عمرانی در ۳ پارک در دستور کار شهرداری مشهد قرار گرفته است.

پارک جنگلی وکیل آباد

پارک جنگلی وکیل آباد با داشتن رودخانه فصلی نزدیکترین ییلاق عمومی مشهد است که در فاصله ۸ کیلومتری شمال غرب مشهد قرار گرفته و بلوار عریض وکیل آباد - میدان آزادی را به روستا و پارک جنگلی وکیل آباد متصل می کند.

در جنوب غربی مشهد و هم جوار با پارک جنگلی وکیل آباد ،تنها باغ وحش مشهد و استان خراسان رضوی قرار دارد؛ این باغ وحش دارای حیوانات گوشتخوار، علف خوار، آبزی، خزنده و پرندگان مختلف است.

مشهددومین قطب تولید خودرو در کشور

اقتصاد مشهد بیشتر بر روی زعفران، زرشک، نبات، آجیل و خشکبار همچنین "چرم" صنعتی به صورت زینتی و صنعت "فرش" قرار دارد، و از طرفی مشهد دومین قطب تولید خودرو در ایران است.

به علاوه نباید از درآمدزایی ناشی از زائران حرم رضوی و توریست‌هاغافل شد از دیگر محصولات مهم کشاورزی غلات، چغندر قند ومحصولات جالیزی هستند.

صنایع دستی، فلزی و غذایی پیشگام صنایع مشهد

از صنایع موجود در مشهد می توان به صنایع غذایی، پوشاک، چرم، تولید مصالح ساختمانی، صنایع فلزی و صنایع دستی نیز اشاره کرد که از این میان حدود ۴۰ درصد صنایع مشهد متعلق به صنایع غذایی، صنایع فلزی و صنایع دستی است.

صنایع غذایی، نساجی، شیمیایی و کانی غیرفلزی و صنایع قطعه‌سازی و فولاد کشاورزی از عمده‌ترین صنایع مشهد به شمار می‌آیند.

مشهد را چون بر سر راه ابریشم بین شرق و غرب و راه ادویه بین شمال و جنوب در آسیای میانه و اقیانوس هند واقع است، می‌توان پایتخت اقتصادی و مرکز مبادلات میان قاره‌ای آسیای میانه نامید.

مشهد یکی از قطب‌های اصلی تولید چرم در ایران بشمار می‌آید و کارخانه‌هایی نظیر چرم مشهد در این شهر قرار دارند و همچنین در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری در بخش پروژه‌های کلان اداری-تجاری رونق یافته‌است.

فرش "نماز" قدیمی ترین فرش مشهد

قالی‌بافی در مشهد حدود پنج قرن قدمت دارد و یکی از قدیمی‌ترین فرش‌های مشهد که موجود است، نوعی فرش نماز " سجاده " است که توسط شاه طهماسب به سلیمان باشکوه در سال ۱۵۵۶ هدیه شده است.

این فرش‌ها در سه درجه کیفیتی در کارگاه سلطان ابراهیم میرزا، فرزند سام میرزا، و برادرزاده شاه طهماسب، ساخته می شده و یکی از انواع درجه یک آن تا دو سال پیش در لندن بود و به اعتقاد برخی در حال حاضر در اختیار کلکسیونر معروف، شیخ سعود آل ثانی قطری، است.

در قرن ۱۹ و ۲۰ محبوبیت قالی مشهد به حدی رسید که از آن علاوه بر استفاده در داخل کشور، صادر نیز می شد و الیاف پشمی به کار رفته در این فرشها به شدت صیقل داده می شدند تا رنگ را بهتر به خود جذب کنند.

مشهد بزرگترین زیارتگاه ایران

در جغرافیای جهانگردی، مکانهای مذهبی به عنوان نیرومندترین قطب جذب مسافران شناخته شده‌است و در ایران شهر مشهد بزرگترین زیارتگاه محسوب می‌شود.

مشهد با دارا بودن بیشترین هتلها در سطح کشور قطب مهم توسعه گردشگری ایران محسوب می‌شود و همه ساله میلیونها زائر از سراسر ایران و کشورهای اسلامی برای زیارت به این شهر سفر می کنند.

آستان قدس رضوی از عظیم‌ترین و با شکوه‌ترین اماکن مذهبی ایران و جهان به شمار می‌رود که در آن  دین و هنر اسلامی به هم پیوند خورده‌است و چه بسا هنرمندانی که عمرشان را برای ساختن مناره یا محرابی بر این آستان مقدس به پایان رسانده اند.

.................

گزارش: زهره رنگ آمیز