چگونگي شكل گيري جامعه شيعي در بغداد

به گزارش خبرگزاری مهر، سابقه حضور شيعيان در عراق به دوره پيش از بناي بغداد (145 ق) بر مي گردد. سلمان فارسي (م35 يا 36 ق)،كه از شيعيان طبقه اول است در فتح عراق شركت داشت. به روايت طبري، مدائن در سال 16 قمري فتح شد. سلمان از طرف سعد بن وقاص به حكومت مدائن منصوب شد كه بعدها، انتصاب وي مورد پذيرش عمر نيز قرار گرفت. برخي منابع نيز بدون اين كه به طورمشخص از زمان و دوره حكومت سلمان در مدائن سخن گويند،از وي به عنوان امير مدائن نام برده اند.

بنابراين سلمان سالها والي مدائن بود. وي ايوان كسري را مسجد خويش قرار داد و در آن نماز مي خواند و به ارشاد مسلمانان مي پرداخت. سلمان، فضايل حضرت علي(ع) و خاندان عصمت و طهارت را نيز براي مردم بيان مي كرد. مدائن در نزديك بغداد واقع بود و تمام قريه هاي مجاور اين دو مركز كه بيشتر ساكنان آن ايراني بودند در پي اقامت سلمان و قدرت و نفوذ وي در مردم اين نواحي، همگي به تشيع گرويدند. محله كرخ بغداد پيش از بناي دار الخلافه نيز محل سكونت بوده است. كرخ پس از پيوستن به بغداد، يكي از بزرگترين محله هاي شيعه نشين اين شهر نوبنياد شد.

علاوه بر كرخ، محله هاي كوچكتري كه ويژه شيعيان بوده وجود داشته كه اين محله ها عموما مركز درگيري شيعيان و سنيان بوده است. با اشاراتي كه ابن جوزي به شورش هاي محله اي دارد، مي توان دريافت كه علاوه بر كرخ و براثا در غرب بغداد محله هاي ديگري در همان منطقه در نهرالطابق و در شرق بغداد محله هاي سوق السلاح، باب الطاق، سوق يحيي، سوق القلايين، سوق الثلاثاء، سوق الاساكفه و اهل درب سليمان نيز شيعه نشين بوده اند.

براثا كه پيش از اسلام نيز مشهوربوده است، پس از بناي بغداد ضميمه آن گرديد و به دليل وجود مسجد براثا از شهرت بسياري برخوردار شد. مسجد براثا در نزد شيعيان مقدس بود، چون معتقد بودند كه حضرت علي(ع) در نزديكي آن بقعه ،مسجد جامعي ساخت و در سال 37 قمري/658 ميلادي پيش از جنگ نهروان در نزديكي بغداد آن بقعه غسل شهادت كرد.

خطيب بغدادي مي نويسد شيعيان نسبت به مسجد بازار عتيقه "براثا" به ديده تقدس مي نگريسته و آن مسجد را مورد تعظيم و تكريم قرار مي داده اند و به گمان آنان حضرت علي(ع) درآن مسجد نماز گزارده است.

خلافت چهار ساله حضرت علي(ع) (36-40 ق) به مركزيت كوفه نيز از عوامل بسيار مهم گروش مردم عراق به ويژه شهرنشينان و روستاييان اين منطقه به تشيع بوده است. به اين ترتيب، بغداد و آبادي هاي اطراف آن يكي از مهمترين مراكز تجمع شيعيان از آغاز فتح عراق به دست مسلمانان به حساب مي آمد اين موضوع بر منصور، خليفه عباسي و اطرافيان وي پوشيده نبود و كيفيت بناي كاخ او و تقسيم لشكرش در اطراف شهر دايره وار بغداد، نمايانگر اين مطلب بوده است، زيرا كاخ خليفه در وسط شهر و اطراف آن مقرّ لشكر قرار داشته است.

از زمان حضرت امام صادق(ع)(80-148 ق)به بعد بيشتر ائمه اثنی عشري به بغداد آمده اند. از جمله امام هفتم و امام نهم (ع) كه چندي در آن شهر توقف كرده و سرانجام در همان شهر به شهادت رسيده اند و در گورستان قريش (كاظمين فعلي) دفن شده اند. دانشمندان و رجال شيعه نيز ازآغاز بناي بغداد در آن رفت و آمد و يا توطّن كرده و با دستگاه خلافت و وزارت، به ويژه در دوران برامكه، ارتباط داشته اند از جمله خاندان يقيطين، ابن قولويه، اسكافي، سيد مرتضي و خاندان نوبختي، در اين شهر ساكن بوده و روزگار گذرانيده اند.

هرچه از بناي بغداد مي گذشت، تمركز و تجمع شيعيان در آن شهر بيشتر احساس مي شد تا سرانجام در قرن سوم و چهارم هجري با تسلط اميران آل بويه، بغداد مركز عمده شيعيان گرديد و دانشمندان شيعه بغداد بر تمام شيعيان رياست پيدا كردند. چنانكه نواب اربعه كه در نيمه آخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم"260 -329ق" سمت وكالت خاص ناحيه مقدسه را داشتند و مرجع عموم شيعه اماميه بودند در بغداد زندگي مي كردند و آرامگاه آنان هم اكنون زيارتگاه شيعيان است.

فن كلام يا علم كلام شيعي،كه عهده دار و مدافع مذهب بود در اين شهر به وسيله هشام بن حكم پي ريزي شد و هم چنان ادامه يافت تا اين كه در اواخر قرن چهارم به دست شيخ مفيد "338 -413 " به اوج خود رسيد.

مرجعيت شيخ مفيد، سيد مرتضي و شيخ طوسي، چنان كه از شرح حال آنان به دست مي آيد، علاوه بر فقه، در فن كلام و رفع شبهات مخالفان بود. ظاهرا در آن دوران، علم كلام برتر از همه علوم، حتي فقه و حديث بوده است. پس از كلام، فقه و اصول و شايد مهمتر از آن دو، علم حديث بود. اصولا حديث به لحاظ اين كه علمي و نقلي است در بغداد كه محل تجمع محدثان بود، بيش از ساير مراكز رواج داشت و مي توان گفت كه كليه منقولات و احاديث اسلامي و از جمله روايات اهل بيت نزد محدثان"بغداد" گرد آمد و حتي محمد بن يعقوب كليني"م 328 يا 329 ق" كه در شهر ري مرجعيت داشته در اواخر عمر به علت نامعلومي و شايد براي نشر حديث و روايت كافي به اين شهر هجرت كرد. وي كتاب كافي را كه به احتمال قوي پيش از هجرت به بغداد تاليف كرده بود،در اين شهر منتشركرد و اغلب راويان اين كتاب در بغداد مي زيسته اند.

هم چنين علي بن بابويه،پدر شيخ صدوق"م 381ق" معاصر شيخ كليني، به بغداد آمد و با وكلاي امام زمان(عج) ديدار كرد. از عوامل ديگري كه در شكل گيري جامعه شيعه اثنی عشري در بغداد نقش داشتند، خاندان هايي بودند كه پس از بناي شهر بغداد در آن سكنا گزيدند. از جمله مي توان از خاندان يقطين، نوبخت، برمكيان و....نام برد.