یک میلیون هکتار از جنگلهای ایران رو به "زوال" است/ خس خس ریه زاگرس از خشکیدن بلوطها

به گزارش خبرنگار مهر، زوال یا همان خشکیدگی درختان بلوط، یکی از رخدادهای تلخی است که در سالهای اخیر در جنگلهای زاگرس در حال وقوع بوده و هر روز بر وسعت آن افزوده می شود.

کارشناسان معتقدند که آفات و یا بیماری در میان درختان بلوط به تنهایی نمی تواند علت وقوع چنین فاجعه زیست محیطی باشد و قطعا" عواملی نظیر تخریب جنگل، خشکسالی های پی در پی، گرد و غبارهای اخیر و نوع خاک در زوال و خشکیدگی بلوط های منطقه زاگرس نقش مؤثری داشته و دارند.

با به صدا درآمدن زنگ خطر نابودی جنگلهای بلوط زاگرس و قرار گرفتن این نمادهای سبز مقاومت در شرایط بحرانی، ضرورت دارد دولتمردان و برنامه ریزان توسعه ای کشور برای کنترل و مهار این بحران، بدون هدر دادن زمان و فرصت، در عزمی ملی و با مدیریتی هوشمندانه نسبت به حذف فشارهای معیشتی وارده به جنگلهای زاگرس اقدام كرد و با تغییر شیوه های معیشتی اهالی جنگل و استفاده از سایر ظرفیت های اشتغال زایی ـ صنعتی، گردشگری، بازرگانی، تجاری و ... ـ فرصت احیاء و بازسازی را برای جنگلهای بلوط فراهم کرده و با کنترل عوامل تخریب و تهدید، از یک فاجعه زیست محیطی جلو گیری کنیم.

جنگل‌های زاگرسی از گستره 11 استان کشور با شش میلیون هکتار مساحت، 20 درصد ناحیه رویشی، 40 درصد جنگل‌های ایران را تشکیل می‌دهند که حدود 70 درصد تیپ گونه‌های جنگلی زاگرس را بلوط‌ها شامل می‌شوند.

طی سال‌های گذشته (1387-1391) گزارش‌های متعددی از زوال و مرگ تعداد زيادی از درختان جنگلی به ویژه تیره بلوط و خسارت بالای آن در غرب کشور منتشر شده است.

انتشار سریع بیماری در جنگل‌های زاگرس

نشانه‌های بيماری به صورت زوال و مرگ درختان، قهوه ای شدن و خزان بی هنگام منظره عمومی بخشی از جنگل که در آن بيماری شايع است، تراوش صمغ سفيد در محل شروع آلودگی روی شاخه‌ها و خروج حجم زيادی صمغ تيره از تنه درختان مسن قابل توجه است، قهوه ای شدن نسوج چوب و دسته‌های آوند چوبی در سرتاسر ارتفاع تنه به سمت بالا و پايين درخت که نشان‌دهنده آلودگی نسوج است، ديده می شود، در پاييز و زمستان بعد اکثر درختان مبتلا از بين رفته و نشانه‌های ذغالی به صورت "شانکرهای" بزرگ با ابعاد 100* 50 سانتی‌متر حامل لايه سياه براق يا مات "استرومای" قارچ در سطح چوب که وجه تسميه اين بيماری است روی درختان مشهود خواهد بود.

شکاف خوردن پوست تنه و جدا شدن آن نيز در اين فصل قابل رويت است. به گفته برخی از کارشناسان، علت اصلی این بیماری می تواند بر اثر خشکسالی‌های اخیر حادث شده باشد.

در تحقيقات به عمل آمده زوال و مرگ درختان بلوط ايرانی در جنگل‌های بلوط کرمانشاه، ايلام، لرستان، فارس و کهکيلويه و بويراحمد بررسی و عامل بيماری ذغالی بلوط در بيشتر مناطق B. mediterranea تشخيص داده شده است، هم‌چنين بيماری ذغالی، زوال و مرگ درختان آزاد و بلند "مازو" با عامل B. mediterranea با خسارت بالا در جنگل‌های "دلند" گرگان نيز گزارش شده است.

بيماری ذغالی از گونه‌های مختلف بلوط و ديگر گونه های جنگلی در دنيا گزارش شده است و صدها هکتار درخت بلوط را دچار زوال و مرگ می سازد.

اين مشكل به حدی حساسیت زا است که در اوایل آذرماه سال جاری نمایندگان فائو برای بازدید از پدیده خشکیدگی جنگلهای بلوط‌ زاگرس به ایران آمدند.

بیماری خشکیدگی بلوط سابقه طولانی در دنیا دارد

بر اساس آمار و اطلاعات سازمان خوار و بار کشاورزی (فائو) حدود 110 سال پیش پدیده خشکیدگی بلوط دامن‌گیر بسیاری از کشورهای اروپایی، آسیایی و آفریقایی بوده است و این امر از سابقه طولانی در دنیا برخوردار است.

کارشناسان اعزامی از فائو به ایران؛ کشاورزی، خشکی هوا، بهره‌برداری‌های بی‌رویه، مدیریت‌های نابخردانه، پدیده گرد و غبار و ریزگردها و آتش‌سوزی را از مهم‌ترین علل وقوع این پدیده اعلام کردند.

چند هفته پیش نیز برای مقابله با این بیماری و بررسی راههای مبارزه با آن؛ كارگاه آموزشي پيشگيري و كنترل خشكيدگي جنگلهاي زاگرس در اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان كرمانشاه برگزار شد.

در این کارگاه آموزشی راهكارهاي مهار پديده خشكيدگي جنگلهاي زاگرس با حضور دكتر منتظري؛ معاونت مناطق مرطوب و نيمه مرطوب و مهندس پورمقدم؛ مديركل دفتر امور منابع جنگلي سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور و نيز معاونين فني مورد بررسي و تحقيق قرار گرفت.

در این کارگاه آموزشی به روش عملي از منطقه جنگلي "چهارمله" شهرستان اسلام آباد غرب كه در سطح 50 هكتار به عنوان پايلوت انتخاب شده برگزار و موارد مربوط به قطع بهداشتي جنگل و روشهاي مختلف قطع و نظارت و امكان مشاركت جوامع محلي و همكاري ايشان در خصوص عمليات بهداشتي و استفاده از مقطوعات چوبي توسط مهندس موثقي؛ مدير گروه جنگلداري سازمان بررسي و مطرح و ضمن اظهارنظر كارشناسان نتايج جمع بندي و به يك راي واحد انجاميد.

بلوطها نا توان شده اند

رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در این باره به خبرنگار مهر گفت: خشکسالی و کمبود بارندگی‌هایی که در چند ساله اخیر با آنها مواجه بودیم، موجب شده است که برخی از درختان منطقه که دسترسی کمتری به آب‌های زیرزمینی دارند، ضعیف شده و در نتیجه، کوچک‌ترین عامل از جمله بیماری، ویروس و قارچ آنها را مبتلا به عارضه خشکیدگی کند.

دکتر حسین میرزایی ندوشن با اشاره به اینکه تغییرات اقلیمی در مناطق مختلف اثرات متفاوتی دارد و برجنگل‌های زاگرسی نیز بدین ترتیب اثر گذاشته است، افزود: در بخشی از مناطق زاگرسی که بارندگی در سال جاری مناسب بوده است، میزان خشکیدگی تا حدی بهبود یافته است.

رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور درباره پیش‌بینی کاهش میزان خشکیدگی در بلوط‌های زاگرس یادآور شد: در حال بررسی هستیم تا بتوانیم میزان بهبود بلوط‌های زاگرس را از خشکیدگی تعیین کنیم.

وي افزود: قطب تحقیقاتی خاصی به نام قطب بلوط تشکیل شده است که طرح‌های تحقیقاتی ویژه‌ای توسط این قطب و همکاری موسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و استان‌های درگیر در قالب طرح‌های ملی و منطقه‌ای تعریف و اجرایی می‌شود.

رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور  گفت: به دلیل وجود تنوع ژنتیکی درختان این منطقه، برخی از آنها نسبت به عوامل فوق حساسیت داشته و در نتیجه زودتر خشک می‌شوند. اما شاهد هستیم که در یک منطقه برخی از درختان نیز در سلامت کامل به سر می‌برند.

وی تصریح کرد: گرد وغبار نیز به ‌عنوان یکی دیگر از عوامل ثانویه باعث شده است که منافذ هوایی برگ‌های درختان مسدود شده و در فتوسنتز مشکلاتی به‌وجود آید و بدین ترتیب خشکیدگی آنها تسریع شود.

خشکیدگی 300 هزار هکتار از جنگل‌های زاگرسی

معاونت بهداشت و پیشگیری سازمان دامپزشکی کشور نیز در گفتگو با خبرنگار مهر با تایید این بیماری در جنگلهای بلوط زاگرس گفت: استان‌های فارس، ایلام و کرمانشاه از جمله استان‌های زاگرسی به‌شمار می‌روند که به کانون بحران آفات و خشکیدگی بلوط تبدیل شده‌اند و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در همین راستا طرح‌هایی را به‌صورت آزمایشی و پایلوت برای جلوگیری از خشکیدگی بلوط جنگل‌های زاگرسی بکار بسته است.

مرادحسین میرزایی با اشاره به اینکه از 4 سال گذشته تاکنون جنگل‌های زاگرسی مورد حجمه آفات، تغییرات آب و هوایی، خشکسالی و... قرار گرفته‌اند، تاکید کرد: این عوامل تخریبی حیات این جنگل‌ها که یک‌سوم آب‌های جاری کشور در این حوزه قرار گرفته‌اند یا تأمین‌کننده یک‌سوم آب‌های جاری سطح کشور هستند، را به مخاطره انداخته است.

وی با اشاره به خشکیدگی 300 هزار هکتار از جنگل‌های زاگرسی تصریح کرد: سازمان جنگل‌ها با بکارگیری مجامع علمی و دانشگاهی و موسسه تحقیقاتی جنگل‌ها و مراتع طرح‌هایی که به‌صورت آزمایشی به مرحله اجرا درآورده است که ازجمله می‌توان به اقدامات مکانیکی که شامل قطع و انهدام درختان آلوده اشاره کرد که عملیات کنترلی از یک سال گذشته آغاز شده است و اقدامات آبخیزداری برای ایجاد رطوبت و مناطق پایلوت در حال انجام و آثار حیات و جوانه‌زنی درختان قطع‌شده در این مناطق دوباره پیدا شده است.

شاهد مرگ اکوسیستم ها در جنگل‌های کشور هستیم

از سویی دیگر، رئیس انجمن جنگل‌بانی منابع طبیعی کشور به خبرنگار مهر گفت: چیزی که ما در سال‌های اخیر در جنگل‌های کشور شاهد آن هستیم، در واقع مرگ اکوسیستم‌ها است که تنها یکی از رخدادهای تلخ آن مربوط به خشکیدگی بلوط در 11 استان در حوزه جنگلهای زاگرس است.

کیا دلیری با تأکید بر اینکه خشکیدگی بلوط در حدود سه سال اخیر بیشتر نمایان شده است، اظهار داشت: اگر بخواهیم عامل نابودی و خشکیدگی بلوط را جستجو کنیم، ریشه آن را پیش از چند سال گذشته می‌یابیم، زیرا نابودی این گونه‌ها از سال‌ها قبل آغاز شده است و جنگل‌های زاگرسی که دچار خشکیدگی بلوط شده‌اند، پیش از این اتفاق بیمار بودند.

دلیری با اشاره به اینکه تخریب جنگلها نقش مستقیم در کاهش و یا حتی انقراض گونه های جانوری در سطح زاگرس خواهد داشت، بیان کرد: در نگاه اول این جنگل‌های بیمار و در حال نابودی، مرگ گونه‌ها و درختان را مشاهده می‌کنیم و به همین علت است که نابودی جنگل‌ها را نابودی درخت‌ها می‌دانیم. در حالی که جنگل‌ها مجموعه‌ای از عناصر زیستی هستند که با توجه به این مهم، جنگل‌های زاگرسی از سال‌ها قبل دچار مرگ شده‌اند.

رئیس انجمن جنگل‌بانی منابع طبیعی کشور اضافه کرد: خشکیدگی بلوط در حال افزایش است و در جنگل‌های شمال کشور نیز همین اتفاق گسترش خواهد یافت و با توجه به اینکه پس از ظهور زوال و خشکیدگی بلوط دو تا سه سال بیشتر طول نمی‌کشد تا مرگ جنگل‌ها اتفاق افتد.

6 میلیون هکتار از جنگلهای زاگرس در معرض این تهدید است

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر با تایید این بیماری، گفت: جنگلهای ناحیه رویشی زاگرس، با مساحت حدود 6 میلیون هکتار شامل استانهای آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، خورستان، فارس، اصفهان، چهارمحال بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و همدان در معرض تهدید متعددی قرار دارد.

مهندس حسین سلیمانی با اشاره به اینکه سطح جنگلهای استان کرمانشاه 527 هزار هکتار است، تاکید کرد: تغییر کاربری اراضی، قطع درختان، چرای بی رویه دام، آتش سوزی های عمدی و غیرعمدی و تهاجم آفات و بیماریها همه از عوامل تخریب در اکوسیستم جنگلی زاگرس بشمار می آیند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه افزود: از سوی دیگر عدم زادآوری درختان، موجب شده تا این جنگلها بسوی جنگلهای پیر سوق داده شوند. در چنین وضعیتی، کاهش تراکم حجم تاج پوشش، پایین آمدن سطح تنوع گونه های گیاهی و جانوری، وقوع سیلابها، افزایش دمای هوا، وقوع پدیده ریزگردها و غبارها، کاهش یافتن ذخیره نزولات جوی که منجر به افت ذخیره آبهای زیرزمینی شده است، جنگلهای این مناطق را با وضعیت دشواری مواجه ساخته و ضربه پذیری آنها را در مواجهه با استرس های محیطی چندین برابر کرده است.

وی با اشاره به اینکه نام علمی این بیماری" ذغال بلوط" ( mdterranea  ـ  biscogniauxia ) و گونه آفت چوب خوار از خانواده (cerambycidie ـ  bupretida) است، تاکید کرد: با شرایط نامطلوب ایجاد شده و حاکم بر اکوسیستم جنگلی، جریان شیره گیاهی در درختان کند شده و آثار ضعف و کاهش علائم حیات بر درختان مستولی می شود و باعث جلب آفت چوبخوار و نیز حمله بیماری خواهد شد. با حمله این آفات، ضربه نهایی که همانا متلاشی ساختن بافت و سیستم آوندی درخت است، فراهم شده و در نهایت موجب خشکیدگی آنها می شود.

سلیمانی بیان داشت: براساس آخرین آمار موجود مناطق آلوده شده عمدتا در استانهای فارس، ایلام، لرستان، کرمانشاه، چهارمحال بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و خوزستان پراکنش یافته است. آمار اعلام شده در استانهای مذکور نشان از بحرانی بودن سطح قابل توجهی از جنگلهای بلوط دارد.

آغاز بیماری خشکیدگی درخت بلوط از استان ایلام بود

مدیرکل منابع طبیعی استان کرمانشاه، ‌شروع این بیماری را از استان ایلام و در سال 1388 اعلام کرد و گفت: اولین مورد از این بیماری در جنگلهای زاگرس در استان کرمانشاه، در سال 1389 گزارش شده است.

سلیمانی به منابع آلوده شده در جنگلهای زاگرس اشاره داشت و افزود: در حدود 557 هزار هکتار از جنگل های استان ایلام، 255 هزار هکتار در استان لرستان، 100 هزار هکتار در استان کهکیلویه و بریراحمد، 115 هزار هکتار در استان کرمانشاه، بیش از 5 هزار هکتار در فارس و بیش از 3 هزار هکتار در استان چهارمحال و بختیاری گرفتار پدیده خشکیدگی شده اند.

نقش خشکسالی های اخیر در توسعه این بیماری انکار ناپذیر است

وی با اشاره به اینکه بیش از 115 هزار هکتار از جنگلهای کرمانشاه از یک درصد تا 100 درصد آلوده به این بیماری شده اند، اظهار داشت: بررسی های نشان می دهد که عامل قارچی این بیماری به صورت" اندوفیت" در داخل بافت های گیاهی وجود دارد، ولی در حالت عادی و طبیعی گه گیاه شاداب است قادر به رشد و فعالیت نیست. لیکن این گونه قارچی فرصت طلب در شرایطی که میزبان ضعیف شده و یا تحت شرایط نامطلوب چون استرس های خشکیدگی و حمله آفات قرار گیرد، به سرعت رشد کرده و توسعه می یابد. در این شرایط بارندگی و افزایش میزان رطوبت نقش بسیار عمده ای در خروج آسکوسیپورها و جوانه زنی مجدد آنها خواهد داشت، در نهایت نقش خشکسالی های اخیر در بروز و توسعه این بیماری انکار ناپذیر است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه با اشاره به اینکه این بیماری بومی ایران نیست و سابقه جهانی دارد، گفت: این بیماری در سایر کشورها نیز وجود دارد و در واقع دارای پراکنش جهانی می باشد، لیکن در منطقه مدیترانه بیشتر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

سلیمانی برخی از برنامه ها را برای کنترل این بیماری عنوان کرد و بیان داشت: براساس برنامه ای 5 ساله که جهت مدیریت و کنترل این پدیده در اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان تهیه و تنظیم شده در مجموع 60 درصد از کل پهنه خشکیدگی یعنی بیش از 75 هزار هکتار از عرصه های قابل دسترسی در استان مدیریت خواهد شد که از این میزان در سال اول 5 هزار هکتار عملیاتی شده و هزینه ای بالغ بر 29 میلیارد و 792 میلیون و 875 هزار ریال مورد نیاز است.

سلیمانی با اشاره به اینکه برای مبارزه به این بیماری به همراهی مراکز علمی و دانشگاهی و تحقیقاتی نیازمند هستیم، اظهار داشت: برای استفاده از پتانسیل های علمی و دانشگاهی کشور و استان دعوت به همکاری کرده ایم. در این راستا از همکاری همکاران در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه رازی کرمانشاه و به واسطه سازمان جنگل ها از همکاری کارشناسان فائو بهره مند بوده ایم.

وی در پاسخ به این سوال که آینده و روند این بیماری در جنگلهای زاگرس چگونه خواهد بود، گفت: در شرایط کنونی و ادامه روند افزایش دما و روند نزولی بارش سالیانه نزولات آسمانی و همچنین عدم تخصیص اعتبارات کافی برای مدیریت این پدیده؛ بدون شک روند روزافزون گسترش آلودگی ادامه خواهد داشت.

قطع و سوزاندن پایه های آلوده در جنگل های آلوده استان

سلیمانی تاکید کرد: در استان کرمانشاه تاکنون فعالیت های بهداشتی و پرورشی در سطح 50 هکتار و به صورت پایلوت انجام و پاجوش های روییده از محل قطع پایه های آلوده در منطقه، روزنه های امید را برای نجات جنگل های زاگرس زنده نگاه داشته است، هرچند سلامت و پایداری پاجوش های جوان و تازه روییده در هاله ای از ابهام قرار دارد و نتیجه نهایی مستلزم گذر زمان است، لذا در همین راستا در سال جاری قرارداد انجام فعالیت های بهداشتی و قطع و سوزاندن پایه های آلوده در سطح 110 هزار هکتار از جنگل های آلوده استان در شهرستانهای کرمانشاه، اسلام آبادغرب و گیلانغرب منعقد و در حال اجرا است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه به برخی از روشهای مرسوم مبارزه با این بیماری اشاره داشت و افزود: از نظر فیزیکی قطع و یا ریشه کنی پایه های آلوده، خروج و سوزاندن آنها تنها راه مبارزه با این بیماری است ولی از نظر شیمیایی در صورت صدور مجوز لازم از سوی سازمان جنگل ها و سازمان حفاظت محیط زیست انتخاب نوع قارچ کش مناسب قابل بررسی خواهد بود.

به هر حال همان طوری که می دانیم و مسئولان زیست محیطی در کشور اذعان دارند جنگلهای زاگرس هم به خاطر موقعیت خاص جغرافیایی و هم وسعت بسیار، نقش مهمی در تغییر آب و هوا و تلطیف آن دارد و در صورت هرگونه تخریب و یا کاسته شدن از سطح جنگلهای این منطقه، می تواند آثار بسیار مخربی بر زندگی و حتی حیات مردمان این کشور داشته باشد.