آخرین سه شنبه سال، پر از دود و خطر/ تغییر اصالتهای فرهنگی به رفتاری غیرفرهنگی

به گزارش خبرنگار مهر، آداب و سنت هر کشور، گنجینه فرهنگی آن کشور است که نگاه درست و معرفی صحیح آن به عنوان هویت یک ملت در کنار تغییرات دنیای مدرن، پیشرفت آن جامعه را به همراه خواهد داشت.

کشور ایران سرشار از آداب و سنت هایی است که هر کدام در دل خود به منظور شادی، سعادت و سلامتی انسان برپا می شده است، اما بی توجهی در کنار گذر زمان بخشی از این آداب را از بین برده و حتی در مواردی جایگزین هایی پیدا کرده است که در جهت عکس هدف آن مراسم است.

اصالت های فرهنگی خزانه ارزشمند هر جامعه

پژوهشگر و مردم شناس اراکی در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: توجه به ارزش های فرهنگی هر جامعه کوتاهترین مسیر در شناخت و حفظ هویت آن جامعه است.

غلامعلی ولاشجردی فراهانی با بیان اینکه اصالت های فرهنگی خزانه ارزشمندی است که در ساخت و تولید برنامه های عمومی تاثیرگذار است، افزود: توجه به رویکردی که بتواند حال و هوای زندگی، آئین و باورها، سنت ها، احساسات و در عین حال فردیت ها و معایب زندگی را آنگونه که هر شهروندی تجربه می کند نشان دهد، در این راستا تاثیرگذار است.

وی ادامه داد: از آنجاییکه فرهنگ شناسنامه و هویت یک ملت است و متمایز کننده انسان ها از یکدیگر، پس در برنامه ریزی های خرد و کلان باید به دنبال جلوه های فرهنگی بود که بسیاری از آن ها در سنت های گذشته نمود بارز دارد.

فراهانی با تاکید بر اینکه ارائه و معرفی فرهنگ باید برای نسل جوان جذاب باشد، اظهار کرد: اگر فرهنگ به موقع مطالعه، به خوبی نگارش و به درستی پژوهش شود، آثار مثبتی چون مهربانی، ایثار، دوستی و رعایت حق متقابل و شهروندی را به دنبال خواهد داشت.

سنت های زیبایی که بر اثر افراط و ناآگاهی تبدیل به ناهنجار شده اند

وی ادامه داد: متاسفانه به دلیل کوتاهی در همین بخش گاه دیده می شود برخی سنت های هنجار و زیبای گذشته امروز تبدیل به افراط در برگزاری و ناهنجار شدن رفتارها در اجرای آن شده است.

نویسنده کتاب " آوازهای در مه" اضافه کرد: متاسفانه این افراط و ناآگاهی از فلسفه و شکل برپایی چنین مراسم هایی باعث شده که جلوه فرهنگی آن ها تبدیل به شکلی غیر فرهنگی شود.

فراهانی با اشاره به اینکه چهارشنبه سوری یکی از این سنت هاست افزود: چهارشنبه سوری سنتی دیرینه است که برخی آن را به دوره قبل از اسلام و برخی به دوره ساسانیان نسبتش می دهد، این مراسم در کنار نوید بهار فرصتی برای با هم بودن و دعای خیر و سلامت کردن برای یکدیگر برپا می شده است.

وی فراهانی ادامه داد: این خرده سنت ها و باورها هم اکنون به دست فراموشی سپرده شده اند در حالیه احیای آن ها می تواند شور و زیبایی خاصی به این مراسم بدهد.

وی افزود: در یک نگاه کلی این مراسم در سراسر کشور به صورت همگون برگزار می شد، اما با نگاهی دقیق تر و با توجه به جزئیات شامل رفتارهاییست که گاه در مناطق مختلف متفاوت است.

این پژوهشگر اراکی با بیان اینکه سال های شمسی با نشاط آغاز می شوند، تصریح کرد: سال شمسی در فرهنگ سنتی مردم ایران با ذوق و نشاط در هر خانه ای چه فقیر و چه غنی آغاز می شود.

فراهانی گفت: چهارشنبه سوری در این راستا و با هدف برپایی شادی آمدن بهار و به منظور گرم کردن جهان و زدودن سرما و پژمردگی از تن برپا می شده، با افروختن آتش اهالی یک خانه ناراحتی و نگرانی سال کهنه را به آتش می سپارند تا سال نو را با شادی آغاز کند.

سوخت آتش چهارشنبه سوری بوته های صحرایی بود نه شاخه های درختان و لاستیک

فراهانی اضافه کرد: این مراسم در مناطق مختلف استان مرکزی با تفاوت هایی برگزار می شد که هر کدام فلسفه خاصی به دنبال داشت. مراسمی که امروز به دلیل شکل زندگی و گاه بی توجهی به فراموشی سپرده شده اند.

نویسنده کتاب "آوازهایی در مه" با بیان اینکه سوخت آتش چهارشنبه سوری در گذشته بوته های صحرایی بود نه شاخه های درختان و لاستیک، اظهار کرد: در گذشته جوان ها و مردم شهر به صحرا می رفتند و بوته های بیابانی بنام وَرَک برای آتش زدن می آوردند، حتی برخی نیز این بوته ها را برای فروش می آوردند.

فراهانی گفت: این بوته ها را در سه یا چهار کومه با فاصله سه متری قرار داده و در غروب روز سه شنبه در کوچه و گذرها آتش زده می شدند و موقع پریدن این شعر را می خواندند:

" چهارشنبه سوری، سوری به سوری   زردی من از تو سرخی تو از من"  که معنای این شعر دادن بیماری به آتش و گرفتن سرخی نشاط از آن بوده است.

این پژوهشگر و کارشناس فرهنگی با بیان اینکه حتی پاکیزگی محله و شهر نیز در این مراسم مورد توجه بود، ادامه داد: پس از خاکستر شدن آتش، یک نفر باقی مانده آتش را در ظرفی می ریخت و بعد آن را بر سر چهار راه و کوچه کنار دیوار قرار می داد، البته همین نیز مراسمی داشت زیرا افرادی که منتظر بودند از کسی که خاکستر آتش را برده بودند با شعر  می پرسیدند" از کجا می آیی؟" او جواب می داد: " از عروسی"  - "چی میاری؟"  -" تندرستی"

فراهانی تشریح کرد: خرید آئینه در این شب بعنوان مظهر صمیمیت و یکرنگی، خرید کوزه به منظور آبادانی و برکت و سرانجام ریختن اسفند برای جلوگیری از چشم زخم و انداختن صدقه در آتش از جمله مراسم های سنتی در این شب بود.

فال کوزه فال گوش و فال مهره مراسم و بازی های مردم اراک در چهارشنبه سوری

فراهانی در خصوص سرگرمی ها و مراسم این شب گفت: فال کوزه، فال گوش و فال مهره از جمله این سرگرمی ها بود.

وی ادامه داد: فال کوزه به این صورت بود که عده ای در شب چهارشنبه دور هم جمع شده مهره یا دگمه ای را در کوزه می انداختند، سپس کوزه را در زیر ناودان آویزان تا سه اذان از آن بگذرد، بعد کودک 3 یا 4 ساله ای  مامور بیرون آوردن مهره  می شد، قبل از آن شخصی شعری می خواند که جواب فال صاحب مهره ای که کودک آن را در می آورد، بود.

فراهانی در خصوص فالگوش توضیح داد: این مراسم هم به این صورت بود که افرادی که حاجتی داشتند پس از نیت در سر راه ها و پشت در منازل می نشستند و به حرف های نخستین عابران توجه می کردند، اگر گفته موافق با نیتشان بود مبنا را بر این قرار می دادند که حاجتشان برآورده می شود.

قاشق زنی و کوزه شکنی مراسم اراکی ها

وی قاشق زنی و کوزه شکنی را از دیگر مراسم این شب در اراک دانست و تصریح کرد: در مراسم قاشق زنی، شخصی روی خود را با پارچه و چادر می پوشاند، فرد که یا زن بود یا مرد با قاشق به در خانه ها می زد و صاحب خانه میوه، شیرینی و یا پول در کاسه آن ها می انداخت ، البته برخی که مخالف بودند بر سر قاشق زن آب می پاشیدند.

فراهانی ادامه داد: اگر فرد قاشق زن روی خود را باز می کرد یا حرف می زد، بدیمنی تلقی می شد.

وی تصریح کرد: کوزه شکنی از دیگر مراسم این شب بوده است، کوزه آب در طول سال رسوب می شد و  پایه آن خزه می گرفت و به نوعی کهنه می شد و حالت غیر بهداشتی پیدا می کرد.

فراهانی اضافه کرد: خرید کوزه نو از آئین اول سال است به این صورت که کوزه کهنه را با ذغال، نمک و سکه پر می کردند، ذغال برای زدودن سیاه بختی، نمک برای زدودن شوربختی و سکه برای از بین بردن بی پولی و قرض، سپس کوزه را دور سر افراد خانواده می چرخاندند و بر عهده آخرین نفر بود آن را از پشت بام به بیرون پرت کند.

رسم چراغ روشن کردن در بازنه

وی توضیح داد: در بازنه یکی از روستاهای تابع شازند رسم بود که چراغ خانه در آن شب با آتش چهارشنبه سوری روشن شود.

فراهانی گفت: در شازند بوته ها را با ریشه از زمین در می آوردند تا ریشه ها را به نخی بسته و بچرخانند و بعنوان آتش چرخان استفاده کنند.

وی توضیح داد: در خمین جوانترها بر فراز کوه بُجه آتش می افروختند و خیلی ها نیز  در این شبآش نذری با حبوبات می پزند.

فراهانی ادامه داد: در محلات خانواده هایی که بیمار دارند در این شب آشی بنام " ابودردا" را می پختند تا بیماری ها از خانه دور شود. و نوجوانان نیز بازی " اوهو اوهو" را برگزار می کردند.

وی گفت: در روستاهای فراهان بعد از مراسم چهارشنبه سوری جوان ها به مراسم "تُخ تُخ "می روند به این صورت که از سقف خانه ها که شکل خاصی داشت و دارای دریچه بود سبدی را آویزان می کردند و می خواندن " تخ تخ" و صاحب خانه هر چه داشته در سبد آن ها می گذاشته از جمله تخم مرغ.

این پژوهشگر اراکی افزود: متاسفانه این فرهنگ ها نه تنها معرفی نشده اند بلکه برخی جنبه های افراطی باعث مشکل دار شدن این مراسم شده است مثلا اینکه آتش را به اطراف پرتاب می کنند و یا اینکه آتشی درست می کنند که شعله های بزرگ دارد و ممکن است دامن گیر عابر شود.

فراهانی گفت: آتش زدن لاستیک و استفاده از مواد اشتعال زا به جای بوته های صحرایی از آسیب های تغییر شکل این مراسم است که بسیار خطرناک است .

وی تاکید کرد: قطعا شناساندن مراسم سنتی از برگزاری چنین رفتارهای ناهنجار جلوگیری و روحیه نشاط را ارتقا می دهد.

چهارشنبه سوری جشنی که حضور خانواده در آن کمرنگ شده است

پژوهشگر و کارشناس تفرشی نیز گفت: چهارشنبه سوری در گذشته مراسمی خانوادگی بود ولی امروز تبدیل شده است به مراسمی که بیشتر جوان ها در آن شرکت می کنند و حضور خانواده در آن کمرنگ شده است.

یوسف شاه حسینی افزود: تغیر شرایط در تغییر این مراسم تاثیر داشته و استفاده از مواد محترقه خطرناک چون ترقه لطمه های زیادی به این مراسم اجتماعی زده است.

وی ادامه داد: چهارشنبه سوری در سراسر کشور تقریبا یکسان برگزار می شد اما در تفرش مراسم و آداب خاصی داشت.

شاه حسینی ادامه داد: آتش چهارشنبه سوری در تفرش از بوته های گون تامین می شد، به دلیل آنکه نور و حرارات آن بسیار بود بطوریکه  در مراسم عروسی نیز از آن استفاده می شد.

شاه حسینی توضیح داد: در شب چهارشنبه سوری این بوته ها را به هفت کومه تقسیم می کردند و به ترتیب پدر، مادر، فرزندان از روی آن می پریدند.

رونمایی از سبزه عید در چهارشنبه سوری

وی با تاکید بر اینکه در این شب کنار هم بودن مهم بوده است، تشریح کرد: کوزه شکنی برای از بین بردن غم ها و قاشق زنی به منظور کمک به نیازمندان و یکسان سازی سفره شب عید و همچنین مراسم " تخ تخ " نیز در تفرش و روستاهای آن برگزار می شده است.

شاه حسینی گفت: رونمایی از سبزه شب عید از دیگر مراسم تفرش که معمولا توسط مادربزرگ ها در این شب انجام می شد. این سبزه ها از غلاتی چون عدس و ماش استفاده می شد.

وی افزود: متاسفانه  امروز این سنت ها کمرنگ شده است و شکلشان عوض شده است که مطمئنند با احیا و معرفی آن می توان از شکل آسیب پذیر برگزاری چهارشنبه سوری به شکل امروزی جلوگیری کرد.

دنیای امروز، دنیای فاصله و گسست با گذشته نیست. گسست از گذشته یک جامعه او را از پشتوانه تهی می کند، قطعا گسست همراه با تداوم می تواند نگاهی نقادانه ایجاد کند تا دچار افراط و تفریط نشد و یک ارزش و سنت را نه به طور کامل حذف کرد و نه بدون تفکر مجذوب آن شد، نگاه صحیح به ارزش ها و سنت های گذشته می تواند قسمت های خوب و باارزشی را برای نسل امروز از گنجینه گذشته حفظ کند تا با پشتوانه ای غنی وارد دنیای مدرن شد.

چهارشنبه سوری هم می تواند یک مراسم بانشاط و زیبا باشد اگر به درستی شناسایی و شناسانده شود.

....

گزارش: سمیه انصاری فر