هویتی که مشهد از دست می‌دهد/ کسب دستاوردهای مدرن به بهای حراج سرمایه‌های فرهنگی

به گزارش خبرنگار مهر، بالای سه میلیون نفر در مشهد زندگی می‌کنند که حجم قابل توجهی از آن نشات گرفته از مهاجرت‌ها و نابرابری‌های منطقه‌ای و عدم اجرای برنامه‌های آمایش ملی است و اساتید معماری و شهرسازی ابراز می‌کنند که نتوانستیم تلفیق مدرنیسم و سنت را یاد بگیریم و اگر قرار بوده دستاوردهای نو را بپذیریم به بهای فداکردن سرمایه‌های فرهنگی و اعتقادی ما بوده است.

حال این سوال مطرح است که چه باید کنیم که آسایش و امنیت و فرهنگ بتواند در کنار هم و با هم در یک شهر جاری باشد؟

مشهد قدیم نشانه های شهری داشت

حسين حاتمي‌نژاد استاد دانشگاه تهران و نايب رئيس انجمن برنامه‌ريزي شهري ايران در گفتگو با خبرنگار مهر در این زمینه گفت: مشهد قديم ابتدا و انتهايش مشخص نيست و از شش نقطه شهر حرم رضوي ديده مي‌شد و داراي نشانه‌هاي مهم شهري بوديم.

حسين حاتمي‌نژاد با بيان اينكه از شاخص‌هاي شهر اين بود كه هر محله مساجد خاص خود را داشت مثل مسجد ترك‌ها، ازبك‌ها می‌افزاید: پايش اجتماعي در نظام محله‌اي حاكم بود و چون نظام محله‌اي و روابط رو در رو بين ساكنان محله حاكم بود و ميزان جرم و جنايت، فرار از خانه، طلاق، خودكشي، فساد و اعتياد در حداقل بود.

وي با ابراز تاسف از وضعيت كنوني شهرها می‌گوید: در سياره‌اي هستيم كه 50 درصد مردم جهان در شهرها زندگي مي‌كنند و در كشور ما نيز 70 درصد مردم شهرنشين هستند.

حاتمي‌ن‍ژ‍اد تاكيد می‌کند: ايران كشوري شهرنشين است و اما اين شهر نشيني طبيعي نيست از نوع سزاريني است و اين زايمان نابهنگام اتفاق افتاده و به پختگي نرسيده است.

وي شهرنشینی را به دو دسته فیزیکی و اجتماعی تقسیم می‌کند و می‌افزاید: شهرنشینی فیزیکی دریاران قدمتی 100 ساله دارد که از شهرنشینی اجتماعی جلو زده است.

نايب رئيس انجمن برنامه‌ريزي شهري ايران توضیح می‌دهد: در این صدسال که شهر نشینی در ایران گسترش یافته است از الگوی غربی بهره گرفته و در شهرهای کشوری اسلامی استفاده کرده ایم.

شهرهای کشور آشفته‌اند

وی با ابراز تاسف از آشفتگی‌هایی که در شهرهای کشور به چشم می‌خورد می‌افزاید: دلیل این آشفتگی این است که از الگوهای غربی تنها یک قالب ظاهری را گرفته ایم و خرد و معنا در آن جایی ندارد.

نايب رئيس انجمن برنامه‌ريزي شهري ايران ادامه می دهد: البته در حال حاضر شهرهای ایران چه پیشرفته چه در حال رشد دچار آسیب جدی شده اند و دیگر از آن شهرهای قدیم که بوی گل و جویبار در آن‌ها جاری بود؛ خبری نیست.

وی به گذشته شهر مشهد اشاره می‌کند و می‌گوید: در گذشته در این شهر آرامش جریان داشت و سرعت در آن 30 کیلومتر بود.

حاتمی‌نژاد با یادآوری خاطراتی از مشهد قدیم و اینکه ایستگاه سراب آخر مشهد بود و مردم با درشکه شهر را زیر پا می‌گذاشتند، می‌افزاید: سرشماری نفوس و مسکن در سال 35 جمعیت مشهد را 240 هزار نفر نشان می داد و این جمعیت در نزدیک به چهل سال به 3 میلیون نفر رسیده است.

وی این افزایش و رشد جمعیت را طبیعی نمی داند و می گوید: امروز بالای 3 میلیون نفر به مشهد آمده اند و این ناشی از زاد و ولد و طبیعی نیست، بلکه نشات گرفته از مهاجرت‌ها و نابرابری‌های منطقه ای و عدم اجرای برنامه های آمایش ملی است.

نايب رئيس انجمن برنامه ريزي شهري ايران در بررسی علل مهاجرت به شهرها عنوان می‌کند: حوادث تاریخی، جنگ‌ها، حوادث و بلایای طبیعی و... باعث شد که مردم برای دست یابی به شرایط بهتر به سمت شهرها بیایند.

شهرهایی که بیشتر از اتوبوس تراکتور دارند

وی با یادآوری اینکه ایران 1200 شهردارد که شامل کلان شهرها و دیگر شهرها می‌شود، می‌‌افزاید: 30 درصد شهرهای ما خام هستند و پنج هزار جمعیت هم ندارند و حتی در برخی از آنها تعداد تراکتور از اتوبوس بیشتر است.

این استاد دانشگاه تهران ادامه می‌دهد: دخالت سیاست باعث شده که این شهرها زودهنگام به شهر تبدبل شوند و دولت و سیاست‌ها در گسترش شهرنشینی موثرند.

وی توضیح می‌دهد: مدرنیزاسیون در شهرها از بالا به پایین اتفاق افتاده است و مردم همزمان با تغییر فیزیکی شهرها تغییر فرهنگی نداشته اند و این نارسایی فرهنگی مشکلاتی را آفریده است.

شهرنشینان زندگی را از دست داده‌اند

حاتمی‌نژاد با افسوس بیان می‌کند: در شهرها معنا را از دست داده‌ایم؛ هدف زندگی را از دست داده‌ایم. مردم حس مکان ندارند، اعتماد به نفس ندارند، آرامش ندارند و تنها تلاش می کنند تا زنده بمانند.

وی ادامه می‌دهد: ما امروز در شهرها زندگی نمی کنیم و زندگی را از دست داده ایم.

حاتمی‌نژاد می‌گوید: جمعیت شهرها 10 برابر شده و در عرض 60 سال در مشهد بر تمام اراضی‌ها حاصلخیز و باغ‌های پر ثمر و فضاهای بکر، چنگ اندازی شده است و فضاها به آسفالت تبدیل شده است.

این استاد دانشگاه تهران می‌افزاید: زمانی مشهد بهترین آب و هوا را داشت، اما امروز آب و هوا محیط زیست و روابط اجتماعی دیگر انسجام ندارد و باورهای ضعیف شده و ارزش های فرهنگی سقوط کرده است.

نايب رئيس انجمن برنامه‌ريزي شهري ايران عنوان می‌کند: البته این موج جهانی است و در گذشته شهرهای سنتی جهان معابد بودند و زندگی مردم را در محله ها سمت و سو می‌دادند.

باید به دنبال ایجاد معنا در شهرها بگردیم

وی با تاکید بر اینکه امروز تظاهرات و فشارهای اجتماعی بیکاری‌ها جرم و جنایت در شهرها کاملا مشهود است می‌افزاید: باید به دنبال ایجاد معنا در شهرها بگردیم.

حاتمی‌نژاد بیان می‌کند: برای دست یافتن به هویت اسلامی در شهر مشهد و تبدیل شدن به پایتخت معنوی کشور و جهان اسلام در سال 2017 باید محتوی و معنای شهر اسلامی را پیدا کنیم نه اینکه تنها پوسته ای از شهر مذهبی داشته باشیم.

وی به پدیده حاشیه‌نشینی در شهرها اشاره و تاکید می کند: قبل از انقلاب 10 هزار حاشیه نشین داشتیم اما هم اکنون بیش از یک میلیون در حاشیه مشهد زندگی می‌کند.

استاد دانشگاه تهران می‌افزاید: اینها رانده شدگان روستاها هستند که پشت درهای شهرها ساکن شده‌اند و و قصه پر غصه نان را آغاز و معضل اسکان غیر رسمی و کودکان کار و زنان بی‌سرپرست و افزایش جرم را در پرونده‌هایشان دارند.

نايب رئيس انجمن برنامه ريزي شهري ايران تاکید می‌کند: پروژه‌های مدرنیته به دنبال شهری شدن و صنعتی شدن و دموکراسی سیاسی داشتن در حال حرکت است و به طور قطع فضای شهری فضایی شده است برای کانالیزه کردن منابع مالی و شهرها محلی هستند برای ساخت بانک‌ها.

وی می‌گوید: ساخت و سازها در شهرها با تعاملات مالی و حساب و کتاب است که انجام می شود و درحالی که پروژه‌های شهری باید سه شاخص شهری شدن، صنعتی شدن و دموکراسی سیاسی را داشته باشد به هیچ یک از منظورهای خود نرسیده است.

شهرنشینی در ایران معلول بیکاری و عدم تعادل توزیع خدمات و امکانات

نايب رئيس انجمن برنامه‌ريزي شهري ايران می افزاید: در غرب شهرنشینی معلول توسعه صنعتی است و در ایران معلول بیکاری و عدم تعادل توزیع خدمات و امکانات است.

حاتمی‌نژاد تاکید می‌کند: کشور روی ریلی افتاده است که به سرعت به سمت جذب منابع مدرنیته و قاب‌های آن می رود که متاسفانه نماد اسلام را در حرکتی سریع و بدون تفکر از دست می‌دهیم.

وی به پروژه میدان شهدا مشهد انتقاد و می‌افزاید: در کشوری مثل پرتغال همه چیر برمبنای توریسم است و ماشین ها را کوچک می‌کنند نه اینکه خیابان‌ها را بزرگ کنند اما در مشهد در فضای حریم رضوی و میدان ها و خیابانهای قدیم شهر هویت فدای رفاه و منافع مالی شده است.

نايب رئيس انجمن برنامه ريزي شهري ايران بیان می‌کند: نتوانستیم تلفیق مدرنیسم و سنت را یاد بگیریم و اگر قرار بوده دستاوردهای نو را بپذیریم به بهای سرمایه‌های فرهنگی واعتقادی ما بوده است.

هنر شهرسازی و زندگی کردن در آن از ساخت بمب اتم هم سخت‌تر

محمد حسین پاپلی‌یزدی رئیس پژوهشکده امیر نیز در این خصوص اظهار می‌کند: از مسائل مهم روز دنیا مسئله شهری و شهرنشینی است، چون از 7 میلیارد انسان بر روی کره زمین نزدیک به 75 درصد آنها در شهرها ساکن هستند.

پاپلی‌یزدی می‌افزاید: دلیل آن نیز انباشت سرمایه در این مناطق و وجود سازمان‌ها و منابع شهری است که علت تسلط شهرها بر زندگی انسان‌ها در همه نقاط جهان است.

وی می‌گوید: اگر این ساختار شهری از هر لحاظ چه فرهنگی و یا سیاسی اقتصادی سامان نگیرد، همین شهر که زمانی محلی برای آسایش و فراغ بال است می‌تواند تبدیل به محلی شود که مظهر ناامنی و هرج و مرج است.

استاد دانشگاه سوربون فرانسه یادآور می‌شود: هنر شهرسازی و زندگی کردن در آن می‌تواند از ساخت بمب اتم هم سخت تر باشد.

ضرورت ایجاد آسایش و امنیت و فرهنگ در کنار هم

او می‌افزاید: حال این سوال مطرح است که چه باید کنیم که آسایش و امنیت و فرهنگ بتواند در کنار هم و با هم در یک شهر جاری باشد؟

رئیس پژوهشکده امیر کبیر مشهد تاکید می کند: بسیاری از شهرها این مشکلات را نتواسته‌اند حل کننند و همین امر سبب شده است که مسائل سیاسی و حتی انقلاب‌های مختلف در این شهرها به وجود آورد.

وی با ذکر چند مثال می گوید: به کشور مصر و شهر قاهره اشاره کرد که بیش از دو میلیون از افراد ساکن در این شهر در قبرستان‌ها زندگی می‌کنند و یا در بمبئی که نزدیک به 10 میلیون از ساکنین این شهر زاغه نشین و آلونک‌نشین هستند، متاسفانه شاهد هستیم که در این شهرها و یا در آمریکای لاتین مشکلات و مسائل شهری منشا بسیاری از مشکلات و مانع اصلی توسعه شده است.

استاد پاپلی می افزاید: شهر اصفهان به عنوان شهری با قدمت 400 ساله الگوی بسیار خوبی است که توانسته فرهنگ مدرنیته قدیم و سنتی را به نمایش بگذارد که توانسته جاذبه توریستی بالایی از خود عرضه کند.

وی می‌افزاید: با بررسی اولیه معماری شهر مشهد می‌توان این جاذبه توریستی را در مناطقی از جمله خیابان ارگ مشهد مشاهده کرد.

او  تاکید می‌کند: ما قصد الگو برداری از منابع فنی و کیفی کلانشهرهای بزرگ را آن هم تا حدی جزئی داریم نه اینکه این منابع را تا مرز 100 درصدی از آنها اخذ کنیم.

فکر اقتصادی بر ساخت و ساز شهرها حاکم شده است

استاد پاپلی ابراز تاسف می کند ار اینکه شهرداری امروز عیارش کمتر از سال‌های قبل شده و  به این علت که فکر اقتصادی بر ساخت و ساز شهرها حاکم شده است.

وی به برگزاری همایش  چالش های مدرنیزاسیون شهری در مشهد اشاره و  ابراز امیدورای می‌کند: در تلاش هستیم با بررسی این چالش‌ها در این همایش یک الگوی اسلامی ایرانی ارائه دهیم.

 مشهد به‌عنوان شهری اسلامی و پایتخت جهان اسلام در سال 2017 از طرف آیسسکو به‌عنوان بزرگترین شهر جهان اسلام انتخاب شده است و کارشناسان در تلاشند تا هویت مذهبی و معنوی این شهر را حفظ کنند، اما ساخت و سازها در این شهر  با تعاملات مالی و حساب و کتاب انجام می‌شود و درحالی که پروژه های شهری باید سه شاخص شهری شدن، صنعتی شدن و دموکراسی سیاسی را داشته باشد به هیچ یک از منظورهای خود نرسیده‌ایم.

...................................

گزارش : زهره رنگ آمیز