این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده کم آبی و مدیریت بحران آب در استانهای کشور» منتشر شده است. دومین «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است. نخستین پرونده ویژه استان ها با عنوان«پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» را می توانید در اینجا بخوانید.
خبرگزاری مهر - گروه استانها:خشکسالی تاثیرات بسیار زیادی بر روی محیط زیست دارد که در استان بوشهر نیز شاهد این تاثیرات هستیم.
خشکسالی جزو بلاهای طبیعی و خزنده بوده و به نوعی به‌عنوان بی سر و صداترین بلای طبیعی است. با این وجود اثرات زیانبار آن گاهی از هر بلای دیگری بیشتر نمود پیدا می‌کند و پیامدهای آن تا سال‌ها بر یک جمعیت و یا یک منطقه به جا می‌ماند.
اگر از بین تعاریف متعددی که برای خشکسالی بیان شده است، خشکسالی را محصولی از کمبود بارش در یک دوره ممتد زمانی که به‌طور معمول یک فصل یا بیشتر است، تعریف کنیم، از مهمترین پیامدهای این کمبود، اختلال در بخش‌های مختلف زیست محیطی به‌ویژه محیط زیست طبیعی است.
استان بوشهر به دلیل دارا بودن زیستگاه‌های متفاوت، دارای تنوع زیستی غنی و كم‌نظیری از گونه‌های حیات وحش است.
طبق نتایج به دست آمده از آخرین مطالعه انجام شده اطلس مهره‌داران استان بوشهر كه توسط دانشگاه شهید بهشتی صورت گرفت، تعداد ۱۷ گونه ماهی آبشیرین، سه گونه دوزیست، ۳۹ گونه خزنده، ۱۷۹ گونه پرنده و ۳۱ گونه پستاندار حیات وحش جانوری استان بوشهر را شامل می شوند كه این آمار نشانگر حیات وحش غنی استان است.
حسین دلشب مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر اثرات سوء خشكسالی بر زیستگاه‌ها و تنوع زیستی استان بوشهر را تشریح کرد.
کاهش تعداد و پراكندگی بسیاری از جانوران
به گفته وی در یك دهه گذشته تعداد و پراكندگی بسیاری از جانوران بخصوص جانوران شاخص استان با كاهش جدی روبرو شده است.
به‌عنوان مثال در حال حاضر با توجه به اثرات مستقیم و غیرمستقیم خشكسالی آهوان استان تنها در محدوده مناطق حفاظت شده و جزیره خارگ زیست می‌کنند و به ندرت در سایر مناطق مشاهده می‌شود.گونه‌های نادر گیاهی و جانوری دیگری شامل پستانداران، پرندگان، آبزیان وگیاهانی هستنـد كه در اكثر زیستگاه‌ها نسل آنها از بین رفته و در زیستگاه‌های باقی مانده به حداقل كاهش یافته است. این گونه‌ها اگر مورد حفاظت و حمایت قرار نگیرند، با تهدیدات جدی مواجه خواهند شد.
مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست و به‌ویژه مناطق حفاظت شده که به نوعی آیینه تمام نمای محیط زیست هر استان هستند، از مظاهر مهم محیط طبیعی و توریستی هستند.
در استان بوشهر مناطق حله، مند، نای بند و خارک و خارکو در اثر خشکسالی‌های اخیر خسارات زیادی در تنوع زیستی و حفظ گونه های وحوش، پرندگان و گیاهان متحمل شده‌اند که نیاز به تدبیر و دوراندیشی برای مهار مشکل خشکسالی و به حداقل رساندن اثرات سوء آن در این مناطق دارد.
بررسی های علمی و پژوهشی و کمک رسانی به جمعیت های در معرض آسیب و همکاری بین نهادهای متولی مرتبط با مهار خشکسالی از مهمترین اولویت‌های اجرایی مرتفع کردن مشکل خشکسالی در مناطق حفاظت شده هستند.
مناطق در معرض خطر بر اثر خشکسالی
او می گوید: متاسفانه در طول دوره های خشکسالی گذشته، برنامه‌ریزی مدونی برای مهار آن ارائه نشده است و باتوجه به پیشرفت‌های علمی حاصل شده تدبیری برای گذر از دوره‌های خشکسالی اندیشیده نشده است. این مشکلات به‌ویژه در استان کم آبی همچون بوشهر بیشتر نمود پیدا می‌کند.
وی مناطق تحت تاثیر خشکسالی و تاثیرات منفی در حوزه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست در این استان را اینگونه دسته بندی می کند:
۱- پارك ملی دریایی نای بند با مساحت ۴۹هزار و ۸۱۵ هكتار در منتهی الیه ساحل جنوب شرقی استان بوشهر.
۲- منطقه حفاظت شده مند با مساحت ۵۳ هزار و ۷۰۵ هكتار در بخش بردخون از توابع شهرستان دیر.
۳- پناهگاه حیات وحش خارك و خاركو با مساحت دو هزار و ۳۹۸ هكتار در ۵۴ كیلومتری شمال غربی بوشهر در آبهای ساحلی.
۴- منطقه حفاظت شده حله با مساحت ۴۲ هزار و ۶۰۰ هكتار در ساحل دریا و به فاصله ۱۰ كیلومتری شمال شرقی بندر بوشهر.
مشکلات زیست‌محیطی ایجاد شده بر اثر خشکسالی
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر ادامه می دهد: از مهمترین این معضلات در مناطق مذکور، ایجاد خطر آتش سوزی، افزایش میزان مرگ و میر دام و طیور، خسارت به زیستگاه ماهیان وحیات وحش،کاهش آب، افت سطح آب زیر زمینی،کاهش کیفیت آبهای سطحی و زیر زمینی، افزایش شدید درجه حرارت، خسارت به صنعت توریسم، افزایش بیماری‌های انسانی، جانوری و گیاهی، هجوم حشرات، انقراض برخی گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب، افزایش فرسایش بادی و آبی، کاهش کیفیت خاک کشاورزی، افزایش درگیری‌های مردمی، مدیریتی، سیاسی و حتی بین المللی و افزایش بیابان‌ها است.
وی می گوید: از دیگر اثرات خشکسالی بر استان بوشهر می توان به خشک شدن بخش‌های زیادی از تالاب‌ها، رسوبگذاری زیاد در تالاب به دلیل افزایش فرسایش در بالادست، افزایش احتمال و قوع آتش سوزی‌ها اشاره کرد.کاهش تعداد پرندگان مهاجر و بومی مناطق و کاهش شدید تولید علوفه که بخش زیادی از نیاز غذایی دام‌های اهلی منطقه را تامین می‌کرد، از دیگر مشکلات زیست‌محیطی خشکسالی است.از دیگر مشکلات زیست‌محیطی خشکسالی میتوان به عدم رعایت دبی پایه رودخانه و حق آبه تالاب از سد رییسعلی دلواری و سد های انحرافی شبانکاره و سر قنات از سوی مسئولین آب منطقه ای اشاره کرد.
به گفته وی تخریب آشیانه پرندگان بدلیل از بین رفتن پوشش گیاهی و همچنین کمبود شدید آب برای آهوان و انتقال آب به آبشخورهای مصنوعی نیز از دیگر مشکلات زیست‌محیطی خشکسالی است.
راهکارهای کاهش اثرات خشکسالی در استان
در ادامه دلشب آنچه بایسته و شایسته است را نگاه حوضه‌ای به حل كمبود آب مورد نیاز بخش كشاورزی استان می داند و می گوید: پر واضح است استان بوشهر نیز باید از احداث سد بر روی رودخانه دالكی، شاپور و مند بهره مند شود.
او ادامه می دهد: با توجه به آمار وزارت نیرو، با احداث چندین سد پیش بینی شده بر روی رودخانه مند، در سالیان آتی آنچه كه نصیب بهره برداران شهرستان دشتی خواهد شد، شورابه های رودخانه مند خواهد بود كه محصول ۱۰ گنبد نمگی فعال در سطح حوضه آبخیز استان فارس است و حقابه كشاورزان شهرستان دشتی جز این شورابه ها نخواهد بود.بایستی پیش از بروز چنین بحرانی، مسئولان و متولیان آب استان با هماهنگی های لازم با مدیران آب منطقه ای مانع از تحقق احداث سدهای مذكور بر روی رودخانه مند شوند و یا شایسته‌تر آنكه، ضمن برآورد حقابه استان بوشهر با توجه به كیفیت و كمیت مورد نیاز دشت سنا، شنبه و بردخون آب مورد نیاز را از طریق كانالهای آبیاری از سدهای مذكور به دشتهای شهرستان‌های دشتی، تنگستان و دیر انتقال کنند.
شناسائی دقیق كیفی و كمی آبهای زیرزمینی
وی همچنین معتقد است شناسائی دقیق كیفی و كمی آبهای زیرزمینی و نیز دشتهای آبرفتی استان بوشهر از مهمترین و اصولی‌ترین اقداماتی است كه باید در اولویت‌های پژوهشی و نیز اجرائی آب استان قرار گیرد.
امروزه برخی کارشناسان و مدیران استانی بدون استناد به آمار كمی، از افت سطح آب زیرزمینی دشتهای استان نام می‌برند كه در حقیقت مبنای آماری آنها گزارشات كشاورزان و بهره‌برداران است كه گاهی اوقات جای تامل دارد.
امروزه روشهای متعددی برای سنجش كمی و كیفی آبهای زیرزمینی در سطح كشور و نیز دنیا وجود دارد كه به راحتی با آماربرداری به موقع و علمی، میتوان وضعیت تغییرات آبهای زیرزمینی را اندازه گیری کرد و با استفاده از این آمار در طی سالیان متعدد وضعیت دشتهای در حال خطر و بحرانی را از دشتهای با وضعیت مناسب تفكیك کرد تا بتوان با برنامه‌ریزی دقیق و كارشناسی و تمركز سرمایه های انسانی و نیز مالی بر روی دشت های در حال خطر و بحرانی، مشكلات افت سطح آب زیرزمینی و نیز تخریب كمیت و كیفیت آن را برطرف کرد.
تهیه نقشه پهنه‌بندی خشكسالی دشتهای استان بوشهر
مسلما تهیه نقشه پهنه‌بندی خشكسالی دشتهای استان بوشهر گام موثری در برنامه‌ریزی‌های كلان متولیان آب به شمار می‌آید كه بایستی مورد توجه قرار گیرد.
در صورت شناسائی علمی زمین شناختی و نیز مورفولوژیكی دشتهای استان، و نیز با توجه به شناختی دقیق از وضعیت هیدروژئولوژیكی حوضه های آبخیز استان، میتوان برای هر یك از دشتهای در حال خطر فكر و چاره ای اندیشید.
از منظر دیگر، انجام هر گونه روش استحصال آب به شرایط زمین شناسی، ژئومورفولوژیكی و هیدرولوژیكی همان منطقه وابسته است. بالطبع شیوه های مختلف استحصال آب، به شكل زمین وابسته است.
بررسی میزان نیاز آبی درختان
به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر با شناسائی دقیق منابع آبرفتی و نیز حوضه های آبخیز میتوان برای هر منطقه از استان نسخه درمانی خاص خود را پیچید و بدین ترتیب با اعمال نظر كارشناسی، از بهترین روشهای استحصال آب برای هر منطقه بهره فراوان جست و از هدر رفت هزینه، با اجرای پروژه های كم بازده، جلوگیری کرد.
همچنین بررسی میزان نیاز آبی درختان برای جلوگیری از هدر رفت آب می‌تواند كمك موثری در جلوگیری از اتلاف آب كشاورزی استان داشته باشد. چرا که عدم توجه به نیاز آبی درختان در استان بوشهر به‌ویژه برای نخلستان‌ها، باعث هدررفت بخش وسیعی از آب كشاورزی شده باعث بالا رفتن زه آب و تخریب اراضی كشاورزی شده است.
آموزش بهره‌برداران و استفاده از بهترین الگوهای كشت
دلشب همچنین می افزاید: تغییر الگوی كشت و نیز تعیین نیاز دقیق آبی محصولات كشاورزی حداقل انتظارات بهره برداران و نیز بخش‌های اجرائی برای جلوگیری از اتلاف آب كشاورزی است.
آموزش بهره برداران و بهترین الگوهای كشت، مناسب ترین روشهای آبیاری، الگوی مصرف آب، و نیز شایسته ترین روشهای كاشت، داشت و برداشت به كشاورزان و تغییر برخی سنت‌های غلط كشاورزی بومی استان، می‌تواند نقش موثری در بهبود وضعیت كشاورزی و به‌ویژه استفاده بهینه از منابع آب داشته باشد.امروزه بخش زیادی از آبهای كشاورزی به‌دلیل زیرساخت‌های نامناسب كانالهای آبیاری و نیز روشهای نامتعارف غرقابی در سطح اراضی به هدر رفته و استفاده بهینه از منابع آب كشاورزی را با مشكل مواجه کرده است.تغییر این روشهای غیر اقتصادی و اصلاح ساختار فعلی و ترویج الگوهای مطلوب كشاورزی در بخش آب و استفاده وسیع از سیستم‌های نوین آبیاری تحت فشار و قطره‌ای، می‌تواند جهش بزرگی در توسعه كشاورزی استان ایجاد کند.
اولویت‌بندی دشتهای ممنوعه، بحرانی و فوق بحرانی
او ادامه می دهد: با توجه به تولیت دولتی آب، استان كوشا باشند و با اولویت‌بندی دشتهای ممنوعه، بحرانی و فوق بحرانی، با تمركز سرمایه‌گذاری بر آنان، برای حل مشكل كم آبی تمهیداتی خردمندانه بیاندیشند تا كشاورزان زحمتكش این دیار، از پس خشكسالی‌های آتی از بروز بحران‌های احتمالی بی‌آبی مصون مانند.
قرار نیست كه از پس هر خشكسالی بحرانی زائیده شود. در یك جامعه خردمند با مدیریت شایسته بر منابع آب، شایسته است، با استفاده از سیستم‌های مختلف سطوح آبگیر و استحصال آب، در سال‌های پرآبی و بارندگی، نوسانات بحران‌زای ناشی از سال‌های خشكی آتی را، بهینه، مدیریت کنند و این زیربنای توسعه بخش كشاورزی استان به شمار می آید.
کاهش اثرات سوء ناشی از خشکسالی
در انتها نیز مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر یاد آور می شود: به منظور کاهش اثرات سوء ناشی از خشکسالی مواردی ذکر شد. در حوزه محیط زیست و در مناطق حفاظت شده برای مرتفع کردن و یا حداقل کاهش اثرات سوء خشکسالی موارد ذیل مورد نیاز است.برای تامین آب مورد نیازهای آبشخورهای حیات وحش در مناط تحت مدیریت و آزاد نیاز به چند دستگاه خودرو تانکر آبرسان است.اعتبار برای احداث آب انبار و آبشخور در مناطق تحت مدیریت، تامین اعتبار برای تامین علوفه و اعتبار خرید و تجهیز خودرو های آتش نشانی برای اطفای حریق در مناطق تحت مدیریت بدلیل خشکسالی احتمالی وقوع آن بسیار زیاد شده است، تامین شود.همچنین باید اعتبار لازم برای خرید تجهیزات اطفای حریق از جمله کپسول آتش نشانی، آتش کوب دستی و ... تامین شود.
به منظور انتقال و پخش علوفه در نقاط صعب العبور در مناطق آزاد و تحت مدیریت برای تعلیف دستی حیات وحش نیاز به چند دستگاه خودرو است.
گزارش: قاسم بازیاری
نظر شما