به گزارش خبرنگار مهر، متن زیر بخش دوم از سلسله یادداشتهایی است درباره حفظ قرآن به قلم دکتر مصطفی عباسی مقدم، استاد دانشگاه کاشان و مشاور پژوهش و برنامه ریزی معاونت قرآن و عترت(ع) وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی که در پی می آید؛
آیا در قرآن هم به مسأله حفظ قرآن اشاره شده است؟ این سؤال ممکن است در ذهن افراد زیادی از علاقمندان به حفظ قرآن مطرح شده باشد.
باید بدانیم که هرچند آیه صریحی در مورد حفظ قرآن با واژه حفظ نیامده است، اما همانند بسیاری از احکام الهی که آیه مشخصی در خصوص آن وجود ندارد؛ با کاربرد واژه های نزدیک به آن، حق مطلب ادا شده است. واژه های نزدیک به مفهوم حفظ عبارتند از: ذکر به معنی به خاطر داشتن و به خاطر سپردن و یادآوری، حمل کتاب آسمانی که در برخی روایات به معنی حفظ آمده است، صدر به عنوان ظرف آیات، تلاوت آیات در سجده و نماز. با نگاهی به تفاسیر در می یابیم که اغلب مفسران از برخی آیات، مطالب بسیار متقن و مستندی را در زمینه حفظ قرآن استخراج و مطرح نموده اند.
در اینجا به چند نمونه از این آیات اشاره می کنیم:
قرآن را برای حفظ کردن آسان نمودیم:
وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِر[۱]ٍ ما قرآن را برای تذکر آسان ساختیم آیا کسی هست که متذکر شود؟ دانشمندان لغت، ذکر و تذکر را نقیض و ضد فراموشی می دانند یعنی ذکر الشیء به معنی به خاطر سپردن و حفظ چیزی است و "استذکار" را فراگیری برای حفظ، معنی می کنند.[۲] مدکر در اصل مذتکر بوده است یعنی کسی که قرآن را مورد ذکر قرار می دهد.
در تفسیر مجمع البیان آمده است: "وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ" یعنی به درستی قرآن را برای حفظ و قرائت آسان کردیم به نحوی که کل کتاب از حفظ تلاوت می شود. از میان تمامی کتب آسمانی، قرآن تنها کتابی است که قابلیت حفظ را دار می باشد. "تیسیر شیء" یعنی آسان کردن آن به گونه ای که مشقت زیادی بر نفس نباشد.[۳]
علامه شهید مرتضی مطهری در مورد آیه مورد بحث می فرماید: بعضی مثل مجمع البیان میگویند (للذکر) یعنی للحفظ، که حفظ کنید، ضبط کنید. قرآن از کتابهایی است که آمادگی اش برای حفظ شدن از هر کتاب دیگری بیشتر است.
شعر قابلیت به حافظه سپردن را داراست اما قرآن شعر نیست، بلکه نثر است. یک کتاب نثر در دنیا یافت نمی شود که بتوان چهار صفحه از آن را حفظ کرد و عجیب آن که قرآن در اثر سلاست فوق العاده ای که در عبارات و کلماتش موج می زند، از این خاصیت برخوردار است. نکته قابل توجهی که از این آیه استخراج می شود و در خارج نیز محقق شده است این مسئله است که هیچ کدام از کتاب های آسمانی جز قرآن، قابلیت حفظ کردن را دارا نمی باشد. علاوه بر این تفاوت ذکر شده سایر کتب دینی، قابلیت قرائت با صوت و الحان زیبا را نیز ندارند. شاهد این مدعا این است که با توجه به این مسئله که غرب در فن موسیقی از مسلمانان جلوتر می باشد، از این برتری خود برای ترویج تورات و انجیل حداکثر استفاده را می کرد.[۴]
در تفاسیر دیگری همچون شبّر، المعین، جوامع الجوامع، التبیان، شریف لاهیجی، عاملی و ... نیز این آیه را برای حفظ قرآن کریم به عنوان استدلال آوردهاند. در تفاسیر اهل سنت نیز به این نکته توجه شده است. در تفسیر زادالمیسر آمده است: و لقد یسرنا القرآن للذکر یعنی قرآن را برای قرائت و حفظ آسان قرار دادیم، پس آیا کسی هست که آن را مورد ذکر و قرائت قرار دهد؟ همان گونه که مشخص است، معنای آیه، تشویق به قرائت و تعلم قرآن می نماید.
در تفسیر المیزان در ذیل آیه "إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَئةَ فِيهَا هُدًى وَ نُورٌ يحَْكُمُ بهَِا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُواْ لِلَّذِينَ هَادُواْ وَ الرَّبَّنِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُواْ مِن كِتَابِ اللَّهِ وَ كَانُواْ عَلَيْهِ شهَُدَاءَ"[۵] آمده است: معنای آیه این است: علمای ربانی و احبار و خبرگان یهود مأمور به حفظ تورات شده بودند تا در نتیجه حافظ آن و شاهد بودن بر آن، هر جا اختلافی پدید آمد که فلان حکم از تورات است یا نه، اینان که تورات را از بردارند، شهادت بر وجود یا عدم وجود آن حکم در تورات بدهند.[۶] همانگونه که پیداست مفاد آیه با آن چه راجع به حفظ قرآن بیان شد منافاتی ندارد چرا که در آیین یهود علمای برگزیده مأمور به حفظ تورات بوند، اما در اسلام حفظ قرآن برای عموم امت اسلام توصیه شده است.[۷]
حفظ آیات الهی در خانه رسول الله:
در آیه ۳۴ سوره احزاب چنین آمده است: "اذْكُرْنَ مَا يُتْلىَ فىِ بُيُوتِكُنَّ مِنْ ءَايَتِ اللَّهِ" و آنچه از آیات خداوند و حکمت (علوم عقلی و احکام شرعی) در خانه های شما بازگو می شود، حفظ کنید و به خاطرتان باشد
این آیه خطاب به زنان پیامبر (ص) است. علامه طباطبایی مفسر بزرگ قرآن کریم و صاحب تفسیر المیزان در تفسیر این آیه می فرمایند: از ظاهر سیاق بر می آید که مراد از «ذکر» معنای مقابل فراموشی باشد. که همان یادآوری است؛ چون این معنا مناسب تأکید و تشدیدی است که در آیت ذکر شده است. می فرماید که مردم باید امتثال امر خدا را از شما یاد بگیرند، آن وقت سزاوار نیست شما که قرآن در خانه هایتان نازل میشود آیت و اوامر خداوند را فراموش کنید و معنای آیه این است که شما زنان پیامبر باید آن چه را که در خانه هایتان از آیت خدا و حکمت تلاوت میشود، حفظ کنید و همواره به خاطرتان بوده باشد تا از آن غافل نمانید و از خط سیری که خدا برایتان معین کرده تجاوز نکنید."[۸]
آیات الهی در سینه عالمان:
"بَلْ هُوَ ءَايَاتُ بَيِّنَاتٌ فىِ صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ وَ مَا يجَْحَدُ بَِايَاتِنَا إِلَّا الظَّلِمُون"[۹] ترجمه: بلکه [قرآن] آیات روشنی است در سینه های کسانی که علم[الهی] یافته اند جای دارد. آیات ما را جز ستمگران انکار نمی کنند. خداوند در این آیه جایگاه قرآن را در سینه ها و قلوب مومنان معرفی می نماید، نه صرفاً بر روی اوراق و مصحفها. بسیاری از مفسران در تفسیر، این آیه را در اشاره به حفظ قرآن و حافظان قرآن دانسته اند.
از تفاسیر شیعی مجمع البیان، عاملی، من وحی القرآن، منهج الصادقین، زبده التفاسیر، جوامع الجامع، مقتنیات الدررو، ملتقطات الثمر، مواهب علیه و اوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز و از میان تفاسیر اهل سنت، انوار التنزیل و اسرار التأویل اعراب القرآن و بیانه، ایجاز البیان عن معانی القرآن، البحر المحیط، تفسیر القرآن العظیم لابن کثیر و بسیاری از تفاسیر دیگر نیز، این آیه را برای حفظ قرآن به عنوان شاهد ذکر کرده اند. در تفسیر «مجمع البیان فی تفسیر القرآن» در ذیل تفسیر این آیه چنین آمده است: خداوند تبارک و تعالی می فرماید: "بَلْ هُوَ ءَايَاتُ بَيِّنَاتٌ فىِ صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ" یعنی به درستی که قرآن دلالتها و راهنماییهای روشن است در سینه دانایان. حسن بصری گوید: مقصود در این آیه، پیامبر(ص) و مؤمنان هستند، چرا که آناناند که قرآن را حفظ کرده، آن را در سینه خود جای داده اند و معنای آن در قلبهایشان رسوخ کرده است. قتاده چنین می گوید: مراد از آیات بینات، همان قرآن است. حفظ قرآن بر امت اسلام ارزانی شده است و امتهای سابق کتابهایشان را فقط از رو می خواندند و توان حفظ آن را مگر به مقدار اندک نداشتند.[۱۰] در تفسیر «ایجاز البیان عن معانی القرآن» آمده است: "بَلْ هُوَ ءَايَاتُ بَيِّنَاتٌ فىِ صُدُورِ" یعنی حفظ قرآن و حفظ کتاب به نحو کامل از آن این امت است. در روایت در وصف ایشان آمده است: سینه هایشان مصحفهای شان قرار داده شده است[۱۱].[۱۲]
حفظ قرآن در حد توان:
"فَاقْرَءُواْ مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَان"[۱۳] علامه مجلسی در بحارالانوار در باب آداب و احکام قرائت می فرماید: مراد از تیسیر قرآن در آیه "فَاقْرَءُواْ مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَان" به قرینه لفظ یسر و مقابله با فراز “ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوه” سوره کاملی است که به یاد آوردن، حفظ، یادگیری و ترتیل آن سهل و آسان قرار داده شده است کما این که خداوند به این معنا در آیه "فَاقْرَءُواْ مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَان" تصریح نموده است. به این ترتیب که قرآن را سوره سوره نازل نموده و برای هر سوره نظم و ترکیب خاصی قرار داده است. پس در نتیجه آن، افرادی که دارای حافظه قوی هستند توان حفظ سوره هایی همانند بقره را دارند و کسانی که در رتبههای بعدی قرار دارند به حفظ سوره هایی مانند سوره حجر می پردازند و افراد مرتبه پایین تر قادر به حفظ سوره هایی همانند الرحمن هستند و در نهایت آنهایی که زیاد دچار فراموشی می شوند، سوره های کوچک را حفظ می نمایند.[۱۴]
قرائت قرآن در نماز، سند حفظ قرآن
صاحب جواهر آیاتی مثل آیه فوق و آیات "يَتْلُونَ ءَايَاتِ اللَّهِ ءَانَاءَ الَّيْلِ وَ هُمْ يَسْجُدُون"[۱۵] و "أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِيلا "[۱۶] و روایاتی که تأکید بر تلاوت قرآن در نماز دارد را ادله حفظ قرآن دانسته است. ممکن است دلیل ذکر این احادیث و آیات به عنوان ادله حفظ قرآن کریم این نکته باشد که برخی از علماء، قرائت از روی قرآن را در نماز جائز نمی دانند و گروهی نیز احتیاط را در ترک قرائت از روی قرآن دانسته اند. در نتیجه آیات و روایاتی که تأکید بر تلاوت قرآن در نماز دارد، به این مطلب اشاره دارد که قرائت باید از حفظ باشد.[۱۷]
با توجه به مطالب گفته شده می توان نتیجه گرفت که حفظ قرآن اگر چه در قرآن به طور صریح بیان نشده است ولی اشارات ضمنی به آن گردیده است. آیاتی که به خواندن قرآن در نماز اشاره دارند، دلایلی برای حفظ قرآن هستند؛ چرا که خواندن قرآن در نماز از روی قرآن جایز نمی باشد.
همچنین آیاتی از قرآن دستور به «ذکر» داده اند، چرا که ذکر به معنای به یاد داشتن و همیشه در خاطر و حافظه بودن است و با توجه به این معنا آسان نمودن قرآن برای ذکر، به معنای آسان نمودن قرآن برای حفظ است. همچنین آیه ای که بیان می دارد قرآن در سینه اهل علم جای دارد نیز اشاره به حفظ قرآن دارد.
[۱] - قمر/ ۱۷.
-[۲] لسان العرب، ج۴، ص۳۰۸.
-[۳] طبرسی، ج۹، ص۲۷۸.
-[۴] آشنایی با قرآن، ج۵، ص۲۲۷.
[۵] - مائده/ ۴۴.
- [۶] ترجمه المیزان، ج۵، ص۵۶۲.
[۷] حسینی، سید مصطفی، نسیم وحی، شماره۲۰، “حفظ قرآن از دیدگاه قرآن”، ص ۳۳ و ۳۲.
[۸] - حاج ابوالقاسم، حسینی و قاسمی، درسنامه حفظ قرآن، قم، نشرا، ۱۳۹۰، ص ۲۹، ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۴۶۸.
[۹] - عنکبوت/ ۴۹.
-[۱۰] طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۴۵۱.
-[۱۱] نیشابوری، محمود بن ابوالحسن،ایجاز البیان عن المعانی القرآن، بیروت، دارالمغرب الاسلامیه،۱۴۱۶ ق، ج۲، ص۶۵۲، به نقل از حسینی.
-[۱۲] کتاب چرا قرآن را حفظ کنیم، ص ۵۸-۶۸.
[۱۳] - مزمل/ ۲۰.
-[۱۴] چرا قرآن را حفظ کنیم، ص ۷۵ و ۷۶.
[۱۵] - آل عمران/ ۱۱۳.
[۱۶] - مزمل/ ۴.
[۱۷]- پیشین، ص۷۸ و ۷۷.
۱۴:۳۰ - ۱۴۰۲/۰۹/۱۶
نظر شما