فرآیند امت سازی و نسبت آن با ملت در دولت مدرن

خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه-سیده صفورا محمدی: ۱- جهان معاصر جهانی است که با سرعت بسیار زیادی در حال تغییر است و این تغییر با صفت مدرنیته همراه شده است. این تغییر نو به نو و مدرن شدن، آرامش و امنیت انسان را به مخاطره انداخته است و انسان معاصر همواره به دنبال راه حلی برای عبور از این مشکل است. در این رهگذر دنیای اسلام هم از این چالش‎ها بی‎نصیب نمانده است. دنیای اسلام با دنیای غرب از منظرهای مختلفی تفاوت دارد؛ چون مبانی و اصول هر یک با دیگری متفاوت است. در این نوشتار به دنبال پاسخ به این مساله هستیم که چگونه می‎توان در دنیایی که مدام در حال تغییر است و به نظر می رسد که ثبات برای بشر معاصر جزیی از آرزوها شده است، از میان ملت‎های گوناگون اسلامی به یک امت واحده برسیم؟ زیرا برخی از مولفه‎های جهان مدرن نظیر فردگرایی و پراکندگی‎های اجتماعی بخشی از چالش‎هایی است که جهان اسلام با آن مواجه شده است. پاسخ این را می‎توان بر اساس مبانی اسلامی داد که ما در این مجال به برخی از آنها اشاره می‎نمائیم، اما قبل از ورود به پاسخ این پرسش باید دید که عامل اتحاد و همبستگی چیست؟

۲- پاسخ اجمالی و دریچه ورود ما برای تبیین این پاسخ آن است که آنچه مدنظر اسلام است، نقش و تاثیر عقل در ایجاد انسجام اجتماعی است. اگر جامعه‎ای بر اساس عقلانیت شکل بگیرد، چون انسان‎ها دارای این ویژگی مشترک می‎باشند، هر چیزی که بر این مبنا باشد را می‎پذیرند و مانند: این که همه انسان‎های عاقل نسبت به ظلم عکس‎العمل نشان می‎دهند. پس اگر ما جامعه‎ای بر اساس عقلانیت تشکیل بدهیمT همه انسان‎های دارای عقل سلیم براساس اراده و اختیار و آزادی آن را می‎پذیرند. از طرفی اسلام با مطرح کردن ویژگی‎های فطری مشترک سعی دارد که به تجمیع مسلمانان و حتی غیرمسلمانان بپردازد. از جمله این ویژگی‎های فطری این است که انسان‎ها فطرتاً خواهان زندگی در جامعه واحد هستند و مقتضای فطرت آنها این است که به یک وحدت‎طلبی انسانی گرایش دارند. همچنین قوام زندگی آنها و نیازمندی آنها در گرو این وحدت‎طلبی ذاتی است به همین دلیل دولت‎های اسلامی سعی دارند که با همکاری و همبستگی مدلی از دولت اسلامی ارائه دهند که بتوانند در جهت امت‎سازی گام بردارند. همان طوری آیت الله خامنه ای فرمودند که ما می‎توانیم به تعداد ملت‎های اسلامی مدل دولت اسلامی ارائه بدهیم.

۳- از دیگر عوامل دخیل در فرآیند امت‎سازی عامل «اخوه» بودن است که قرآن به آن اشاره دارد: «انما المومنون اخوة:که مومنان با یکدیگر برادر هستند»(حجرات/۱۰) و اگر رنج و مشکلی برای یکی از آنها پیش بیاید همة مسلمانان نسبت به آن احساس همدردی و همدلی می‎کنند که این عامل می‎تواند در همبستگی و یکپارچگی ملت‎های کنونی تاثیرگذار باشد. قرآن مسلمانان را به وحدت و یکپارچگی دعوت می‎کند و از تفرقه‎افکنی و جدایی نهی می‎کند «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا»( آل عمران/۱۰۳). اسلام از ما می‎خواهد که نسبت به ادیان دیگر احترام گذاشته و از نقاط اختلاف و دشمنی پرهیز کنیم. اسلام هیچ‎گاه مبانی قومی و نژادی را ملاک قرار نداده است و از مسلمانان می‎خواهد با سایر انسان‎ها در کنار یگدیگر همزیستی مسالمت‎آمیز داشته باشند:«قُل یا أَهلَ الکِتابِ تَعالَوا إِلیٰ کَلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَبَینَکُم»؛ (آل عمران، ۶۴) چون پایه و اساس اسلام بر مبنای عقلانیت و منطق و دوری از بدی است.

۴-  اسلام از راه‎های گوناگون می‎خواهد مردم به یک ساختار نظام مطلوب که همان امت واحده است دست پیدا کند و در این راستا اسلام با سرزمین و مرز جغرافیایی کاری ندارد بلکه می‎خواهد هر فردی در هر کجای دنیا زندگی می‎کند به این وحدت برسد. افرادی که در سرزمین‎های مختلف زندگی می‎کنند می‎توانند تحت یک مدیریت کلان اسلامی قرار بگیرند و در تعامل با یک دیگر به رشد و کمال برسند به همین منظور خداوند پیامبران را فرستاد تا با هدایت مردم و با ارتباط با او و با بستن عهد و پیمان به آنان کمک کند تا به اهداف عالیه دست پیداکند. قرآن از کلمه «سبل» استفاده می‎کند تا همة مردم با هر سبک زندگی که دارند و با هر فرهنگ و سنت‎های خاص خودشان بتوانند در یک حرکت مشخص به هدف خود برسند و این زمانی تحقق پیدا می‎کند که امت واحدة اسلامی را تشکیل دهد و زیر لوای مدیریت کلان اسلامی قرار گیرند و ارزش‎های آنان با ارزش‎های اسلامی در تنافی نباشد.

۵- لازم به ذکر است که باید همواره توجه داشت که دشمنان دین دست روی دست نمی‎گذارند و اتحاد و قدرت مسلمانان را نمی‎پذیرند. قدرت‎های استعمارگر می‎دانند که اگر مسلمانان با یگدیگر متحد شوند آن‎ها دیگر نخواهند توانست به راحتی ثروت‎های مسلمانان را غارت کنند به همین دلیل تمام تلاش خود را به کار می‎برند تا نگذارند این اتحاد صورت پذیرد. یکی از برنامه اصلی این قدرت‎ها ایجاد تفرقه در بین مسلمانان و جنگ‎افروزی در میان آن‎ها است. استکبارگران با استفاده از قدرت تبلیغاتی و رسانه‎های پرشماری که در اختیار دارند به صورت پیوسته اختلافات میان اقوام و مذاهب مختلف مسلمانان را بزرگ نمایی می‎کند آن‎ها تلاش می‎کنند این اختلافات را به مسئله اصلی مسلمانان تبدیل کنند. مثلا اگر تعداد اندکی از افراد نادان و ساده لوح در میان یک قوم یا طرفداران یک مذهب کار اشتباهی انجام دهند رسانه‎های استکباری با انعکاس گسترده این اقدام و بزرگ نمایی آن تلاش می‎کنند آن را به تمام پیروان آن مذهب نسبت دهند و به این وسیله میان اقوام و مذاهب مختلف بدبینی و تفرقه را حاکم کنند. آن‎ها پا را از این هم فراتر می‎گذارند و پس از آن که ملت‎ها را کاملا از هم جدا کردند با تحریک آن‎ها جنگ‎های داخلی را میان مسلمانان به راه می‎اندازند و حتی به صورت پنهانی و یا آشکار به توزیع اسلحه و مهمات جنگی میان آن‎ها می‎پردازند. نکتة مهم این است که قدرت‎های استعمارگر در این جنگ‎ها واقعا طرفدار هیچ طرفی نیستند بلکه فقط می‎خواهند این اختلافات و جنگ‎ها طولانی‎تر شود تا دو طرف مسلمان هر روز ضعیف‎تر شود. البته شاید عده‎ای نادان در میان مسلمانان باشند که گمان کنند با توهین به مقدسات طرف دیگر یا کافر شمردن آن طرف، به دین خود خدمت می‎کنند، اما در دنیای امروز، دیگر هیچ تردیدی باقی نمانده است که به اختلافات قومی و نژادی و مذهبی مسلمانان از یکدیگر بینجامد، در واقع خدمت به دشمنان اسلام عزیز است. وحدت مسلمانان آنقدر اهمیت دارد که مردانی بزرگ و شریف حاضر شدن جان پاکشان را فدای این اتحاد ارزشمند کنند. و در این راستا است که مقام معظم رهبری می‎فرماید: «هرکس را شما دیدید که ندای تفرقه را سر می‎دهد این فرد مزدور دشمن است چه خودش بداند یا نداند».  بنابراین اتحاد جامعه اسلامی از اهمیت فراوانی برخوردار است و شایسته است مسلمانان برای حفظ قدرت وعزت خود نسبت به اتحاد خودشان حساس باشند و به آن توجه نمایند.

۶- برخی بر این باورند که نمی‎شود امت واحده را تشکیل داد. ولی باید گفت پیامبر طراحی اولیه فرآیند امت‎سازی را انجام داد و موفق به تشکیل آن هم شد و براساس آیه «یاایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا وقبائل لتعارفوا....» (حجرات/۱۳) بیان می‎دارد که عرب بر عجم و عجم بر عرب سیاه بر سفید و سفید بر سیاه برتری ندارد همانا گرامی‎ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست. پیامبر (ص) از قبائل عرب امتی ساخت که بعدها صاحب تمدن عظیم اسلامی شدند.پس بلاد اسلامی هرچند از نظر تعداد و یا مرزهای جغرافیایی متعدد باشند اما این عوامل نمی‎تواند مانعی برای تشکیل امت واحده گردد.

۷- برای تشکیل امت اسلامی نیازمند ارکانی چون مبانی دینی، مبانی اخلاقی، علمی و عقلانی هستیم تا در سطح جهانی بتوانیم مدیریت کلان را در دست گیریم و زمینه تحقق آن را فراهم نمائیم. چارچوبی که اسلام برای فرایند امت‎سازی ارئه می‎دهد چارچوب عقلانی است و اگر بخواهیم به صورت ریشه‎ای به این مساله پرداخته شود، نیازمند برنامه‎ریزی دقیق در این زمینه می‎باشیم.  اسلام برای تحقق این امر از اصل دعوت و اصل تبلیغ در طول تاریخ استفاده کرده است؛ همچنین در زمینه اخلاقی از اصل امر به معروف و نهی از منکر نیز استفاده نمود.اسلام حتی نسبت به غیر مسلمانان هم توجه ویژه ای دارد و مشترکات با آنان را مد نظر می‎گیرد. «قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواءبیننا وبینکم الا نعبد الا الله ولا نشرک به شیئا» (آل عمران/۶۴) اسلام نسبت به آزادی به عنوان یک اصل مشترک در امر امت‎سازی توجه ویژه‎ای دارد و بیان می‎دارد «لا اکراه فی الدین...» (بقره/۲۵۶).

۸- بنابراین: در فرآیند امت سازی نقش وجایگاه عقل وتاثیر آن در این فرآیند قابل توجه است؛ مبنای اسلام برای تشکیل امت اسلامی مبنای قومی ونژادی نیست؛ اسلام بر اساس یک سری مبانی اسلامی درصدد تحقق امت واحده اسلامی است؛ مرزهای جغرافیایی ودولت‎های سرزمینی وتعدد آنان مانعی برای تشکیل امت واحده محسوب نمی شوند؛ اسلام می‎خواهد با ایجاد وحدت، از تفرقه‎افکنی دشمنان برای رسیدن به مطامع شان جلوگیری نماید؛ آشنایی مسلمانان به وظایف و مسئولیت‎هایشان و احساس اخوت نسبت به برادران وخواهران دینی خود امر دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد؛ اسلام مسلمانان را مانند اعضای یک خانواده می‎داند وآنان را دعوت به یکدلی می‎کند؛ مسلمانان با این جمعیت عظیمی که هستند اگر با یکدیگر متحد باشند هیچ قدرتی نمی‎تواند آنان را شکست دهد. قوام جامعه اسلامی به مدیریت کلان اسلامی است که نیازمند برنامه ریزی دقیق می‎باشد. بر اساس آیات قرآن که مخاطب خود را(یا ایها الناس) بیان می‎کند.اسلام نه تنها به مسلمانان توجه دارد که امت واحده گردند بلکه از غیرمسلمانان هم می‎خواهد با هم وحدت کنند.