خبرگزاری مهر، فرهنگ و اندیشه-مسعود کارگر: جهان پیرامونی ما پر است از المان و گزاره‌های مفهومی متعددی که انسان و جامعه را درگیر خود می‌کند و میزان این درگیری به شدت و عمق آن مفهوم و ادراک افراد بستگی دارد. اکثر این مفاهیم در قالب و فرم فرهنگ، هنر و رسانه جانمایی شده و برآیندی ایدئولوژیک یا سیاسی دارد. یکی از این مفاهیم قهرمان و ابر قهرمان است که تعریف هویتی آن برای هر تمدن و سرزمینی متفاوت و هر کشور و ساختار زیستی در جهان یک مدل قهرمان تعریف و در دل تاریخ هویتی آن تبیین شده است. در گوشه‌ای از جهان قهرمان‌های اسطوره‌ای وابسته به فرهنگی سنتی همچون شرق آسیا، در بخشی از جهان قهرمان‌های واقعی، نمایان و ملموس همچون بین‌النهرین و تمدن کهن ایران زمین و در قسمتی دیگر ابرقهرمان‌های تخیلی، توهمی و اساطیری الهام گرفته از روم و مصر باستان که در ساختار هنری همچون سینمای هالیوود تعریف و بازتعریف شده است.
عمده قهرمان‌های واقعی و ملموس ایران و اساطیر سنتی شرق آسیا آن‌چنان که باید در اذهان بومی و جهانی تعریف و تبیین نشده‌اند، اما از این سو در غرب جهان، با وجود تهی بودن از تمدن و تاریخ، قهرمان‌ها و ابر قهرمان‌های کمیکی نمود پیدا کرده و جلوه‌گری می‌کنند که هیچ نسبتی با عالم واقعی انسان‌ها ندارند اما نمایان‌گر یک حقیقت ایدئولوژیک بر پایه بست تخیل و آمیختگی با واقعیت هستند.
آمریکا در فرم سینمای هالیوودی‌اش در پی تقویت و نهادینه‌سازی این مفهوم در درجه اول در میان شهروندان خود و سپس جهان حاضر است، تا با این شیوه، سبک زندگی مهاجرزاده‌های آمریکایی و عقبه آئینی اروپایی آن را وهن کرده و نیز باز تعریفی برای فرهنگ و مدل زندگی سایر بشریت در جهان خاصه سرزمین‌های صاحب تمدن و تاریخ باشد.
در خصوص این موضوع و پرداخت به ابرقهرمان‌های کمیک در ادبیات و هنر آمریکا، به سراغ کتاب «جنگ، سیاست و ابرقهرمان‌ها» رفته‌ایم که نویسنده آن «مارک دی پائولو» اشاراتی خاص و عمیق نسبت به این مفهوم داشته است. به همین منظور گفت و گویی ترتیب داده‌ایم با علی اکبر جناب زاده محقق و مترجم این کتاب. البته چندی پیش گفتگوی کوتاهی را درباره کتاب «جنگ، سیاست و ابرقهرمان‌ها» با جناب‌زاده داشتیم که در حکم مقدمه این گفتگوی مشروح بود و (اینجا: جمهوری‌خواهان آمریکا چگونه از ظرفیت کتابهای کمیک استفاده می‌کنند؟) قابل دسترسی و مطالعه است.
جناب‌زاده دارای مدرک کارشناسی ارشد حقوق بین‌الملل است و علاوه بر سردبیری روزنامه تهران‌تایمز در حوزه ترجمه و پژوهش و رسانه فعالیت دارد. وی محقق، مترجم و پژوهشگر در حوزه میان رشته‌ای، که حدود بیست سال است در عرصه پژوهش و ترجمه فعالیت داشته است.
مشروح متن گفتگو با این پژوهشگر در ادامه می‌آید:
* آقای جناب‌زاده این کتاب اولین اثر رسمی شما بوده است؟ بیشتر در چه حوزه‌ای فعالیت دارید؟
خیر، در واقع این اولین کتاب بنده است که توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است و قبل از آن در سال ۸۸ در خصوص یکی از فرقه‌های انحرافی که دردانشگاه‌ها در حال پا گیری بود به نام (اکنکار) و کتاب نیز بر همین اسم بود منتشر شد، در سال ۸۹ کتاب دیگری نوشتم در خصوص اتاق فکر و چون در آن سال حساسیت روی اتفاقات سال ۸۸ و نیز بحث‌های پیرامونی اتاق فکر لندنی و داخلی بود، با تغییراتی چاپ شد و نیز در سال ۹۱ یک کتاب حقوقی نوشتم به اسم حکومت و سیاست که در حوزه حقوق اساسی بود. و پس از آن چند مورد ترجمه در حوزه کودک و سینما داشته‌ام که البته سینمایی‌ها هنوز منتشر نشده است. و کتاب «جنگ، سیاست و ابرقهرمان‌ها» اولین کتاب من در حوزه میان رشته‌ای و همکاری با سوره مهر بوده است.
* حوزه اصلی فعالیت پژوهشی و رسانه‌ای شما با توجه به تنوع موضوعی نشر کتاب‌ها و فعالیت‌های حرفه‌ای کدام است و به کدام حوزه تمایل بیشتری داشته و دارید؟
ببینید کتابی که در خصوص اتاق فکر نوشتم در حوزه اندیشه و پرداختن به ساحت اندیشه طبق منویات و تأکیدات آن سال‌های رهبری بوده است، چون خیلی از مسئولین، اهل تریبون و ذی‌ربطان عرصه سیاست و فرهنگ درکی از اتاق فکر ندارند و جلسات هم‌اندیشی را اتاق فکر قلمداد می‌کنند و این نشان از عدم درک عمیق و جدی به این ترمیونولوژی دارد. و قرار بود این کتاب دو جلد شود با دو موضوع، جلسات اتاق فکری و سازمان‌های اتاق فکری و به تبیین این دو مقوله بپردازیم که در آن برهه بخاطر سوتفاهم‌های موجود یک جلد که همان اتاق فکر بود منتشر شد. و به مرور متوجه شدم در ایران این ترمیونولوژی جایگاه مفهومی ندارد، برخلاف آمریکا که پیشتاز بهره‌برداری از اندیشکده‌هاست و تأسیس اتاق فکرهایشان به چندین دهه قبل برمی‌گردد. و ما در ایران بخاطر فقدان یک اتاق فکر مؤثر در تقابل با مدل آمریکایی آن کامل فشل عمل کرده‌ایم.
در حوزه ترجمه بخاطر علاقه و فراگیری زبان از زمان دبیرستان پیگیر بوده‌ام و تجربه نشان داده اگر در حوزه ترجمه فعالیت داشته باشیم جهان‌های متفاوت و عمیق‌تری در هر حوزه و سوژه پیش روی ما ایجاد و با آمیختگی ترجمه و پژوهش با هم به حجم بی نهایتی از گستردگی علوم و عناصر خواهیم رسید که کمک شایانی در تبیین یک حوزه اختصاصی و نیز میان رشته‌ای خواهد داشت.
من منعی در تلفیقی بودن چند حوزه کاری نمی‌بینم و به‌نظرم همزمانی چند حوزه کمک شایانی به درک مفاهیم و تبیین آن خواهد داشت. یعنی اگر به ترجمه مسلط بوده و در حوزه ژورنالیستی مهارت داشته و چاشنی تعهد به انقلاب و وطن پرستی را همراه آن کنیم می‌تواند کمک شایانی به دستگاه رسانه‌ای جمهوری اسلامی بکند. و نیز این را بگویم، کتابی را که در خصوص حقوق اساسی نوشتم به‌خاطر رشته دانشگاهی‌ام که ارشد حقوق بین‌الملل بود، صورت پذیرفت چون به این حوزه نیز بشدت علاقه دارم و جدای از تالیفات و ترجمه‌ها در دهه هشتاد و اوایل نود، از اوایل دهه نود در حوزه رسانه با رویکرد اندیشه و میان رشته‌ای ورود پیدا کردم ولی در کل اگر بخواهم ترتیب بندی کنم حوزه‌های تخصصی مورد علاقه‌ام را در ابتدا یک مترجم هستم، سپس یک پژوهشگر و در نهایت ژورنالیست حوزه اندیشه و میان رشته‌ای که در حوزه اجرایی ژورنالیستی در حال حاضر سردبیری روزنامه تهران تایمز به صورت رسمی و در کنار آن سردبیری سایت میان‌رشته‌ای پشت صحنه را بر عهده دارم. در حال حاضر بیشتر درگیر اجراییات رسانه هستم تا محتوای آن، که اگر فرصت پژوهش و ترجمه داشتم، بیشتر توان و تمرکزم را روی آن حوزه می‌گذاشتم، چون این دانش مانا و ماندگارتر از حوزه روتین اجرایی ژورنالیستی و رسانه‌ای روزمره و خبری گذرا بوده و در قابلیت جریان سازی موثرتری خواهد داشت، چون رسانه جریان سازی کوتاه یا میان مدت دارد اما مسیر پژوهشی بلند مدت است.
* درباره کتاب «جنگ، سیاست و ابرقهرمان‌ها» بیشتر بگویید!
کار کتاب قبل از حضور من در تهران تایمز تمام شده بود، یعنی اواخر سال ۹۸ ترجمه و یکی دو بار توسط خودم ویراستاری شده و پس از حضورم در تهران تایمز تا زمان چاپ آن نیز یک ویراستاری بار سومی روی آن انجام دادم ولی قبل از آن تغییرات و بروزرسانی‌هایی در پاورقی و زیرنویس‌های آن صورت گرفت، به همین دلیل روی جلد کتاب عنوان تحقیق درج شده که دلیل اصلی آن همین پاورقی‌ها بوده و به ارجاعات انتهای کتاب بسنده نکردم و هر آنچه که حس کردم در کتاب نیاز به توضیح است و بروزرسانی آمارها و اطلاعات مهم آن را نیز در زیرنویس‌ها در اختیار مخاطب قرار دادم. کل کار کتاب در سال ۹۹ به پایان رسیده بود و آماده چاپ بود، اما وارد پروسه چاپ در سوره شد و سپس مشکلات کاغذ و این مسائل منجر شد یک‌سال در صف انتظار چاپ بماند.
* طرح و پیشنهاد اولیه این کتاب و سوژه از چه زمانی و چگونه شکل گرفت؟
طرح، ایده و پیشنهاد اولیه ترجمه این کتاب توسط یکی از زیرمجموعه‌های معاونت سینمایی حوزه هنری به نام مرکز انتشارات و مطبوعات معاونت سینمایی داده شد. که کارگروه ویژه این مرکز جلب توجه انتشارات سوره مهر به بخشی از سینمای جهان بوده که لازم است به آن پرداخته شود منجمله حوزه کمیک‌ها و این وظیفه را بر عهده من و گروهی خبره که متشکل از مترجمان و رصدگران حرفه‌ای بوده قرار دادند که بتوانیم انتشارات سوره مهر را برای تولید و انتشار محتواها در این حوزه ترغیب کنیم.
شاید نسل‌های قدیم با دیدن یک فیلم ابرقهرمانی صرفاً از اکشن آن لذت ببرد، اما برای نسل جدید اینگونه نبوده و اثرگذاری آن گسترده‌تر است. ما در این فضای پژوهشی محدود و نه چندان گسترده با نوجوان‌هایی رو به رو شدیم که تمام منظومه شکل گرفته حول محور یک کاراکتر مانند «بتمن» را تسلط دارد و به تمام ابعاد هویتی و محتوایی اشراف داشته و پیگیر جدی آن است این کتابی که الان ترجمه و چاپ شده، یک نسخه از مجموع هفت کتابی است که در سال‌های ۹۶ و ۹۷ به سوره مهر توسط این مرکز معرفی شد و همه آن‌ها در حوزه کمیک‌ها بوده و سوره مهر نیز پذیرفت که آن‌ها را پس از تحقیق و ترجمه به چاپ برساند. این نسخه از کتاب نسب به سایر مجموعه کامل و جامع‌تر است، چون اکثر کاراکترهای محوری کمیک‌ها را در بر گرفته و باب مباحثی را پی گرفته که در شش کتاب دیگر نیست.
* با توجه به گستردگی سوژه در سینمای جهان خاصه آمریکا، چرا این سوژه و پرداخت به ابرقهرمان‌ها؟
ببینید این کتاب به من توسط مرکز انتشارات معاونت سینمایی حوزه هنری پیشنهاد شد و این علت اولیه و اصلی آن بود، اما چرا این مرکز به سراغ چنین سوژه‌ای رفته و من ترغیب به این حوزه بوده و شده‌ام بحث فراوان است که این کتاب بخشی از همین بحث است. دلیل اصلی شاید این باشد که بخش عمده‌ای از جامعه فکر می‌کنند کاراکترهای ابرقهرمانی در دنیای سینما تخیلی، توهمی و صرفاً جنبه سرگرمی دارند، اما اینگونه نیست، این کاراکترها و دنیای کمیک‌ها به‌شدت ریشه‌ای، مفهومی و اثرگذار هستند.
از زمانی که پرداختن به این حوزه در رادار رصدی من و گروه پژوهشی مرکز انتشار معاونت سینمایی قرار گرفت، متوجه شدیم وضعیت خیلی بحرانی و پیچیده‌تر چیزی است که ما تصور می‌کنیم. و یکی از دلایل مهم آن فاصله ادراکی نسلی در نسل قدیم و جدید است. شاید نسل‌های قدیم با دیدن یک فیلم ابرقهرمانی صرفاً از اکشن آن لذت ببرد، اما برای نسل جدید اینگونه نبوده و اثرگذاری آن گسترده‌تر است. ما در این فضای پژوهشی محدود و نه چندان گسترده با نوجوان‌هایی رو به رو شدیم که تمام منظومه شکل گرفته حول محور یک کاراکتر مانند «بتمن» را تسلط دارد و به تمام ابعاد هویتی و محتوایی اشراف داشته و پیگیر جدی آن است. از داستان اصلی تا زمینه‌های آن، اسامی و ابعاد ماهیتی کاراکترها تسلطی دارند که من به عنوان یک پژوهشگر نداشته و بی اطلاع بوده‌ام.
پیوست‌های این حوزه به صورت خرده فرهنگ در بازار صنایع فرهنگی بروز و ظهور داشته و حتی با یک جستجوی مختصر در اینترنت می‌توان المان‌ها و ابزار استفاده شده توسط کمیک‌ها را به‌صورت اسباب بازی یا در ابعاد واقعی و اصلی پیدا کرد و سفارش داد. از لباس‌ها تا ابزار، افزار جنگی و ادوات آن‌ها و حتی نقشه‌های سفینه‌های آن با تمام جزئیات در فضای سایبری وجود دارد و نوجوان‌های ما به طور جدی پیگیر آن هستند و این نشان از اهمیت بالای این حوزه دارد و نباید صرفاً آن را توهمی پنداشت ولی نفوذ داشته و فرایندهای تفکر را در نسل جدید تغییر داده است. و همه این موارد اهمیت و ضرورت پرداختن به این حوزه می‌باشد.کما اینکه در مقدمه کتاب نویسنده در خصوص روش شناسی طراحی داستان‌های کمیک در دانشگاه‌های آمریکا تدریس می‌شود. اینکه شما از رهگذر چه فرایندی کاراکتر و داستان آن‌ها را طراحی کنید از این سطح تا سطح طراحی گرافیکی و نقاشی‌های حول محور داستان و این بیانگر عمق اهمیت این حوزه در عصر نوین اثر گذاری و اثرپذیری است.
* این سوژه به نسبت المان‌هایی همچون خشونت، برهنگی و دگرباشی، قدرت بیشتری در سینما دارد؟
این خرده فرهنگ بر خلاف اسمش دنیای گسترده‌ای در جهان داشته و جغرافیای متفاوتی از سایر ژانر و سوژه‌ها دارد و نرم‌تر از المان خشونت و برهنگی می‌تواند مخاطب را درگیر و جذب خود کند. چون یک کاراکتر در بستر تایم لاین دو ساعته یک فیلم ندارید، بلکه کاراکتری دارید که دارای داستانی اورجینال است و در مسیر روایت داستانی تغییراتی برایش رخ داده، بست پیدا کرده، اسپین‌آف داشته، زندگی شخصی دارد و اکثر کاراکترهای پیرامونی حول محور کاراکتر اصلی به‌صورت مجزا داستان و اسپین‌آف‌های خودشان را دارند و این یعنی یک دنیای مجزا و بشدت قوی و عظیم است و همراهی واژه دنیا در نام کمپانی مارول فقط یک اسم و لغت نیست بلکه معانی مهمی در پی دارد و اثرات خود را در جامعه می‌گذارد.
به عنوان مثال دهه ۱۹۳۰ برای اولین بار کاراکتر سوپرمن طراحی می‌شود و در بحبوحه جنگ دوم جهانی تبلیغ فروش اوراق قرضه جنگی می‌کند و به واسطه محبوبیتی که دارد ما شاهد فروش این اوراق در آن تاریخ هستیم. و این کاراکتر از صفحات کتاب بیرون آمده و تأثیر واقعی در بستر اجتماع و اقتصاد می‌گذارد. پس از آن مهمترین کاراکتری که طراحی شد، کاپیتان آمریکا بود که فکر می‌کنم سال ۱۹۴۱ برای اولین بار طراحی شد، تأثیر کاملاً واقعی و غیر متوهمانه در توجیه حضور و ورود آمریکا به جنگی خارج از قاره خودش و در نقطه‌ای دیگر از جهان بود. منافع و مسائل سیاسی و استراتژیک که آمریکا برای ورود به این جنگ‌ها داشت یک طرف، بحث توجیه افکار عمومی برای چرایی ورود به این جنگ‌ها اتفاق افتاد. شما می‌بینید یک سپهر رسانه و سازوکار یک‌پارچه‌ای وجود دارد که تکه‌های مختلف آن دست به دست هم می‌دهند که توجیه کنند این سیاست را که برای مردم در آن زمان قابل پذیرش نیست. بخشی از این شبکه رسانه‌ای که بخش قابل توجه و قدرتمندی هم هست، همین کاراکتر کاپیتان آمریکایی است از آن تاریخ توانست اثر مشهودی روی افکار عمومی به سبب سیاست‌های آمریکا در جهان بگذارد.
* خلق کاراکترها توسط کدام کمپانی صورت می‌گیرد و هدف چندگونگی روایت ابرقهرمانی در هالیوود چیست؟
اول کمپانی «دی سی» بوده و بعد «مارول» خلق شده است. یعنی کاراکتر سوپرمن برای «دی سی» است و کاپیتان آمریکا برای کمپانی «مارول» و در این بین بحث مالکیت هم علاوه بر رویکرد مهم است و آنچه در پوسته از مالکیت وجود دارد این دو کمپانی، کمپانی اصلی حوزه ابرقهرمانی هستند. و گاه رقابت‌هایی نیز دارند و ما پژوهش‌هایی در خصوص این دو کمپانی، کاراکترهایشان و رقابت‌شان انجام دادیم و به نتایج جالبی رسیدیم. اینکه چرا کاراکترهای «دی سی» خدا گونه هستند و گویی خدایگانی هستند که به زمین هبوط کرده‌اند برای نجات بشر و از آن سو کاراکترهای «مارول» انسان‌هایی دارای قدرت ویژه هستند. حال اینکه هدف این نوع روایت از کاراکترها چیست رخدادش در بستر جامعه و نمود آن بر مردم مشخص بوده و فراتر از مواجه انسان با یک کاراکتر خیالی در صفحات کتاب است.
در بخشی از کتاب در خصوص اتفاق یازده سپتامبر و مواجهه مردم با این کاراکترها بیان شده که بشدت عجیب و جذاب است، مطالبه مردم و جامعه از این کاراکترها بوده که چرا برای نجات حضور نداشتند و جلوی کشتار چند هزار نفر را نگرفتند و نتوانستند بگیرند. این اتفاق به ظاهر خنده دار و شوخی به‌نظر می‌رسد، ولی عکس‌العمل مردم نسبت به این کاراکترها و کتابهای کمیک و مطالبه از آن‌ها بشدت جدی است و طرفدارها غرق در دنیای ابرقهرمان‌ها شده و شاید بپذیرد که سوپرمن برای نجات وجود عینی ندارد، اما در ناخودآگاهش بشدت منتظر و متوقع از او برای نجات و کمک است.
در فاصله کمی از اتفاق یازده سپتامبر احتمالاً در سال ۲۰۰۳ بود که عدم حضور این کاراکترها در این حادثه را در چند داستان توجیه می‌شود. مثلاً نبود سوپرمن را اینگونه توجیه می‌کند که در سیاره کرایتون در حال جنگ بوده و یا کاراکتری دیگر در دوران افسردگی در خانه به سر می‌برده است. و باید بپذیریم این کاراکترها صرفاً یک نقاشی در یک کتاب نیستند.
* ماهیت خلقت و خروجی کمیک‌ها فرهنگی است، سیاسی یا ایدئولوژی؟
ببینید طراحان اولیه همه کاراکترها یهودی هستند و وارد بررسی این مقوله نمی‌شوم و این کتاب به سراغ ریشه‌یابی ماهیتی کاراکترها نرفته بلکه بعد مواجه جامعه با کاراکترها را بررسی کرده، اینکه یک کاراکتر در یک بازه زمانی به واسطه چه سویه‌ها بازتابی از وضعیت جامعه بوده است. مثلاً در کاراکتر بت من، شهر معروف داستانش که گاتهام است، در چه بازه‌ای چگونه نمایندگی می‌کرده فضای اجتماعی نیویورک را، یا کاراکتر شرور آن (ویلن) چرا بعده‌ها تبدیل به جوکر می‌شود، و کتاب با این کنش و واکنش‌ها سروکار دارد.
اما در خصوص دلیل خلقت این کاراکترها باید گفت، یک وجه آشکار نمادین دارد که اکثر آن‌ها نماد یهودی دارند، اما بعد پنهان وجودی آن‌ها این است که بعد مردم‌شناختی و جامعه شناسانه کاراکترهاست، اینکه چرا خلقت کمیک‌ها فقط در جامعه آمریکا صورت می‌گیرد و خبری از ابرقهرمانی در اروپا و سایر نقاط جهان نیست و فقط در انحصار آمریکا است؟ و این سوال مهمی می‌باشد که پاسخ آن به طور خلاصه این است، با آمریکایی مواجه هستیم که در پایین‌ترین لایه خود تاریخ ندارد و بدون هویت است. جامعه‌ای که قدمتش به سیصد سال نرسیده است. هر کدام از ایالات آمریکا از یک کشور اروپایی آمده و جامعه آن شکل گرفته است و زمانی که مهاجران پا به این کشور گذاشتند، فقط دین خود را آوردند و مابقی هویت تمدنی، تاریخی و فرهنگی را پشت سرشان جا گذاشتند. و این جامعه یک جامعه بدون تاریخ، اصالت و نوپا است، فاقد الگو و اسطوره خواهد بود و مگر می‌شود جامعه‌ای بدون قهرمان پیش برود، این جامعه از رهگذر چه مکانیزمی می‌خواهد تجربه را از نسلی به نسل دیگر انتقال دهد؟ این اسطوره‌ها و قهرمان‌ها از ابزارهای اصلی، کلیدی و اساسی هر تمدنی برای انتقال مفاهیم از یک نسل به نسل دیگری هستند، در قالب هر فرم هنری و فرهنگی سنتی و مدرن! که در اختیار است ولی در آمریکا ما با جامعه‌ای مواجه هستیم که در دل آن با گروهی در ظاهر اقلیت ولی از منظر جمعیتی اکثریتی مواجه هستیم که سیاه پوست هستند و اتفاقاً اصالت خودشان را به آمریکا آورده‌اند و این جامعه سیاه پوست پس از چند نسل چه روایتی برای نسل جدید خود از قهرمانی و رشادت خواهد داشت؟ کدام اتفاق در دل آمریکایی که پدر بزرگ پا به آن گذاشته و نوه هیچ الگویی در گذشته نسلی خود نمی‌بیند قرار است روایت شود؟ در جامعه آمریکایی یکی از مهمترین کمبودها، فقدان اسطوره و الگو است، برای همین هالیوود دست به دامن کمیک‌ها و اسطوره‌های یونان باستان می‌شود.
در حوزه خرده فرهنگ کمیک از بعد اجتماعی و مردم شناختی، هدف پر کردن خلأ قهرمان و الگو است که به هیچ روش دیگری جایگزین ندارد و شما باید قهرمان تولید کنی که در عین ناهنجاری و مشکلات فراوان اخلاقی و فرهنگی به‌راحتی نماد قهرمانی می‌شود. در نهایت باید گفت خروجی این کاراکترها ایدئولوژیک است یا به نحوی ایدئولوژی فرهنگی است. این منظومه هنری، فرهنگی و رسانه‌ای در خدمت یک مفهوم اصلی و اساسی است و آن تکنولوژی شناختی است، یعنی چگونه ناخودآگاه شما دستکاری شود که به آن طریقی فکر بکنی که من دوست دارم فکر کنی! تغییر مفاهیم یکی از کارکردهای اصلی کتابهای کمیک است، مفهوم قهرمان! که اگر از نسل جدید بپرسیم قهرمان چی و کیست اکثراً به همین کمیک‌ها اشاره می‌کنند و این خلأ رویکردی فرهنگی رسانه‌ای جمهوری اسلامی در تبیین و تفهیم مدل واقعی قهرمان و اسطوره از دل تاریخ و تمدن کشورمان بوده است.
* به‌نظرتان کمیک‌ها بر علیه جنگ افروزی و تروریسم نمود داشته‌اند یا به نفع آن؟
ببینید آمریکا با کمکی‌ها قصد توجیه جنگ طلبی و تروریسم را دارد و در ظاهر خود را مبارز با تروریسم نشان می‌دهد اما تعریف مدل تروریسم را آنگونه بیان می‌کند که به سود منافع سیاسی و ایدئولوژی‌اش باشد. برای همین سازوکار خلقت این خرده فرهنگ کاملاً حیاتی و استراتژیک است. کتابهای کمیک توانمندی زیادی در خنگ سازی نسل‌ها و تسلط بر ناخودآگاه آن بواسطه تغییر مفاهیم دارد و تصاویری که از مدل قهرمان، شرارت و صلح طلبی دارد، به نحوی که در روایت داستانی یک کمیک در توجیه صلح طلبی شکنجه، تهاجم و تجاوز را عادی سازی و تئوریزه می‌کند که اگر فلان تجاوز و تهاجم رخ ندهد زندگی و حیات جامعه آمریکایی به خطر می‌افتد.
* کمیک‌ها نمود غیر هنری و فرهنگی در سایر حوزه‌ها داشته‌اند؟
آمریکا از این ظرفیت در موارد دیگر به خوبی بهره‌برداری کرده است. ما در یک تحقیق میان رشته‌ای داشتیم در خصوص نسبت کتابهای کمیک با علوم پزشکی، که چه استفاده‌ای می‌شود از داستان‌های کمیک در پزشکی آمریکا، به این صورت که به‌جای روش روتین معاینه پزشکی، دکتر توسط یک کتاب کمیک، بیمار را در قالب یک داستان متوجه بیماری‌اش کرده و به عنوان یک پلیس خوب به شرح عمیق بیماری فرد می‌پردازد. در واقع یک زمینه‌سازی ذهنی مقدماتی با داستان کمیک برای بیمار ایجاد و وی را برای مواجهه با سرطان و بیماری لاعلاجش آماده می‌کند. که این هم جنبه مثبت دارد و هم جوانب منفی و خطرناک در بازخوردهایی که خواهد داشت.
* هدف مارک دی‌پائولو از نوشتن این کتاب و پرداختن به محتوای آنچه بوده است؟
دی‌پائولو یک آدم درگیر فضای سیاسی است و قصدش در این کتاب توصیف جنگ‌طلبی جمهوری خواهان آمریکاست، اینکه جمهوری خواهان چطور و چرا جنگ‌طلب هستند و کمیک‌ها چه کمکی به آن‌ها می‌کنند، البته که هیج جای کتاب به صورت مستقیم این را بیان نمی‌کند و در مقدمه کتاب اشاره‌ای به این دارد که اگر این کتاب را بخوانید فکر می‌کنید من دموکرات هستم، اما نیستم، ولی من می‌گویم که هست و نخواسته این را محرز بیان کند. و در قسمت‌های مختلف کتاب با پرداخت قدرتمندی به آمریکای دوران بوش و ابتدای دوران اوباما مواجه می‌شویم. اینکه کتابهای کمیک چه تأثیر و عکس‌العملی روی نامزد شدن و سپس انتخاب یک سیاه پوست و دو سال انتهایی و ناامید کننده او داشته است. به‌نظر من در نهایت این کتاب به نفع و سوی دموکرات‌ها غش می‌کند و صحبت‌های نویسنده آن را بیان می‌کند و خالی از نقد نیست. در مقدمه کتاب خودم نیز سعی کردم به نحوی این را توضیح بدهم که جدای از گرایش سیاسی نویسنده و محتوای آن، آن چیزی که دست خواننده را در پایان کتاب می‌گیرد و متوجه آن خواهد شد، قدرت کتابهای کمیک، و اهمیت ظرفیت خرده فرهنگ کمیک است و چه اتفاقات و ظرفیت‌هایی را رقم زده‌اند. برای همین این کتاب را مناسب پرداختن و ترجمه دیدم.
* شما معتقدید می‌شود روی این کتاب و نویسنده آن نقد مفصلی نوشت؟
در چندگانه مرد عنکبوتی، در هر مقطع تاریخ آمریکا یک شخصیت و هویت طبقاتی از مرد عنکبوتی با توجه به شرایط اجتماعی زمانی روایت می‌شود و می‌بینیم که اصل داستان زندگی او یکی است ولی سطح و جایگاه اجتماعی خانواده و شخص او در هر قسمت متفاوت می‌شود و این به معنی بازتاب طبقه متوسط جامعه در هر مقطع زمانی توسط این کاراکتر بوده و هدف نویسنده بررسی و شرح چرایی این دلایل است بله و بحث ریشه‌ای و پر از گزاره‌های متعدد است، همین کتاب و رویکردش نیز قابل نقد و بحث می‌باشد، کمااینکه جهان کمیک و پرداختن به آن در همه جهات و ابعاد قابل مباحثه و گفتگو بوده و بروز آکادمیک و علمی دارد.
* هدف‌گذاری نویسنده برای جامعه آمریکایی و مخاطب جهانی دقیقاً چه بوده است، حمایت و دفاع از کمیک‌ها یا نقد، افشاگری و روشنگری در خصوص آن؟
دی‌پائولو در این کتاب از یک منظری و در یک لایه‌ای قصد دارد رمزگشایی کند از کاراکترهای کمیک، برای همین در متن کتاب با زوایایی از جهان کمیک مواجه می‌شویم و حرفایی گفته شده که در کتابهای دیگر نیست. و در واقع در بخش‌های مختلف کتاب از منظرهای مختلف آمده از مسائل، اتفاقات و نسبت‌هایی سخن گفته و از وجوهی پرده‌برداری و رمزگشایی می‌کند که مخاطب این جهان تا کنون با آن برخورد نکرده و از این زاویه با آن برخورد نداشته است. و در واقع به مخاطب کمک می‌کند درک بهتر و متفاوت‌تری نسبت به کمیک‌ها داشته باشد.
در واقع از این جهان نه دفاع می‌کند و نه آن را می‌کوبد، بلکه شرحی از وضعیت کاراکترها و نسبت آن در مقاطع مختلف تاریخی با جامعه آمریکایی دارد. و بیان کننده ابعاد متعدد جایگاهی هر کاراکتر و تناسب آن با وقایع اجتماعی است. به عنوان مثال در چندگانه مرد عنکبوتی، در هر مقطع تاریخ آمریکا یک شخصیت و هویت طبقاتی از مرد عنکبوتی با توجه به شرایط اجتماعی زمانی روایت می‌شود و می‌بینیم که اصل داستان زندگی او یکی است ولی سطح و جایگاه اجتماعی خانواده و شخص او در هر قسمت متفاوت می‌شود و این به معنی بازتاب طبقه متوسط جامعه در هر مقطع زمانی توسط این کاراکتر بوده و هدف نویسنده بررسی و شرح چرایی این دلایل است.
* اثرگذاری داستان‌های کمیک روی یک نوجوان آمریکایی و ایرانی یکی است، اگر تفاوتی هست در چه سطح و عمقی می‌باشد؟
قطعاً این اثرگذاری یکی نیست، چون نحوه مواجهه یک نوجوان آمریکایی که هر روز از نزدیک با این نماد و المان‌های به وضوح و ملموس درگیر است با یک نوجوان ایرانی در عمق تأثیر متفاوت است. طبیعتاً زندگی در محیطی که فیلم ساخته شده با درک از دور فرق دارد. در آمریکا حتی تور لوکیشن دارند و مردم را به محل فیلم برداری آثار برده و از نزدیک لمس می‌شود. بحث اصلی این است که نحوه مواجهه نسل جدید آمریکایی و سیستم فرهنگی رسانه‌ای آن با ایران بشدت فرق دارد. اما در فهم اصلی جهان کمیک ممکن است گاهی فاصله یک نسل در دو کشور بشدت به هم نزدیک شود و یک جوان ایرانی آن چیزی را از کمیک‌ها درک کند که به عینه یک جوان آمریکایی به آن رسیده و حتی در برخی موارد شاید بیشتر هم باشد.
* عینیت کتاب و قلم نویسنده ترجمه شده یا تغییراتی در آن ایجاد شده است؟
مطلقاً دست به متن کتاب نخورده و حذف و اضافه‌ای رخ نداده است، بلکه در معنی برخی واژه‌ها یک معنی موجه‌تر و مناسب‌تری جایگزین شده که مفهوم را حفظ کرده است و هرگز تغییری در لحن و مضمون روایی‌اش رخ نداده است.
* به‌طور خلاصه و چکیده، کتاب به ما چه چیزی را بیان می‌کند؟
کتاب در ۹ فصل می‌خواهد بگوید، کاراکتری که شما با آن شاید انس گرفته‌ای، چه کارکردی داشته که نمی‌دانستی! و خبر از ابعاد مختلف اثرپذیری آن نداشته‌ای و در زندگی روزمره تو اثرگذار بوده است.
* حرف آخر
ما با یک پدیده و مفهومی از اواخر دهه شصت میلادی مواجهیم به نام «رؤیای آمریکایی»، که این مفهوم، بسیار گسترده بوده و دستگاه‌های مادی و غیرمادی غیرقابل شمارشی در خدمت آن هستند. طبیعتاً اولین تصویر ذهنی بد و منفی نیست، بلکه تصویری جذاب است و این را من اثر منظومه رؤیای آمریکایی می‌دانم، منظومه‌ای که در مقابل چشم‌ها مجسم است و مفهوم اصلی آن در پشت سرش پنهان شده و پیشرانه اصلی همین رؤیای آمریکایی است که در پی آن آدم‌های بسیار زیادی هستند که درگیر این مفهوم هستند و خودشان نمی‌دانند که درگیر شده‌اند و این درست نقطه عطف اثرگذاری مخفی همین پیشرانه است.
در نهایت آن چیزی که مشخص کننده درگیری شخص با این رؤیا می‌شود، اولین ذهنیت او از آمریکا است. یعنی اگر پس از ده سال مواجه با دنیای کمیک‌ها و سایر المان‌های آمریکایی اگر از او بپرسند اولین تصویر ذهنی تو از آمریکا چیست، اگر گفت خشونت، جنگ و تجاوز یک استثنا در عدم اثرپذیری مفهوم رؤیای آمریکایی است، چیزی که در اکثریت افراد مواجه شده با این مفهوم وجود ندارد و غالباً اولین تصور ذهنی‌شان همین جهان کمیک و ظواهر جذاب بصری آن است. همه ما جدای از اثرگذاری مفهومی و ایدئولوژی، فارغ از سن، سطح سواد، علاقه و سرزمین زیستی و تمدنی، به نحوی درگیر این رؤیای آمریکایی و جهان کمیک‌ها هستیم، که در ناخودآگاه‌مان در سطح و عمق‌های مختلف نمود داشته و خواهد داشت. به همین منظور و اهمیت بالای آن است که به سراغ چنین حوزه و پژوهش‌های میان رشته‌ای آن رفته‌ام و اگر فرصت دست دهد ابعاد مختلف جهان کمیک را بیشتر پی خواهم گرفت.
نظر شما