دره میان «تولید علم» و «فناوری» پاشنه آشیل رشد علمی ایران

خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری: امروزه معیار تعیین جایگاه و اقتدار جهانی کشورها و اساس توسعه همه جانبه آنها میزان تولید دانش و دستاوردهای پژوهشی و کاربردی آنها در ارتقا سطح رقابت جهانی است. بین پژوهش و فناوری و میزان پیشرفت و توسعه پایدار در کشور رابطه مستقیم وجود دارد و اهمیت دادن به امر تحقیقات و حرکت آن در مسیر توسعه فناوری و نوآوری موجب توسعه و پیشرفت کشور می‌شود.

در این میان دانشگاه‌ها به عنوان مهمترین مراکز فعالیت‌های علمی و پژوهشی در هر کشوری نقش تعیین کننده دارند و پدیده آموزش نیز که زیربنای توسعه علم محسوب می‌شود، تنها از طریق تحقیق و پژوهش می‌تواند به توسعه مطلوب و متناسب با نیازهای جامعه دست یابد.

تولید علم در محیط علمی کشور شرایط قابل توجهی دارد. از سویی میزان مدارک علمی منتشره در سطح جهانی از شرایط نسبتاً مطلوبی برخوردار است و رتبه ایران در محدوده ۱۵ تا ۱۷ در نوسان است اما در شیوه‌های تبدیل علم به فناوری و کاربردی کردن علوم انسانی و اجتماعی کم توجهی‌هایی وجود دارد.

با پایان سال ۲۰۲۳ میلادی بر آن شدیم آخرین آمار و وضعیت تولید علم ثبت شده از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه‌های علمی مورد بررسی قرار دهیم تا تصویر روشنی از وضعیت علمی ایران و مسائل و مشکلاتی که در مسیر توسعه علمی کشور با آن روبرو هستیم بدست آوریم. از این رو در گفت‌وگویی با دکتر سیداحمد فاضل زاده رییس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) آخرین وضعیت تولیدات علمی ایران، تولید علم در حوزه‌های مختلف علوم و مهمترین عوامل مؤثر در افزایش یا کاهش رشد علمی کشور را جویا شدیم.

* در پایان هر سال میلادی رسم بر این است که آماری درباره آخرین وضعیت رشد علمی کشور بیان شود. بازه زمانی که می‌توان بررسی را انجام داد چگونه است و برای استخراج این آمار از چه مراجع علمی استفاده می‌شود؟

مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) وظیفه ذاتی رصد وضعیت علم، فناوری و نوآوری ایران و کشورهای اسلامی را برعهده دارد و با تجاربی که در دو سه دهه گذشته کسب کرده است در بحث جایگاه علمی کشور، رتبه بندی دانشگاه‌ها، نشریات ISC اقدام می‌کند. وقتی می‌خواهیم یک ارزیابی سالانه انجام دهیم چون مدارک علمی ممکن است هنوز در حال ثبت باشند آخرین بازه زمانی سال میلادی گذشته را درنظر می‌گیریم بنابراین آمارهایی که داده می‌شود تا پایان سال ۲۰۲۲ میلادی محاسبه می‌شود.

در رابطه با رصد جایگاه علمی، سه پایگاه کلیدی در این زمینه وجود دارد. نخستین پایگاه وب آو ساینس (Web of Science) است که از سال ۱۹۹۷ میلادی، دومین پایگاه اسکوپوس (Scopus) است که از سال ۲۰۰۴ میلادی و سومین پایگاه هم ISC در حوزه کشورهای اسلامی است که از سال ۲۰۰۸ میلادی، داده‌ها را بررسی می‌کنند.

اگر بخواهیم یک مقایسه‌ای میان این پایگاه‌های علمی داشته باشیم باید به حجم داده و کیفیت داده در دو پایگاه وب آو ساینس (Web of Science) و اسکوپوس (Scopus) توجه کنیم. پایگاه اسکوپوس بازه نمایه سازی اش بیشتر است به طور تخمینی ۲۰ درصد داده‌های پایگاه اسکوپوس بیشتر از پایگاه وب آو ساینس است و این به این معنی است که پایگاه وب آو ساینس سختگیرانه تر است. در واقع ممکن است مجله‌ای در اسکوپوس نمایه شده باشد اما در پایگاه وب آو ساینس نمایه نشده باشد.

ما در مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC)؛ وضعیت تولید علم ایران را در دو پایگاه وب آو ساینس (Web of Science) و اسکوپوس (Scopus) به صورت مرتب رصد می‌کنیم. از نظر جایگاه، جمهوری اسلامی ایران در پایگاه وب آو ساینس (Web of Science) جایگاه هفدهم را دارد ولی در پایگاه اسکوپوس جایگاه پانزدهم را دارد. بنابراین تجزیه و تحلیل داده‌ها بر اساس شاخص‌های این دو پایگاه صورت می‌گیرد.

همچنین در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) مجلاتی که عمدتاً به زبان کشورهای اسلامی هستند نمایه شده‌اند. در ISC نشریات به زبان‌های عربی، فارسی، فرانسه و انگلیسی و مالایی هستند. مجلاتی که در بخش ISC داریم الزاماً در دو پایگاه وب آو ساینس (Web of Science) و اسکوپوس (Scopus) نیستند اما بخشی از آنها را می‌توان در پایگاه اسکوپوس مشاهده کرد. در واقع تحلیل هر پایگاه بر اساس داده‌هایی است که در آن پایگاه ثبت شده است.

آمار نشریات ایرانی نمایه شده در مجموعه کلاریویت آنالیتیکس تعداد ۱۹۷ نشریه، در مجموعه «هسته پایگاه وب آو ساینس» (Web of Science Core Collection) تعداد ۱۷۴ نشریه، تعداد نشریات در پایگاه اسکوپوس ۳۵۶ نشریه و در پایگاه ISC تعداد ۱۸۰۰ نشریه است در بخش نشریات، آخرین آمار نشریات ایرانی که در مجموعه کلاریویت آنالیتیکس وجود دارد تعداد ۱۹۷ نشریه است. تعداد نشریات ایرانی نمایه شده در مجموعه «هسته پایگاه وب آو ساینس» (Web of Science Core Collection) تعداد ۱۷۴ مورد است. تعداد نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه اسکوپوس تعداد ۳۵۶ نشریه است. این آمار بر اساس اطلاعات سال ۲۰۲۳ به دست آمده است. همچنین تعداد نشریات ایرانی نمایه شده در ISC تعداد ۱۸۰۰ مورد است. ممکن است نشریات نمایه شده در پایگاه‌های «وب آو ساینس» و «اسکوپوس» در پایگاه ISC هم باشند.

پایگاه‌های علمی که به آن اشاره شد فعالیت‌های متعددی در حوزه نشریات انجام می‌دهند یکی از کارهای این پایگاه‌ها، ساماندهی اطلاعات، ارزیابی و رتبه بندی یا چارک بندی نشریات است. در واقع بر اساس کیفیت مقالات و استناداتی که به آن مقالات می‌شود نشریات را چارک بندی می‌کنند. ما در مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام ۱۸۰۰ نشریه‌ای که در ISC نمایه شده است را تحلیل کردیم. بر اساس تحلیل ما ۲۲ درصد این نشریات در چارک اول (Q۱)، ۲۳ درصد در چارک دوم (Q۲)، ۲۵.۷ درصد در چارک سوم (Q۳) و ۱۶ درصد چارک سوم بدون درجه Q و ۱۳.۱۳ درصد نشریات هم بدون رتبه هستند.

سالانه به طور تقریبی ۱۴۵ هزار تا ۱۵۰ هزار مقاله توسط محققان کشور به چاپ می‌رسد. از این تعداد حدود ۵۵ درصد مقالات در پایگاه‌های جهانی مانند «وب آو ساینس» و «اسکوپوس» و مابقی آن در پایگاه ISC به چاپ می‌رسد. آخرین تخمین از میزان مقالات ایرانی در پایان سال ۲۰۲۲ که قابلیت محاسبه دارد، نشان می‌دهد که حدود ۷۸ هزار مقاله ایرانی در «اسکوپوس»، حدود ۷۲ هزار مقاله در «وب آو ساینس» و حدود ۶۵ هزار مقاله هم در ISC وجود دارد.

* از میان حدود ۱۵۰ هزار مقاله علمی که توسط محققان کشور به چاپ می‌رسد شرایط هر حوزه علمی به چه شکل است؟ آیا شرایط تولیدات علمی ایران با شرایط جهانی منطبق است؟ با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران دو درصد تولید علم جهان را برعهده دارد، این وضعیت با میزان جمعیت و نیروی انسانی دانشگاهی کشور چقدر همخوانی دارد؟

در سامانه‌های بین المللی مانند «وب آو ساینس» حوزه‌های مهندسی، پزشکی و سلامت، کشاورزی و محیط زیست و علوم پایه سهم بیشتری دارند. تحلیل ما نشان می‌دهد که حوزه مهندسی ۳۰ درصد تولیدات علمی کشور را تشکیل می‌دهد. پس از آن علوم پایه ۲۸ درصد، پزشکی ۲۰ درصد و کشاورزی و محیط زیست ۱۴ درصد تولیدات علمی کشور را تشکیل می‌دهند. اما حوزه‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی شرایط ضعیفی دارند. در حوزه تولید علم بین المللی تقریباً در حوزه علوم انسانی و هنر در سال ۲۰۲۲ سهم تولید علم ایران ۰.۶۳ درصد است. در علوم اجتماعی ۷.۴ درصد سهم داریم.

نتیجه می‌گیریم که سهم تولیدات علمی بین المللی بر اساس حوزه‌های علمی نامتوازن است به این ترتیب که ۹۲ درصد در سایر علوم (غیر از علوم انسانی و علوم اجتماعی) تولیدات داریم و ۸ درصد در حوزه علوم انسانی و اجتماعی تولیدات علمی داریم و با توجه به ظرفیت علوم انسانی و علم اجتماعی موجود در کشور می‌طلبد که هدفگذاری مناسبی انجام شود تا حوزه‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی هم در تعاملات بین المللی اثر بیشتری داشته باشد.

وقتی از مدارک علمی صحبت می‌کنیم ممکن است مقاله یا گزارش علمی یا مقاله کنفرانسی هم شامل شود ولی وقتی از تولید علم صحبت می‌کنیم منظور مقاله علمی است که در مجلات و ژورنال‌های علمی به چاپ رسیده‌اند. به این ترتیب اگر از جمهوری اسلامی ایران ۱۰۰ سند علمی در پایگاه‌های جهانی تولید می‌کنیم ۹۳ درصد در سایر علوم به جز علوم انسانی و اجتماعی، ۷.۳۳ درصد حوزه علوم اجتماعی و ۰.۵۷ درصد حوزه علوم انسانی و هنر هستند.

در سطح جهان در سال ۲۰۲۲ تعداد ۸۳.۸۳ سهم تولیدات علمی به سایر علوم، ۱۴.۱۳ رصد به حوزه علوم اجتماعی و ۲ درصد به حوزه علوم انسانی و هنر اختصاص دارد. ما در ایران نسبت به نُرم جهانی در حوزه علوم انسانی یک چهارم و در حوزه علوم اجتماعی یک دوم تولیدات علمی داریم و نسبت به وضعیت نُرم جهانی عقب تر هستیم در سطح جهان در سال ۲۰۲۲ تعداد ۸۳.۸۳ سهم تولیدات علمی به سایر علوم، ۱۴.۱۳ رصد به حوزه علوم اجتماعی و ۲ درصد به حوزه علوم انسانی و هنر اختصاص دارد. ما در ایران نسبت به نُرم جهانی در حوزه علوم انسانی یک چهارم و در حوزه علوم اجتماعی یک دوم تولیدات علمی داریم و نسبت به وضعیت نُرم جهانی عقب تر هستیم.

بله، ۲ درصد تولید علم دنیا متعلق به جمهوری اسلامی ایران است و با وجود حجم گسترده نیروی انسانی دانشگاهی در حوزه‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی، تولید علمی در صحنه بین المللی این حوزه بسیار کمتر است و باید تلاش بیشتری صورت گیرد و محققان حوزه‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی در سطح دنیا بیشتر شود.

در سطح بین الملل تقریباً ۸۴ درصد سایر علوم، ۱۴ درصد علوم اجتماعی و ۲ درصد علوم انسانی و هنر از تولیدات علمی سهم دارند. در ایران این وضعیت به این ترتیب است که میزان تولیدات علمی ۹۲ درصد از سایر علوم، ۷.۵ درصد از علوم اجتماعی و ۰.۵ درصد از علوم انسانی و هنر است.

وضعیت تولید علم دو حوزه علوم انسانی و هنر و علوم اجتماعی در بازه ۱۰ ساله از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد در این دوره سهم تولید علم حوزه علوم انسانی و هنر جمهوری اسلامی ایران ۰.۴۵ درصد است و این سهم در حوزه علوم اجتماعی ۵.۸۸ درصد است. سهم سایر علوم به جز این دو بخش ۹۳.۶۷ درصد است. این در حالی است که در دنیا در یک بازه ۱۰ ساله، نیز سهم علوم انسانی و هنر از تولیدات علمی ۲.۵۶ درصد، سهم علوم اجتماعی ۱۳.۷۹ درصد و سهم سایر علوم ۸۳.۶۵ درصد است. بررسی این وضعیت نشان می‌دهد که نُرم بلند مدت جهانی با وضعیت سال ۲۰۲۲ همخوانی دارد و مقایسه وضعیت ایران هم نشان می‌دهد که رشد کمی در این بازه ۱۰ ساله داشته‌ایم.

* وضعیت تولید علم با آمارهایی که گفته شد مشخص است اما این میزان تولیدات علمی با آثار و بروز سطح جریان علمی فعلی کشور تناسبی ندارد. برخی از صاحبنظران معتقد هستند آموزش عالی کشور بیش از حد فربه است و توان حرکت متناسب با جریان پژوهش و فناوری را ندارد و از سویی دیگر برخی عقیده دارند بودجه‌های توسعه علم و فناوری باید بیشتر و گسترده‌تر به دانشگاه‌ها تزریق شود، با توجه به کارکرد مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) در رصد وضعیت فناوری و نوآوری کشور، این وضعیت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

رصد فناوری و نوآوری جمهوری اسلامی ایران و کشورهای پیشرو اسلامی در سطح جهان نیز نشان می‌دهد که در این حوزه هم باید سرمایه گذاری بیشتری صورت گیرد. در زنجیره ارزش علم و فناوری، ما با حلقه‌هایی مواجه ایم که از ابتدا با یک مقاله یا یک ایده علمی شروع می‌شود و بعد رشد می‌کند. به عنوان مثال برای یک دارو یا یک واکسن از شاخه‌های مختلف علوم در آن به کار گرفته می‌شود. از شیمی تا محاسبات کامپیوتری تا صنعت و در نهایت تست‌های انسانی و نهایی شدن کار یک زنجیره از علم و فناوری را طی می‌کنند. به این ترتیب نمی‌توان تنها با یک مقاله صرف، تحول ایجاد کند و از مرحله آموزش، پژوهش، فناوری، نوآوری، تولید و در نهایت اقتصاد دانش بنیان هر کدام یکی از حلقه‌های زنجیره علم و فناوری هستند.

یکی از وظایفی که ما در مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام به تازگی آن را پیگیری کرده‌ایم رصد فناوری و نوآوری است. برای رصد این کار از شاخص‌هایی که سازمان مالکیت فکری جهانی ارائه می‌دهد استفاده می‌شود. سازمان مالکیت فکری جهانی برای رصد، مناطق مختلف جغرافیایی را دسته بندی می‌کند و طبق این دسته بندی، جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی و جنوبی قرار دارد و در حوزه فناوری و نوآوری رتبه اول به هند، رتبه دوم به ایران و رتبه سوم به قزاقستان تعلق دارد.

بررسی‌های مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) در یک بازه ۱۰ ساله در شاخص جهانی نوآوری نشان می‌دهد که ایران ۵۱ پله صعود کرد و از رتبه ۱۱۳ جهانی توانست به رتبه ۶۲ برسد. این رتبه نتیجه همتی است که در توسعه زیرساخت‌های حوزه فناوری ایجاد شد بررسی‌های مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) در یک بازه ۱۰ ساله در شاخص جهانی نوآوری نشان می‌دهد که ایران ۵۱ پله صعود کرد و از رتبه ۱۱۳ جهانی توانست به رتبه ۶۲ برسد. این رتبه نتیجه همتی است که در سال‌های گذشته در توسعه زیرساخت‌های حوزه فناوری ایجاد شد. توسعه پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و ستادهای توسعه علم و فناوری که در معاونت علمی ریاست جمهوری به نوعی توسعه زیرساخت‌های علم و فناوری کشور محسوب می‌شود.

در مقایسه با سایر کشورهای اسلامی مشاهده می‌کنیم که وضعیت ترکیه در شاخص نوآوری و فناوری از ایران جلوتر است. در شاخص نوآوری شاخص‌هایی متعددی را می‌توان مشاهده کرد. یکی از این شاخص‌ها «خروجی خلاق» است که رتبه ترکیه ۲۷، رتبه ایران ۴۳، رتبه امارات متحده عربی ۵۰، رتبه عربستان ۶۵ و رتبه قطر ۶۶ است. در شاخصی با عنوان «پژوهش و سرمایه انسانی در بخش فناوری» بالاترین رتبه در میان کشورهای اسلامی متعلق به امارات متحده عربی با رتبه ۱۶ دنیا است. رتبه عربستان در این شاخص ۳۵، رتبه ترکیه ۴۱، رتبه قطر ۵۴ و رتبه ایران ۶۰ است. وضعیت ایران در این زمینه‌ها مناسب نیست، از سویی برخی از این کشورهای اسلامی نیروهای خارجی زبده را جذب می‌کنند و از سوی دیگر رتبه پایین ایران در این رتبه بندی ها و شاخص‌ها با وجود سرمایه انسانی بالای دانشگاهی به دلیل خلاء اطلاعاتی است. داده‌های موجود در حوزه آمار به سامانه‌های بین المللی متصل نیست.

مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) در چند شاخص وضعیت فناوری و نوآوری جمهوری اسلامی ایران را به صورت کلان رصد کرده است، مشاهده شده که خروجی دانش و تبدیل آن به فناوری که قرار است در سطح دانشگاه‌ها و جامعه به کار گرفته شود، وضعیت ایران از سطح متوسط پایین‌تر است.

جمهوری اسلامی ایران در حوزه‌های اقتدار از جمله هوافضا، هسته‌ای و بخشی از پزشکی جز ۱۰ تا ۱۵ اول دنیا است. کارکرد فناوری‌های حوزه اقتدار با کارکرد فناوری در جامعه علمی متفاوت است. منظور این است که ساختار برای ورود یک دانشجوی مهندسی یا یک دانشجوی شیمی که ایده دارد به حوزه فناوری فراهم نیست. ما اول راه فناوری و نوآوری هستیم و سرعت رشد ایران در بخش توسعه فناوری و نوآوری بسیار کم است. اگر به بافت دانشگاه‌های کشور دقت کنید متوجه سرعت رشد کم می‌شوید. چند دانشگاه استثنا هستند اما بیشتر دانشگاه‌ها به کارهای روزمره می‌پردازند. از ۲۰۰ دانشگاه دولتی کشور تنها چند دانشگاه محدود به توسعه فناوری و نوآوری اهمیت می‌دهند.

* به عنوان آخرین سوال، با توجه به اهمیت برخی شاخص‌ها در حوزه فناوری و نوآوری، وضعیت دانشگاه‌های کشور را در شاخص ثبت اختراع به عنوان یکی از حلقه‌های مهم در زنجیره توسعه علمی و فناوری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ در مقایسه با کشورهای اسلامی چه وضعیتی داریم و موانع رشد وضعیت دانشگاه‌ها در این بخش را در چه عواملی می‌بینید؟

یکی دیگر از شاخص‌های مهم در حوزه توسعه فناوری و نوآوری، شاخص «ثبت اختراع» است. دانشگاه‌ها باید به ثبت اختراع اهمیت بدهند زیرا ثبت اختراع جز اولین حلقه‌های ورود به زنجیره فناوری و نوآوری است. همانطور که مقاله در سال‌های اخیر به عنوان یک امر عادی در تولید علم جدی گرفته شده است، ثبت اختراع هم باید جدی گرفته شود. البته این موضوع را می‌دانیم که ثبت اختراع نیاز بیشتری به آزمایشگاه و بودجه‌های پژوهشی دارد. به عنوان نمونه برای ثبت بین المللی یک اختراع بودجه زیادی لازم است.

آمار مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) بر اساس تعداد پروانه‌های ثبت اختراع کشورهای اسلامی در پایگاه جهانی «یواس پتنت» نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران در زمینه تعداد پروانه ثبت اختراع در جایگاه پنجم قرار دارد این در حالی است که در تولید علم ایران و ترکیه در رقابت اول و دومی هستند. داده‌های پایگاه جهانی «یواس پتنت» نشان می‌دهد که بیشترین میزان پروانه ثبت اختراع در کشورهای اسلامی متعلق به عربستان است، پس از آن ترکیه، مالزی، امارات و ایران در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

ایران در بازه ۱۰ ساله تنها ۱۷۶۸ پروانه ثبت اختراع در پایگاه‌های جهانی ثبت کرده است این میزان پروانه با توجه به این میزان تولید علم، میزان نیروی انسانی دانشگاهی و محققان بسیار ناچیز است ایران در بازه ۱۰ ساله تنها ۱۷۶۸ پروانه ثبت اختراع در پایگاه‌های جهانی ثبت کرده است این میزان پروانه با توجه به این میزان تولید علم، میزان نیروی انسانی دانشگاهی و محققان بسیار ناچیز است. البته در این زمینه هم باید مشکلات را مشاهده کرد. یکی از مهمترین مشکلات در این حوزه، هزینه بالای ثبت اختراع بین المللی است. هر پروانه ثبتی که یک محقق می‌خواهد در «یواس پتنت» ثبت کند باید ۵ تا ۱۰ هزار دلار پول بدهد. محقق و دانشگاه ما در ایران چنینی پولی در اختیار ندارد.

اگر کشور می‌خواهد جریان فناوری شکل بگیرد باید برای این بخش‌ها بودجه تخصیص دهد. البته در این زمینه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری حمایت‌های خوبی دارد ولی در مقایسه با سایر کشورهای اسلامی رقیب وضعیت خوبی نداریم.

بررسی آمارهای پروانه‌های ثبت اختراع نشان می‌دهد که عربستان ۱۷ هزار پروانه، مالزی ۸ هزار پروانه، ترکیه ۵۷۰۰ پروانه و امارات حدود ۳ هزار پروانه ثبت کرده‌اند. این آمار فاصله ما را با آنها نشان می‌دهد. در کنار این موضوع باید به این مساله هم توجه کرد ایران با جمعیت دانشگاهی و سرمایه نیروی انسانی فعلی تنها نصف کشوری مانند امارات متحده عربی توانسته پروانه ثبت اختراع ثبت کند!

بررسی‌های آماری مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) در زمینه ثبت اختراع بین المللی توسط دانشگاه‌های کشور نشان می‌دهد که دانشگاه‌های کشور در این حوزه خیلی ضعیف هستند. از کل دانشگاه‌های جامع که حدود ۸۰ مورد هستند تنها ۲۰ درصد از این دانشگاه‌ها ثبت اختراع داشتند و ۶۰ مورد از دانشگاه‌ها حتی یک سند ثبت اختراع نداشتند. این یک فاجعه در حوزه فناوری و نوآوری است!

ما مبنای عملکرد دانشگاه‌ها در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ در زمینه ثبت اختراع بررسی کردیم و آن را طی یک رتبه بندی ملی اعلام کردیم. بر اساس این بررسی مشاهده شد که در دانشگاه‌های جامع از حدود ۷۵ دانشگاه تنها ۲۴ دانشگاه ثبت اختراع بین المللی داشتند اما همین میزان هم تنها یک یا دو مورد ثبت اختراع بوده است. در جمع در سه سال در کل ۹۵ سند ثبت اختراع بین المللی در دانشگاه‌های جامع ثبت شد. در این میان دانشگاه‌های صنعتی کشور هم وضعیت خوبی ندارند. در این سه سال مورد بررسی از تعداد ۲۸ دانشگاه صنعتی تنها ۹ دانشگاه با ۵۱ مورد مدرک ثبت اختراع بین المللی دارند.

با توجه به جمعیت دانشگاهی، نیروی انسانی دانشگاه‌ها و تعداد محققان کشور وضعیت شاخص‌ها و رتبه‌ها در حوزه فناوری و نوآوری، پاشنه آشیل رشد علمی کشور است و دره اصلی میان دو حوزه آموزش عالی و فناوری وجود دارد با توجه به جمعیت دانشگاهی، نیروی انسانی دانشگاه‌ها و تعداد محققان کشور وضعیت شاخص‌ها و رتبه‌ها در حوزه فناوری و نوآوری، پاشنه آشیل رشد علمی کشور است. در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران در حوزه تولید علم در رتبه پانزدهم قرار دارد و در حوزه نوآوری و فناوری در رتبه پنجاه و یکم است. بنابراین دره اصلی میان دو حوزه آموزش عالی و فناوری وجود دارد.

در دنیا هم این فاصله به «دره» و «گپ» مشهور است اما باید با مکانیزم‌هایی در جریان علمی کشور این فاصله پر شود. در حال حاضر قوانین خوب در حوزه توسعه علم و فناوری کم نداریم اما در صحنه عمل بودجه‌های خوبی برای این بخش در نظر گرفته نمی‌شود. در واقع در جریان علمی کشور این اتفاق افتاده است که یک محصولی را فرآوری اولیه می‌کنیم و هر مرحله که غنی سازی شود ارزش افزوده بیشتری پیدا می‌کند اما ما در ایران در همان مرحله آموزش و پژوهش متوقف شده‌ایم.

به نظر می‌رسد از سوی دیگر به دلیل اینکه امکانات و زیرساخت‌ها را فعال نکرده‌ایم نیروهای انسانی سرریز می‌شود و جایی برای جذب آنها وجود ندارد. این موضوع خودبه خود به یکی از ریشه‌های مهاجرت تبدیل می‌شود. نیروی انسانی که رشد می‌کند و نتواند در جریان علمی کشور در بخش فناوری و نوآوری رشد کند مجبور می‌شود جای دیگری برود اما اگر فاصله و دره اصلی حوزه آموزش عالی با حوزه فناوری پر شود جلوی خیلی از معضلات گرفته می‌شود. بنابراین نیاز است که به صورت جدی به این موضوع پرداخته شود و زنجیره علم و فناوری تکمیل شود.