آسیب‌شناسی مناظره‌ها به دور از هیجان/تاثیر در انتخابات چگونه بود؟

به گزارش خبرنگار مهر، در روزهای اخیر بارها رویه تلویزیون به دلیل برگزاری مناظره‌های ۲ نفره پس از ۱۵ سال تحسین شد. به ویژه مناظره اول که هم مجری ورودی مسلط داشت و هم اصل مناظره دوباره احیا شد. برگزاری شب دوم مناظره اما با واکنش‌های مختلفی مواجه شد و برخلاف شب اول نتوانست به همان میزان تحسین برانگیز باشد و حتی از طرف یک طیف منفی هم شد. مناظره دوم بخشی از آنچه را که پیش از این به عنوان اصول حرفه‌ای مناظره در قسمت اول از مرحله دوم مناظره‌ها، توسط تلویزیون تجربه شد، کنار زد و برخی از ویژگی‌ها از روند برگزاری تا طراحی سوالات و نقش مجری که به عنوان مولفه‌هایی مطلوب اثرگذار بودند در مناظره دوم رنگ باختند و شب دوم این مناظره‌ها به نسبت شب اول نتوانست آن اتفاق خوب را تکرار کند.

تلویزیون در شب اول نشان داد با رعایت نکاتی می‌تواند همچنان مناظره‌های ۲ نفره را به برگ برنده خود تبدیل کند و در شب دوم دقیقاً سراغ مواردی رفت که پاشنه آشیل مناظره بود و جزو نقاط منفی مناظره محسوب می‌شد.

در این گزارش مروری روی ۲ مناظره اخیر تلویزیون داریم. عامدانه این گزارش را با چند روز وقفه و پس از انتخاب رئیس جمهور منتشر کردیم تا از روزهای هیجانی انتخابات و سوگیری به نفع نامزدها مصون بماند. حالا با نتیجه نهایی انتخابات این گزارش هم منتشر می‌شود که مرور و تحلیلی بر ۲ مناظره اخیر تلویزیون است.

افتتاحیه مناظره

افتتاحیه ۲ مناظره اخیر ساعت ۲۱:۳۰ شروع شد که بعد از خبر ساعت ۲۱ بود اما از قبل از خبر ساعت ۲۱ نیز ورود نامزدها به صداوسیما نمایش داده شد. مناظره اول بدون تاخیر در همان ساعت برنامه ریزی شده و مناظره دوم با دقایقی تاخیر آغاز شد.

تغییر در دکور: این مناظره در همان ابتدا با یک تغییر در میزانسن و چیدمان دکور مواجه بود که هم جایگاه‌ها برای ۲ نامزد مناسب سازی شده بود و هم میز مجری برنامه که در مناظره‌های قبلی با فاصله‌ای طولانی از نامزدها قرار گرفته بود جلوتر گذاشته شده بود و فاصله عجیب مجری با نامزدها حالا استاندارد شده بود.

مجری برای زمان بندی در این مرحله از مناظره‌ها توضیح می‌دهد که برای هر سوال ۴ دقیقه فرصت پاسخگویی دارند با این توضیح که نامزدها این امکان را هم دارند که در خلال بحث‌ها به بحث دیگری وارد شده و در رد یا تایید موضوعات صحبت کنند. او همچنین گفت به عنوان مجری برنامه تذکری برای رعایت وقت نخواهد داشت.

مجری؛ تفاوت اجرا در شب اول و دوم

مهدی خسروی که در مناظره نامزدها در مرحله اول انتخابات بیشتر توانست نقش خود را در اعلام زمان، شروع و پایان هر بخش، اعلام ملاحظات کمیسیون تبلیغات و در قسمت آخر پرسیدن سوالات ایفا کند. در مناظره‌های ۲ نفره توانست سهم مهمی از این میدان بازی را در اختیار بگیرد. این بار نه کارشناسان ویدئویی که خود او پرسشگر سوالات بود و تلاش کرد بدون لکنت، به وضوح و به روانی سوالاتی اختصاصی را از هر نامزد بپرسد. برگ برنده مناظره هم به همین سوالات مصداقی و مشخص مربوط می‌شد که این بار به دور از کلیات و بدیهیات سراغ گفته‌های هر یک از نامزدها یا مشاوران و اعضای ستادهای آنها رفت تا کیفیت مباحث مطرح شده را حالا اینجا یک بار دیگر به سنجش و قضاوت مخاطب بگذارد.

شب اول: سوال‌های برنامه و مجری در مناظره اول آنقدر صریح، غیرمحافظه کارانه و مرتبط با مهمترین موضوعات کشور بود که قد مناظره‌ها را نه یک سر و گردن که خیلی از مناظره‌های قبلی فراتر برد و همین هم اولین تحسین و دست‌مریزاد متولیان برگزاری مناظره را در بر داشت.

مجری در اولین سوال به مساله مهم انتخابات در مرحله اول و مشارکت پایین اشاره کرد و از هر ۲ نامزد پرسید که برنامه شان برای همراهی دیگر مردم و مشارکت بالاتر چیست؟

دومین سوالی که توانست پازل این مناظره را به خوبی پیش ببرد اشاره مجری به بی اخلاقی‌های طرفین نامزدها و به کار بردن عبارت‌های «طالبان» و «پسماند و دور ریز» بود اینکه از نامزدها پرسید توصیه شان برای اخلاق چیست؟

به کار بردن همین واژگان ۲ طرفه باعث می‌شود مخاطب احساس کند با یک برنامه بی طرفانه رو به روست و مجری تا حد زیادی با نشان دادن لحن، گفتار بدون حب و بغض، رعایت زبان بدن و نکات ارتباطی می‌تواند مورد وفاق کارشناسان و صاحب نظران باشد.

برگ برنده اول او همین سوالات صریح و جزئی از نامزدها بود و برگ برنده دوم به حضور فعالانه اش در این مناظره برمی گشت که در جایی که نامزدها به کلی گویی دچار می‌شدند با سوالات کوتاه اما مشخص آنها را به جواب اصلی هدایت می‌کرد تا از کلی گویی پرهیز کنند. سوالاتی که توانست عمق تسلط او را در بحث‌های در لحظه هم نشان دهد حتی اگر بخش زیادی از این سوالات از گوشی به او رسانده شود باز هم در موقعیت‌های خطیر حضور پرسشگرانه خود را به خوبی به تصویر کشید.

شب دوم: حضور ویژه مجری در مناظره اول و حتی به طور کلی در همه مناظره‌های قبلی که با تسلط و احترام پیش رفته بود و نتوانست ایراد و انتقادی را متوجه خود سازد در مناظره دوم کمرنگ شد. مهدی خسروی در مناظره دوم کمتر دست به مداخله زد. این رویکرد البته از اواخر مناظره ۲ نفره نامزدها شکل گرفت و هدفش هم بود که چالش و مناظره به شکل واقعی در برنامه ایجاد شود و همین اتفاق شکل جدی تری به خود گرفت به طوری که مجری کمتر دست به هدایتگری و مدیریت زد به شکلی که مخاطبان می‌کردند عنان مناظره از دسترس او خارج شده است.

البته کنش و واکنش نامزدهای ریاست جمهوری هم این بار متفاوت‌تر شده بود و هر یک کمتر اجازه بحث به دیگری می‌دادند و بیشتر به سخنان دیگری ورود می‌کردند. مجری بارها مجبور بود نام هر نامزد را تکرار کند و به میان صحبت‌های طرفین برود تا بتواند سوال خود را مطرح کند. با همه این تلاش‌ها اما گویی مدیریت مناظره دوم از دست او خارج شد. به ویژه که بعد از گذشت یک ساعت خسروی تلاش کرد سعید جلیلی و مسعود پزشکیان را به سکوت دعوت کند تا بگوید هنوز فقط یک سوال پرسیده است و بقیه پرسش‌های او باقی مانده است.

نکته دیگر که به چشم برخی مخاطبان هوادار یک نامزد آمد این بود که انگار مجری این اختیار را داشت تا از یک نامزد سوال‌های جزیی تر و مشخص‌تری بپرسد، نکته‌ای که باعث شد طرفداران یکی از نامزدها احساس تبعیض و ناعدالتی کنند. هرچند خسروی از ابتدای مناظره‌ها نشان داد بی طرفانه اجرای برنامه را به عهده گرفته است اما شاید غیرعامدانه و ناخودآگاه مطالبه گری از یکی از نامزدها را پررنگ‌تر کرد. سوال‌هایی که از پزشکیان پرسیده می‌شد به صورتی تنظیم شده بود که بار منفی کلمات در آنها بیشتر بود و اظهارنظرهای پزشکیان و اطرافیانش را شامل می‌شد در حالی که سوالات جلیلی بیشتر نکات منفی را که منتقدان به اظهارات او و تیمش نسبت می‌دادند، در بر می‌گرفت.

مجری به طور مثال در سوال اول از پزشکیان درباره مخالفت او با قانون اقدام راهبردی مجلس پرسید و اینکه علت مخالفت پزشکیان با قانون چیست؟ او در ادامه در فرصت چهار دقیقه‌ای پزشکیان چند سوال دیگر را هم برای روشن شدن ماجرا مطرح کرد. سوال او از جلیلی اما صرفاً یک سوال توضیحی بود و اینکه برای خنثی سازی تحریم‌ها چه خواهد کرد؟ در عین حال بعد از پاسخ جلیلی و بحث‌های بین ۲ نامزد ۲ بار صرفاً این عبارت را مطرح کرد که هنوز جواب خود را دریافت نکرده است.

خسروی در بیشتر سوالات از پزشکیان به نوعی کلیدواژه‌های منفی او را در اظهار نظرها یادآوری و از آنها پرسش می‌کرد مثل اینکه در جایی گفته است «پرداخت یارانه ۴۵ هزار تومانی کمر اقتصاد را خرد کرده است» و بعد باب بحث یارانه را باز کرد. در همه این موارد اما سوال مصداقی، مشخص، اظهار نظرهای اطرافیان و بیرون کشیدن تناقض‌ها در سخنان به پزشکیان اختصاص داشت.

و در کنار همه اینها تنها یک سوال بود که تند و تیز و نقادانه از جلیلی پرسیده شد که همان نگاه منتقدان او به بورس بود و اینکه در همین چند روز حضور جلیلی در انتخابات بورس با ریزش رو به رو بوده است. مجری اما همین سوال را هم عادی و بدون آکسان گذاری یا لحن و تاکید روی واژه‌ها پرسید. در حالی که تلاش داشت در پرسشگری از پزشکیان به نحوی مخاطب را متوجه آرا و عقاید او یا اطرافیانش کند.

نکته عجیب‌تر در برخی سوالات استفاده از کلیدواژهای منفی برای انعکاس آرای پزشکیان بود مثل پرسش درباره نظر او نسبت به ادامه تحریم‌ها و اینکه از او پرسید واقعاً کلمه «فلاکت بار» را به کار برده است؟ و این بیش از همه تاکید و آکسان گذاری روی برخی صفات را در اجرای خسروی مشخص می‌کرد و باعث نقدهایی شد که بعد از مناظره دوم از طرف اشخاص و رسانه‌ها دیده شد.

کارگردانی برنامه

یک نکته که در مناظره‌ها برای مخاطب جذاب است دیدن واکنش‌ها و ریکشن های طرف مقابل است در هنگام صحبت‌های رقیب. مناظره اول و دوم به شکل دو قاب بیشتر این فضا را فراهم کرد تا مخاطب بتواند در زمان صحبت‌های یکی از نامزدها واکنش‌های خنده یا کنایه، یا عصبانیت او را ببیند. نکته‌ای که هم بر جذابیت برنامه افزود و هم حرارت مناظره‌ای آن را بالا برد.

نبود زمان سنج برای مخاطب

اتفاق عجیب این مناظره‌ها نبود نمایشگری برای نامزدها و حتی مردم بود. در مرحله اول انتخابات بعد از اعتراض نامزدها نمایشگری در مقابل میز مجری ایجاد شد تا بتوانند زمان را محاسبه کنند اما در مرحله دوم چنین نمایشگری وجود نداشت و بعد از اعتراض‌هایی که برخی نسبت به محاسبه زمان داشتند مجری در جلسه دوم اعلام کرد که با بررسی ناظران مشخص شده است که مسعود پزشکیان ۱:۳۰ ثانیه زمان کمتری از آنچه که حقش بوده، استفاده کرده است که در قسمت دوم برنامه می‌تواند از آن استفاده کند.

علی رغم چنین اشتباهی که حتی چند ثانیه آن هم می‌تواند بی عدالتی را رقم بزند و نارضایتی عمومی را ضریب دهد در قسمت دوم معضل نبود نمایشگر زمان تکرار شد. فارغ از اینکه بی عدالتی در زمان برای کدام یک از نامزدها اتفاق بیفتد در وهله اول قضاوت مخاطب را به سمت تفسیر و برداشتی از یک رفتار غیرحرفه ای از سازمان صداوسیما سوق خواهد داد. از طرف دیگر اعتبار سازمان را نزد مخاطبان کاهش می‌دهد گویی سازمان مردم را محرم خویش ندانسته است که اجازه نمی‌دهد در جریان زمان بندی صحبت‌های نامزدها قرار بگیرند.

برکسی پوشیده نیست که نامزدها برای کارزاری رقابتی آمده‌اند اما نبود مدیریت صحیح می‌تواند به پایان مناظره آخر منجر شود که نامزدها هر یک بدون دست دادن و به دور از ملاحظات اخلاقی شب اول مناظره را ترک کردند. اتفاقی که حتی می‌تواند روی آرای مخاطب هم تاثیر بگذارد چه مخاطبی که تحت تاثیر این مدیریت و کارگردانی قرار بگیرد یا برعکس مخاطبی که از نتیجه این مناظره بخواهد با هیجانی کاذب رای دیگری بدهد.